Bikont o Sendlerowej: Ateistka i socjalistka stała się idolką prawicy i Kościoła
Mike Urbaniak
Irena Sendlerowa w Wigilię Bożego Narodzenia 1944 r. (fot. Wikimedia.org / Domena publiczna / Marta Kondrusik / Gazeta.pl)
Zafascynowało mnie to, że Irena Sendlerowa była taka lewicowa, taka niezależna i że do końca nie mówiła prawdy – mówi Anna Bikont, autorka biografii “Sendlerowa. W ukryciu”.
To może być lektura dla wielu szokująca.
– Chyba tylko dla tych, którzy lubią żyć w świecie mitów. Szczególnie mitów opowiadających o szlachetnych Polakach w szlachetnej Polsce. Historia tymczasem jest zazwyczaj nieco bardziej skomplikowana, szczególnie w czasie wojny.
Jest dzisiaj w naszym kraju wielu uważających, że wojna może być czymś dobrym, bo hartuje ducha i super jest zginąć w powstaniu.
– W mojej książce nic nie jest super, poza bohaterskim kręgiem kobiet, które wraz z Ireną Sendlerową pomagały ratować żydowskie dzieci. Oczywiście opowiadam historie tych, którzy przeżyli, więc w tym sensie książka jest nazbyt optymistyczna. Większość nie przeżyła. I to jest okropne, smutne i przygnębiające.
Dzieci uratowane przez Sendlerową. Zdjęcie z 1943 r. (fot. Eastnews)
Dlaczego pani napisała biografię Sendlerowej?
– Przypadkiem. Nie chciałam o niej pisać. Chciałam opisać to, jak trudno było uratować jedno żydowskie dziecko, a co dopiero mityczne dwa i pół tysiąca. Dlatego właśnie dużą część książki stanowią opowieści uratowanych.
Kiedy już zebrałam te historie, postanowiłam je zderzyć z mitem o bohaterstwie Polaków ratujących rzekomo masowo Żydów. I tu pojawiła się Sendlerowa: im dłużej w jej życiu grzebałam, tym bardziej wydała mi się interesująca. W końcu zdałam sobie sprawę, że sama stała u źródeł wielu mitów, które były wykorzystywane przez polskie władze w odpowiedzi na książkę Jana Tomasza Grossa o Jedwabnem. Mówiono, że Sendlerowa jest prawdziwą twarzą Polski, a nie ci, co podpalili stodołę z Żydami.
“Jestem narodowym alibi” – mówiła.
– To prawda, ale z drugiej strony dzięki Grossowi w końcu zaistniała w powszechnej świadomości. Bo to dzięki Grossowi zaczęto po latach milczenia mówić o Polakach ratujących Żydów, o polskich Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata. Zaczęto ich honorować, pisać o nich, zapraszać. Sendlerowa stała się pożądanym rewersem Jedwabnego i ostatnie lata życia spędziła jako naprawdę szczęśliwa kobieta, co jej się bardzo należało. Irena Sendlerowa – nigdy dość powtarzania – była wielką bohaterką.
I “Żmijką”.
– Takie miała przezwisko przed wojną, bo była stanowcza i pryncypialna. Ten obrazek słodkiej staruszki na wózku, którym nas raczono w ostatnich latach jej życia, nie miał żadnego związku z rzeczywistością.
Dom ks. Boduena w Warszawie, w którym w trakcie II wojny światowej udzielono schronienia ok. 200 żydowskim dzieciom (fot. Wikimedia.org / Domena publiczna)
Co panią w niej najbardziej zaintrygowało?
– To, że mimo poświęcenia swojego życia dla ratowania Żydów ciągle coś sobie dodawała do biografii, ubarwiała ją, zmieniała. Po co ktoś tak heroiczny miałby to robić? I im bardziej się zagłębiałam, tym bardziej nieoczywistą postacią okazywała się być Sendlerowa. Nieoczywistą i idącą w poprzek dzisiejszych czasów.
Niesamowite jest to, że my wszyscy tak się daliśmy złapać na ten lep słodkiej staruszki.
– Ja to rozumiem, bo taki lep jest silny. Wszyscy lubimy dające otuchę obrazki i w tym sensie mit jest czymś dobrym. Ale z drugiej strony ten lukrowany mit, paradoksalnie, pomniejsza jej zasługi, bo Sendlerowa jest w nim jedną z niezliczonych Polek i Polaków ratujących Żydów, a prawda jest zupełnie inna. Ratowanie Żydów odbywało się w najlepszym razie w atmosferze polskiej obojętności, a zdarzało się także, że w atmosferze nienawiści do Żydów i prób czerpania z żydowskiego dramatycznego losu zysków. Żadnego masowego ratowania Żydów nie było.
Sendlerowa doskonale zdawała sobie z tego wszystkiego sprawę i składała na ten temat zeznanie w jednym izraelskim archiwum. Wiedziała, że w Polsce to jest temat tabu i nie można o tym publicznie mówić.
O tym, czyli o powszechnym antysemityzmie i szmalcownictwie. W Marcu ’68 dzwoni do swojej przyjaciółki i współpracowniczki Jadwigi Piotrowskiej, mówiąc: “Jaga, biją Żydów! Zakładamy nową Żegotę!”.
– Nie chciałabym umniejszać ówczesnego poziomu antysemityzmu w Polsce, ale Sendlerowa przesadzała. Ta jej przesada czy przewrażliwienie wynikały z wojennego doświadczenia, z częstego pewnie słuchania, że “dobrze, że żydki się palą!”. Sendlerowa uważała, że polskość jest przesiąknięta antysemityzmem. Była przekonana, że jej wnuczka nie zda matury, jeśli ktoś się dowie o żydowskim pochodzeniu dziadka.
Mało tego, powtarzała, że jej dzieci nie dostały się na studia dlatego, że pomagała Żydom.
– Nie ma to, co potwierdza córka Sendlerowej, żadnego związku z rzeczywistością.
Uratowany z warszawskiego getta przez Sendlerową prof. Michał Głowiński, mówi, że “ona przejęła żydowski strach”.
– Po wojnie nawet jej najbliżsi przyjaciele, poza oczywiście tymi z czasów wojennych, nie wiedzieli, że jej drugi mąż był uratowanym w getta Żydem.
Długo nie wiedziały o tym ich własne dzieci!
– Sendlerowa twierdziła – i było to bardzo możliwe – że jej mąż nie chciał o tym nikomu mówić, także dzieciom. Po Holocauście wielu Żydów przyjmowało taką postawę, czego najlepszym przykładem jest moja mama. Dowiedziałam się, że jestem Żydówką, kiedy miałam trzydzieści trzy lata. I ja rodziców rozumiem, bo oni chcą jak najlepiej dla swoich dzieci. Chcą je chronić za wszelką cenę. A Polska to nie jest kraj, w którym szczególnie dobrze jest być Żydem.
I co teraz poczną z Sendlerową rządząca Polską i przewrażliwiona na punkcie oskarżeń o antysemityzm prawica wraz ze wspierającym ją Kościołem katolickim? Sejm ustanowił rok 2018 Rokiem Ireny Sendlerowej. Są szkoły jej imienia, ulice, skwery, a ona nie tylko miała jasne poglądy w sprawie polskiego antysemityzmu, ale była też wysokiej rangi funkcjonariuszką komunistyczną i członkinią PZPR. IPN, chcąc być konsekwentnym, musi teraz te wszystkie szkoły i skwery pozbawić jej imienia. Jak dekomunizacja, to dekomunizacja.
– Wie pan, czasy, w których obowiązuje prawda, już się skończyły, więc myślę, że rządzący nic z Ireną Sendlerową nie zrobią, że akurat w jej sprawie nie będą zawziętymi lustratorami. Towarzysz Główczyk [Jan, sekretarz KC PZPR w latach 1982-1988] mówił w końcówce stanu wojennego na partyjnej naradzie: “Słyszalność naszych słów jest chybiona”. Dzisiaj mam poczucie, że żyję w świecie, w którym słyszalność moich słów, czy też słów różnych przyzwoitych ludzi jest chybiona.
Bezdomne dzieci w getcie warszawskim. Zdjęcie z 1941 r. (fot. Wikimedia.org / Domena publiczna)
Mimo piastowania rozlicznych kierowniczych stanowisk w Polsce Ludowej Sendlerowa czuła się nieustannie krzywdzona, miała żal, pretensje – tak przynajmniej wynika z jej listów. Dlaczego?
– Myślę, że to mogło brać się z tego, że nie układało jej się życie małżeńskie, że miała wyrzuty sumienia dotyczące dzieci, którymi nie bardzo się zajmowała, bo pracowała od rana do nocy. W końcu nie bez znaczenia mogło być poczucie obcości związane z jej stosunkiem do Żydów. Sendlerowa mówiła, że za każdym razem, kiedy rozmowa z kimś schodziła na Żydów, spotykała się z murem niechęci. Nie umiała i nie mogła się z tym pogodzić.
“To jest może inna Polska, ale to są ci sami Polacy” – mówiła.
– Antysemityzm był jej otwartą raną. Nie dawała sobie z nią rady.
Poznała ją pani?
– Myślałam o tym, ale ona była nieustannie otoczona korowodami ważnych osób, które w ostatnich latach jej życia pielgrzymowały do niej. Żałuję też, że nie zdążyłam porozmawiać o niej z żadną z moich świetnych trzech ciotek, które ją dobrze znały.
Irena Sendlerowa bardzo pilnowała swojej biografii, którą – o czym już mówiliśmy – tu i ówdzie podkoloryzowała. Na ile to było konfabulowanie z premedytacją, a na ile takie, a nie inne działanie pamięci? Wiadomo przecież, że pamięć potrafi płatać figle, że często ludzie, którzy przeżyli Zagładę, mieszają to, co widzieli z tym, co później przeczytali. I wreszcie, Sendlerowa musiała cały czas zmyślać, bo na tym polegała jej praca – ukrywanym dzieciom trzeba było wymyślać ciągle nowe tożsamości, nowe historie rodzinne.
– Linia podziału jest tu płynna. Są takie rzeczy, które świadomie pomijała, jak wspomniane żydowskie pochodzenie jej drugiego męża. Swojej biografce Annie Mieszkowskiej po prostu zabroniła o tym pisać. Na pewno nie można powiedzieć o Sendlerowej, że świadomie kłamała.
Irena Sendler w 2001 r. (fot. Maciej Zienkiewicz / Agencja Gazeta)
Pisząc tę książkę, wykonała pani benedyktyńską robotę. Ma ona ponad tysiąc przypisów. Trudne było rozszyfrowywanie życia Sendlerowej?
– Piekielnie trudne, dlatego zajęło mi to cztery lata.
Weźmy na przykład tak zwaną listę Sendlerowej z mityczną liczbą dwóch i pół tysiąca uratowanych dzieci. Tej listy po prostu nie ma, choć z kilku świadectw wiemy, że miała być przekazana do archiwum Kibucu Bohaterów Getta.
W mojej poprzedniej książce “My z Jedwabnego” napisałam, że Szmul Wasersztajn, główny świadek zbrodni, nie mógł widzieć tego, co mówi, że widział, bo ukrywał się wtedy w innej części miasteczka. Wtedy zadzwonił do mnie Marek Edelman i powiedział: “Nie możesz nigdy pisać, że człowiek czegoś nie widział! Ilu ja znam świadków, którzy widzieli rzeczy niemożliwe do zobaczenia, a widzieli je naprawdę”.
Trudno więc powiedzieć na pewno, że czegoś nie ma, ale po latach pracy nad książką chyba mogę z pełną odpowiedzialnością powiedzieć, że nie ma czegoś takiego jak lista Sendlerowej.
Przed panią do napisania biografii Sendlerowej zabierała się Teresa Torańska, ale rzuciła tę robotę. Pani nie chciała jej rzucić?
– Teresa chciała napisać o szlachetnej kobiecie, która uratowała dwa i pół tysiąca żydowskich dzieci, ale jak się okazało, że zarówno osoba ratującej, jak i jej historia są znacznie bardziej skomplikowane, Teresa zezłościła się na Sendlerową i zaniechała dalszej pracy. Ja natomiast, ponieważ zajmuję się Holocaustem, od początku wiedziałam, że nie jest możliwe, by Sendlerowa uratowała dwa i pół tysiąca dzieci. Nie jest to zresztą moje odkrycie. Wie o tym każdy badacz Holocaustu.
Elżbieta Ficowska (z lewej) urodziła się w getcie warszawskim. Z inicjatywy Sendlerowej jako półroczne niemowlę została przewieziona na aryjską stronę w drewnianej skrzynce, ukrytej na wozie pełnym cegieł. Na zdjęciu z prawej prof. Michał Głowiński wyciągnięty z getta również przez zespół Sendlerowej (fot. Agata Grzybowska / Przemek Wierzchowski / Agencja Gazeta)
I w związku z tym nie zezłościła się pani na nią?
– Wręcz przeciwnie. Zafascynowało mnie to, że Sendlerowa była taka lewicowa, taka niezależna i że do końca nie mówiła prawdy. Wspaniała bohaterka na książkę, chyba się pan zgodzi.
Ale Elżbieta Ficowska, inna bohaterka książki i dziecko uratowane z Zagłady, powiedziała pani, że “rozbijanie mitów dzisiaj, kiedy tak potrzebne są autorytety, jest ogromnie szkodliwe”.
– Nie miałam wątpliwości, że należy rzetelnie opisać życie Sendlerowej i zamiast opowiadać o niej bajki, trzeba uczyć młodzież w szkołach jej imienia, że miała odwagę, by przeciwstawić się własnemu otoczeniu, że wraz z grupą wspaniałych kobiet robiła coś, co nie było aprobowane społecznie.
Nie uważam, że zniszczyłam mit Sendlerowej. Uważam, że postawiłam jej pomnik.
Zatrzymajmy się jeszcze na chwilę przy powtarzanej powszechnie liczbie dwóch i pół tysiąca uratowanych przez Sendlerową żydowskich dzieci. Jak już pani zauważyła, każdy badacz Holocaustu wie, że to liczba nieprawdziwa. Szczególnie jeśli się ją zestawi z pięcioma tysiącami żydowskich dzieci, które – co pisze pani w książce – w ogóle przeżyły Zagładę na terytorium Polski. Oznaczałoby to, że jedna kobieta uratowała połowę wszystkich dzieci, które przeżyły wojnę! – co by to mówiło o reszcie narodu? Jakie są więc realne liczby, jeśli chodzi o Sendlerową i żydowskie dzieci?
– Na początek należy się uporać ze słowem “uratować”, które zakłada, że jakaś osoba bierze dziecko i ratuje mu życie. Takich przypadków było niewiele. Jest nim wspomniana Elżbieta Ficowska, uratowana przez Stanisławę Bussoldową, czy ksiądz Romuald Weksler-Waszkinel, uratowany przez rodzinę Waszkinelów. W większości przypadków cały ciąg osób był zaangażowany w uratowanie żydowskiego dziecka. Sendlerowa, kiedy zostaje szefową Referatu Dziecięcego Żegoty, zajmuje się logistyką pomocy. Co to znaczy? Przekazuje łączniczkom pieniądze dla osób, u których akurat ukrywane są dzieci, reaguje, kiedy schronienie jest zagrożone przez szmalcowników, kiedy dziecko choruje – załatwia lekarza. Logistyka nie jest zbyt spektakularną opowieścią, więc zaczęto wymyślać te historyjki o Sendlerowej przemycającej dzieci z getta, co najpewniej w ogóle nie miało miejsca.
Nieistniejąca zajezdnia tramwajowa ‘Muranów’ przy ul. Sierakowskiej 8/Żoliborskiej 3/5 wykorzystywana do przerzucania żydowskich dzieci na stronę ‘aryjską’ (fot. Wikimedia.org / Domena publiczna)
Pod opieką referatu była na początku blisko setka dzieci, a w końcowej fazie około trzystu. Dlatego możemy z całą pewnością powiedzieć, że Sendlerowa pomogła uratować kilkaset dzieci, co jest niewyobrażalnym wręcz heroizmem. Ale nie sama, tylko z pomocą innych.
Na przykład Jadwigi Piotrowskiej.
– To była niesamowita kobieta, która została kompletnie zapomniana, a powinna być taką samą bohaterką jak Sendlerowa. Tym bardziej że pasowałaby lepiej do dzisiejszej władzy niż lewicowa ateistka Sendlerowa, bo Piotrowska uważała, że to z jej katolickiej wiary płynie nakaz ratowania żydowskich dzieci. Od Sendlerowej różnił ją pogląd na przyszłość uratowanych dzieci, szczególnie tych przechowywanych w klasztorach. Piotrowska uważała, że mogą zostać katolikami. Dla Sendlerowej było ważne, by żydowskie dzieci po wojnie wróciły do swojego narodu.
Cieszę się, że wydobyłam z cienia Jadwigę Piotrowską, która we własnym domu przechowała około pięćdziesięciorga żydowskich dzieci!
Ratowały głównie kobiety?
– Tak, były to w większości fantastyczne, odważne, naprawdę niesamowite kobiety. Choć gwoli prawdy historycznej trzeba przyznać, żeby byli też w grupie Sendlerowej mężczyźni. Ale w zdecydowanej mniejszości.
Wielkie wrażenie zrobiła na mnie lewicowa formacja, która pchnęła tak wielu ludzi do pomocy. Nie Bóg, nie religia, ale prawdziwe socjalistyczne zasady.
– W stronę lewicy Irenę Sendlerową już we wczesnej młodości pchnęło to, że lewica traktowała Żydów jak równoprawnych współobywateli, a stosunek do Żydów wydaje się być dla niej podstawowym życiowym kryterium. Sendlerowa do końca życia nie zmieniła swoich poglądów i szczerze nie cierpiała prawicy, która kojarzyła się jej z antysemityzmem. I to jest dzisiaj największy paradoks, że ta ateistka i socjalistka z krwi i kości stała się idolką prawicy i Kościoła. Czas ją z tych rąk odbić.
Książka Anny Bikont ‘Sendlerowa. W ukryciu’ ukazała się nakładem Wydawnictwa Czarne (fot. materiały prasowe / Adam Stępień / Agencja Gazeta)
Książkę Anny Bikont “Sendlerowa. W ukryciu” w promocyjnej cenie można kupić w Publio.pl
Anna Bikont. Dziennikarka i pisarka, z wykształcenia psycholożka. Od pierwszego do ostatniego numeru (1982-1989) pracowała w zespole “Tygodnika Mazowsze”, pisma podziemnej Solidarności, współtworzyła “Gazetę Wyborczą”, z którą związana jest do dzisiaj. Jej książka “My z Jedwabnego” otrzymała m.in. nagrodę historyczną “Polityki” oraz European Book Prize. Wydanie amerykańskie znalazło się na liście stu najważniejszych książek 2016 roku według “New York Timesa” i zostało nagrodzone National Jewish Book Award. Wraz z Joanną Szczęsną napisała wyróżnioną Wielką Nagrodą Fundacji Kultury książkę “Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu”.
Mike Urbaniak. Jest dziennikarzem kulturalnym i krytykiem teatralnym “Wysokich Obcasów” oraz weekendowego magazynu Gazeta.pl.
twoje uwagi, linki, wlasne artykuly, lub wiadomosci przeslij do: webmaster@reunion68.com
