“Przeżywam deja vu”. Wypędzona z Polski w 1968 roku wyjaśnia, dlaczego znów usłyszała Gomułkę

   Włodzimierz Szczepański

Sabina Baral. Kto wyjechał z Polski w marcu 1968 roku na fali antysemityzmu? / Fot. Renata Zawadzka

– Czytałam tekst, że Polacy musieli się zastanawiać, jaki prezent sprawić Żydom na tę 50-rocznicę “marca” i zrobili perfekcyjną rekonstrukcję wydarzeń sprzed kilkudziesięciu lat – mówi w wywiadzie dla naTemat Sabina Baral. Rozmawiamy przed jej przylotem na premierę spektaklu Krystyny Jandy opartego na książce Baral “Zapiski z wygnania”. Ona została wypędzona w marcu 1968 roku.

Wkrótce okrągła rocznica obchodów wypędzenia z Polski Żydów w marcu 1968 roku, a do tego ogromne napięcie wywołane ustawą o IPN i zachowaniem obecnych władz. Czy tegoroczny marzec będzie szczególny?

Będzie znamienny. Niestety, ostatnie wydarzenia to stracona szansa wspólnego patrzenia w przyszłość. Wiem, że wielu z wypędzonych zdecydowało się nie jechać do Polski na obchody tej rocznicy ze względu na obecną sytuację. Ci, co przyjadą, będą bardzo ostrożni. A dla Polaków ostatnie wydarzenia to takie przypomnienie słów Faulknera, cytuję z angielskiego: “Przeszłość nigdy nie umiera. Właściwie nawet nie jest przeszłością”.

Pani zdaniem w Polsce jest antysemityzm?

Zawsze był. Nie tylko antysemityzm, ale ksenofobia, homofobia. Łącznie z wytykaniem ułomnych, garbatych, ludzi z wadą wymowy czy rudych. W Polsce, tradycyjnie, po prostu trudno jest być innym. Ale przez ostatnie dwadzieścia kilka lat, od “Solidarności” do niedawna, nie było w dobrym tonie wyrażać takie uczucia i ludzie to rozumieli. Na zachodnią modłę Polacy uczyli się wyrażać szacunek i akceptować inność. Może tam, gdzieś, na jakiejś stodole, czy na przydrożnym słupie ktoś nabazgrał antysemicki napis, ale stanowczo nie w mediach, nie w marszach, nie z przyzwoleniem. To były wybryki, a nie przywołany wróg. Teraz jest inaczej.

Brzmi w tym echo przemówienia Gomułki?

Nie samo przemówienie, ale atmosfera jest podobna. I metodologia też. Przeżywam deja vu. Czytałam w “Gazecie Wyborczej” zgrabny tekst, że Polacy musieli się zastanawiać, jaki prezent sprawić Żydom na tę 50-rocznicę “marca” i zrobili perfekcyjną rekonstrukcję wydarzeń sprzed kilkudziesięciu lat.

Będzie pani na premierze Krystyny Jandy. Czy nie obawia się pani zobaczyć siebie, swoje przeżycia pokazane przez aktorów?

Nie. Wiem czego się spodziewać. Magda Umer dzwoni do mnie kilkakrotnie o północy swego czasu i mówi o szczegółach spektaklu. Mam roboczą kopię scenariusza. Może to, co wywołuje strach, to że będą maszerować przed teatrem, że ktoś rozwinie wrogie transparenty i będzie wykrzykiwał obraźliwe hasła. Ale w samym teatrze będzie spokojnie i przyjaźnie. Osoby, które przygotowały spektakl, rozumieją, że ja zadałam sobie ból, aby w “Zapiskach” wydobyć z siebie najgłębsze przeżycia i najbardziej intymne wspomnienia. Wyrwać tę książkę ze swojej duszy. Pisząc ją po polsku i wydając w Polsce adresowałam ją do Polaków. Gdy ją wydawałam, moim marzeniem było, wtedy jeszcze mogłam o tym marzyć, że stanie się lekturą szkolną.

W ten sposób ludzie dowiedzą się o “marcu”. Bo wie pan, na moje pierwsze spotkania uczestnicy przynosili podręczniki swoich dzieci, aby pokazać, ile jest napisane o wydarzeniach w marcu 1968. Trzy akapity. Pół strony o jakichś rozgrywkach partyjnych. O nas – o wypędzeniu kilkunastu tysięcy polskich obywateli – nic. Dla mnie z czasem stało się ważne, aby mieć spotkania autorskie, aby jak najwięcej ludziom opowiedzieć, co przeszliśmy.

W 1968 roku była pani na studiach na politechnice. Dlaczego uczestniczyła pani w strajku?

Jak to dlaczego? To była moja sprawa. Nas wszystkich. Ja nie myślałam wtedy o sobie, że byłam inna. Strajkowałam, bo trzeba było to robić, działać. Przecież chodziło o naszą, polską sprawę. Ja wtedy nie rozumiałam, że “marzec” nas rozdziela. A to, co się wydarzyło potem, szybko pokazało jak bardzo.

Sabina Baral w 2010 roku we Wrocławiu. Zdjęcie zrobiono w trakcie zjazdu klasowego uczniów 7. Liceum Ogólnokształcącego im. Szalom Alejchem / Fot. Mieczysław Michalak

Jak pani wspominała, profesor na sali wykładowej włączył radio z przemówieniem Gomułki. Słynne już o “piątej kolumnie żydowskiej”. Tak jak obecnie w mowie polityków, nie było w nim otwartego przyzwolenia na atak na Żydów.

Wtedy do mnie jeszcze nie dotarło, że to jest przejaw antysemityzmu. Sygnał – antysemici proszę uderzać! Nie rozumiałam nawet dokładnie, co to jest syjonista. Bardzo było mi żal, że moja ojczyzna zrywa kontakty z Izraelem, dlatego, że Rosja (Związek Radziecki – przyp. red.) popierała Arabów. Jeszcze wtedy nie czułam się osaczona, to uczucie pojawiło się później. Pierwszy raz do mnie to trafiło podczas strajku. Na politechnice podszedł do mnie jeden ze strajkujących kolegów i powiedział: “Ty, Sabinka, lepiej wracaj do domu”.

Mieszka pani w Stanach Zjednoczonych. Z tak dalekiej perspektywy, co pani sądzi o tym, co wydarzyło się w Polsce?

Czasem na Facebooku dostaję pytania, czy mnie martwi sytuacja w Polsce. Odpowiadam, że martwić to was powinna. Ja wsiadam w samolot i po kilkunastu godzinach jestem w moim normalnym domu. Tu mnie nikt nie pyta kim jestem.

Poruszyło mnie pani wspomnienie. W 1968 rok w pociągu z Wrocławia, przed przekroczeniem granicy, funkcjonariusze złośliwie wyrzucili wszystko z walizek. Pani odebrali pamiętnik, mapę rodzinnego miasta, Wrocławia. Podniosła pani tomik Jasnorzewskiej-Pawlikowskiej. Poruszyło mnie to, bo dziewczyna zabiera to, co najcenniejsze dla niej, tomik polskich wierszy. I nasunęło myśl: kto w “marcu” stracił więcej? Wy, wypędzeni, czy my, bo was nie ma w Polsce?

Ja mogę określić zakres swoich strat, a Polacy swój. Trudno mi ocenić całościowo, bo słucham pewnej grupy osób, ale nie ludzi na ulicach. Kilka dni temu Olga Tokarczuk po przeczytaniu mojej książki napisała do mnie, że to straszna strata, że was nie ma. Dodała myśl, że: z waszym wyjazdem myśmy straciliśmy szansę na lepszą Polskę. To bardzo głębokie stwierdzenie. Bo fakt, Polska potrafiła coś takiego zrobić, wypędzić. Polacy nie ujęli się za nami. Nikt się za nami nie ujął. Kolejna strata dla Polski, wkład, który włożyliśmy w nasze nowe, przybrane ojczyzny. Tego w Polsce nie ma. Cytując profesora Dariusza Stolę, wśród wygnańców “marca” procent osób z wyższym wykształceniem lub studentów był osiem razy wyższy niż reszty społeczeństwa. To więc chyba była strata? Tylko Polska może ocenić, jak duża. Myślę, że ta ocena nie jest jednolita, bo jako naród jesteście ogromnie podzieleni.

Fot. Helena Lindskog

Kiedy ostatni raz była pani we Wrocławiu na ulicy Włodkowica? Tam mieszkaliście, rodzice pracowali niedaleko, w fabryce szczotek.

Dwa lata temu. Zawieźliśmy z mężem trójkę naszych synów. Chcieliśmy im pokazać skąd pochodzimy. Byłam na swojej ulicy, stanęłam przed kamienicą. Jakaś kobieta w oknie (moja mama też przesiadywała) zaczęła wołać, czy chcę wejść do środka. Otworzyła mi domofonem. Poszłam do mieszkania, w którym spędziłam dzieciństwo. Tam jest teraz gabinet. Jego właścicielka wpuściła mnie. Czułam się nieswojo. Nic tam już ze mnie nie było. Przed laty z rodzicami też mieliśmy gościa. W czasie Wyścigu Pokoju przyszedł do nas niemiecki kolarz. Tłumaczył, że mieszkał przed nami i przyszedł sprawdzić, czy dobrze się zajmujemy mieszkaniem.

Po co pani odszukała swoją klasę z “siódemki” we Wrocławiu, wówczas żydowskiej podstawówki i liceum?

Ta klasa to kontekst mojego wyrastania, mojej młodości. Wszystkie moje bliskie relacje, jedyne przyjaźnie, intymności, znajomi, którzy znali moich rodziców, to ta klasa. Ja strasznie zazdrościłam mojemu pierwszemu mężowi, Amerykaninowi, gdy jeździliśmy do jego rodziców. On pokazywał mi wówczas swoje przedszkole, szkołę, czy wreszcie uczestniczył w zlotach klasowych. Ja tego nie miałam. Byłam jak duże drzewo, które się przyjęło w nowym miejscu, ale bez przeszłości. Wydzierała z niej ogromna czarna plama. Jedyne osoby, które mogły to wypełnić, to byli koledzy i koleżanki z mojej dawnej klasy. Po marcu 68 z 36 osób tylko jedna została w Polsce. Udało się mi odnaleźć 28 osób. Sporo jest w Izraelu, Stanach, są też w Danii, Szwecji, a nawet Australii.

Pierwszy i jedyny nasz klasowy zjazd odbył się we Wrocławiu. Napisałam do urzędu miasta z informacją, że organizujmy takie spotkanie. Spytali, co chciałabym w ramach tych uroczystości. Ja odpowiedziałam, że klucze do miasta. Ten pomysł narodził się wcześniej, gdy ciocia z Krakowa spytała, czego ja oczekuję od władz miasta. Spełnili moją prośbę, a dla cioci to było ogromnie ważne, wręcz symboliczne wydarzenie. My, marcowi, mamy bardzo duże poczucie więzi. Co trzy lata się spotykamy. Są śpiewy. “Płonie ognisko w lesie”, czy inne piosenki harcerskie. Tak, rozmawiamy ze sobą po polsku. My jesteśmy zaadaptowani w różnych krajach, ale należymy do siebie, bo łączą nas wspólne przeżycia.

A tymczasem po wyjeździe po polsku nie chciała pani rozmawiać.

Bo byłam obrażona na Polskę. W Stanach długo nie miałam okazji rozmawiać po polsku, a potem nie czułam się w tym języku swobodnie. Ja wyjechałam z Wrocławia, gdy miałam 20 lat, moja polszczyzna to był język młodej dziewczyny, nieadekwatny do moich potrzeb. U mnie w domu były książki w różnych językach, dopiero powoli pojawiać zaczęły się moje ukochane poezje z polskiej młodości. Sytuacja zmieniła się, gdy przeprowadziłam się z mężem do Szwecji. W domu czy na ulicy rozmawialiśmy po angielsku, ale kolacja była po polsku, co wieczór spotykaliśmy się z gronem “marcowców”. Na spotkaniach z koleżankami przypominałyśmy sobie słowa. Ja się śmieje, że język polski jest moim pierwszym językiem. I ostatnim, którego się nauczyłam.

czytaj dalej tu: Wypędzona z Polski w 1968…

Galeria Kordegarda. Wystawa zdjęć emigrantów marcowych

Tomasz Urzykowski

Grupa dzieci na ul. Miodowej w Warszawie /GALERIA KORDEGARDA

Te z pozoru zwykłe, amatorskie fotografie, przedstawiające sceny rodzinne, ze szkoły, z pracy, z wakacji w 1968 r. nabrały szczególnej wartości. Stały się najcenniejszymi pamiątkami zabranymi z Polski przez emigrantów marcowych.

Księga odejścia

MARCIN CIELECKI

„Księga wyjścia” Mikołaja Grynberga jest dziełem bolesnym, ale nie skoncentrowanym na rozdrapywaniu ran. Wyrasta z potrzeby oddania głosu tym, którzy przez wiele lat nie mogli się wypowiedzieć.

27 wywiadów. Krajem pochodzenia rozmówców nie zawsze jest Izrael. To także Szwecja, Stany Zjednoczone, Dania, Polska. I miasta: Kopenhaga, Göteborg, Nowy Jork, Waszyngton, Tel Awiw, Jerozolima, Warszawa… Mikołaj Grynberg przeprowadza w nich wywiady z Polakami, którzy zostali zmuszeni do emigracji w wyniku nagonki antysemickiej w Marcu 1968 roku. To rozmowy trudne, boleśnie szczere i niezwykle potrzebne.

Pierwsza z nich jest najważniejsza i najdłuższa. Syn, Mikołaj, rozmawia ze swoim ojcem, Marianem Grynbergiem. Ich dialog przerywany jest głosami innych świadków historii. Przez całą książkę przewija się wzajemna rozmowa ojca i syna, w której ten drugi próbuje zrozumieć siebie, rodziców oraz konsekwencje podjętych przez nich decyzji.

Dialog ojca i syna jest ważny jeszcze z jednego powodu: Marian Grynberg nie doczekał wydania tomu wywiadów, zmarł w listopadzie 2017. W ten sposób „Księga wyjścia” staje się jednocześnie księgą odejścia, zaś motyw pożegnania nabiera zupełnie innego, głębszego wymiaru.

Wielowątkowość opowieści wygnanych z Polski po Marcu ’68
jest jedną z największych zalet książki

Na potrzeby książki Mikołaj Grynberg odbył blisko osiemdziesiąt spotkań. I choć pytania są niemal identyczne, odpowiedzi bywają różne. Autorowi udało się stworzyć pulsujący ludzkimi dramatami obraz, który nie jest – i pewnie nie może być – ostateczny. Ta wielowątkowość opowieści wygnanych z Polski po Marcu ’68 jest jedną z największych zalet książki.

Już pierwsze pytanie przygotowuje czytelnika na poznanie historii niełatwych, dalekich od bezpiecznego szablonu. Tato, dlaczego nie wyjechaliśmy? – rozpoczyna Mikołaj. Przez kolejne ludzkie przypadki będzie odmieniał stany bliskości i oddalenia od Polski, czasu minionego i obecnego. Tu nie ma łatwych odpowiedzi.

Spośród wielu ważnych słów zatrzymuję się przy wypowiedzi Piotra Wiślickiego: „Marzec właśnie zrobił ze mnie Żyda. Nie spowodował, że wróciłem do żydostwa, tylko pchnął mnie do tego, bym zaczął być Żydem”. Co zrobić z nagle odkrytą tożsamością, tak różną od wszechobecnej? Niektórzy stają się obojętni religijnie, inni przeciwnie – wrastają w judaizm. Co ciekawe, świadomy wybór judaizmu najczęściej następuje w momencie pojawienia się własnych dzieci. Gdy trzeba przekazać im system wartości, zaprosić do własnego światopoglądu. W „Księdze wyjścia” zwierzenia dotyczące tego zagadnienia są bardzo wzruszające, intymne wręcz, ale wyważone, bez przesadnej ekscytacji. Czuć w nich powagę wyboru, własne ciche szczęście, które nikomu się nie narzuca.

Co ci zabrał Marzec ’68 – to jedno z najczęstszych pytań. Odpowiedzi są jednakowe: Ojczyznę, dom, poczucie bezpieczeństwa, godność. Co dał w zamian? Gniew, niezapełnioną pustkę w miejscu, gdzie powinien być dom. Polska dla wielu z nich jest wciąż bolesnym wspomnieniem. Uczuciem nieodwzajemnionej miłości i odrzucania, za które nikt nie przeprosił.

Mikołaj Grynberg, „Księga wyjścia”, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2018

Dla emigrantów pomarcowych stosunek do Polski nie jest sprawą łatwą. Wciąż przyjeżdżają do dawnej ojczyzny, ale nie czują się już u siebie. Są turystami. Mimo to Polska wciąż pozostaje w nich żywa. Poruszające jest zdanie Anny Frajlich‑Zając: „Zawsze byłam Polką. W sensie kulturowym nie mam innej tożsamości. Ale Polska nie jest moją ojczyzną, moją ojczyzną jest język polski”.

Na pytanie Grynberga, czy odnaleźli nową ojczyznę, odpowiadają różne. Niektórzy odnajdują się szybko. Kobiety najczęściej wtedy, gdy zostają matkami. Mężczyźni zazwyczaj wówczas, gdy wstępują do służby wojskowej, lub podejmują pracę w sektorze państwowym. Niemała jest też grupa, która nigdy nie odnajdzie straty.

„Księga wyjścia” jest dziełem bolesnym, ale nie skoncentrowanym na ekshibicjonistycznym rozdrapywaniu ran. Wyrasta z potrzeby oddania głosu tym, którzy przez wiele lat nie mogli się wypowiedzieć. Ich zdania – pełne emocji lub chłodu – są zapisem głosu pokolenia, który w Polsce powinien być wysłuchany.

Mam nadzieję, że tak się stanie, książka Mikołaja Grynberga jest bowiem zapisem autentycznego spotkania. Autor wraz ze swoimi bohaterami rzeczywiście rozbija namiot spotkania rozciągający się pomiędzy kontynentami. W jego wywiadach odczuwalna jest zarówno ciepła empatia, jak i dziennikarska ciekawość, wycofanie analitycznego obserwatora, ale też pełen pasji dialog.

Ostatnie pytanie, jakie stawia autor, jest o to, kiedy skończył się Marzec ’68. I czy dla emigrantów pomarcowych może się on kiedykolwiek skończyć? Bez tych pytań i prób odpowiedzi nie zrozumiemy współczesnej Polski, Izraela ani nawet nas samych.

Marcin Cielecki – Ur. 1979, poeta i eseista. Autor zbioru esejów „Miasto wewnętrzne” (2015) oraz książek poetyckich: „Czas przycinania winnic” (2002), „Ostatnie Królestwo” (2010). Publikował na łamach „Toposu”, „Twórczości”, „Znaku”, „Więzi”, „W drodze”, „Przeglądu Powszechnego”. Stypendysta marszałka województwa warmińsko-mazurskiego (2009, literatura) oraz stypendysta ministra kultury i dziedzictwa narodowego (2011, literatura). Mieszka w Olsztynie z żoną i dwójką synów.

Israel Boycotters Face ‘Massive Setback’ at NDP Convention, But Concerns Persist

Shiri Moshe

Federal NDP leader Jagmeet Singh. Photo: NDP.

Canada’s third-largest political party will not be voting on a resolution that has been criticized for sanctioning economic warfare against Israel at its national convention in Ottawa this weekend.

Members of the New Democratic Party (NDP) voted against re-prioritizing the “Palestine Resolution” on Friday morning, meaning it is “extremely unlikely to be voted on by the general membership,” the Jewish civil rights group B’nai Brith Canada said.

The resolution includes a number of demands targeting Israel — including an end to the “occupation and settlement program,” as well as the blockade of the Hamas-ruled Gaza Strip — but makes no mention of any Israeli concerns that spurred these policies, such as the sustained threat of Palestinian terrorism.

The measure endorses “banning settlement products from Canadian markets, and using other forms of diplomatic and economic pressure to end the occupation.”

It also urges the NDP to oppose “parliamentary efforts to undermine non-violent movements seeking a just resolution,” an apparent reference to the boycott, divestment, and sanctions (BDS) campaign against Israel, whose leaders have publicly advocated against the Jewish state’s continued existence.

Critics have pointed out that the resolution aims to remove language supportive of the two-state solution from NDP’s policy platform, and instead calls for an agreement grounded in UN General Assembly Resolution 194, which supports the “right of return” of first-generation Palestinian refugees and their approximately five million descendants to Israel.

B’nai Brith Canada launched a mobilization effort aimed at NDP leadership and riding associations prior to the vote, which it said prompted at least 5,000 people to contact the party since Wednesday.

While B’nai Brith Canada called Friday’s vote “a massive setback for Canada’s anti-Israel camp,” it expressed concern about other resolutions that may be debated by NDP this weekend.

These include items “that purport to condemn the American recognition of Jerusalem as Israel’s capital, urge Canada to unilaterally recognize a Palestinian state, and advocate for a ban on goods produced by Israelis east of the Green Line,” Aidan Fishman, interim national director of B’nai Brith Canada’s League for Human Rights, told The Algemeiner.

He advised “concerned Canadians to continue to contact NDP leadership on these issues, and for NDP members to continue their activism within the party.”

The group Independent Jewish Voices Canada (IJV) — which supports the BDS campaign and endorsed the “Palestine Resolution” — blamed the party “establishment” for the failed vote to reprioritize the resolution and allow it to advance to the convention floor.

“Despite obtaining the official support of 26 riding associations in six provinces — more than any other resolution — the Palestine Resolution was ranked 37th out of 45 foreign policy resolutions by the Party’s undemocratic prioritization committee,” IJV said in a statement. “When the prioritization was challenged at a re-prioritization session on Friday morning, the resolution was voted down by just eleven votes (200-189).”

“The fervor around this resolution shows the clear split between the party’s grassroots — especially its younger members — and the party establishment,” said IJV spokesperson Geneviève Nevin.

The Young New Democrats — the wing for NDP members aged 25 and under — voted unanimously to adopt the “Palestine Resolution” on Thursday.

Yet the measure and other resolutions focused on Israel were denounced by mainstream Jewish Canadian groups, including the Canadian Council for Reform Judaism, which represents nearly 900 Jewish congregations.

“These resolutions risk alienating many progressive Jewish Canadians — who have a long history of being active in the NDP, the labour movement and social justice causes — from the NDP,” the Council warned on Wednesday. “The vast majority of Jewish Canadians, while diverse in their politics and often critical of particular Israeli policies, feel that a connection to Israel and Israelis is a core part of their identity. Rejecting the basic rights of Israelis means rejecting Jewish Canadians.”

The advocacy group Friends of Simon Wiesenthal Center (FSWC) — which has similarly spoken out against the controversial proposals — also condemned on Friday reports that Tamika Mallory, an American activist best-known for co-organizing the Women’s March, will be a speaker at the NDP convention.

As Petra Marquardt-Bigman documented in The Algemeiner, Mallory helped plan the “Justice or Else” rally hosted in 2015 by Nation of Islam leader Louis Farrakhan, who has blamed the 9/11 attacks and trans-Atlantic slave trade on “the Satanic Jews that control everything.” She has praised Farrakhan as “the GOAT [Greatest of All Time]” on social media and has been photographed holding his hand.

An NDP spokesperson said Mallory was invited to speak to party members because “she is one of the architects of a progressive movement that has mobilized millions of people and that has made women’s voices heard, not only in the US, but worldwide.”