Hitler sprawował władzę w Niemczech już od trzech lat. Do osławionej „nocy kryształowej” miało dojść za dwa lata, ale ataki na Żydów trwały w najlepsze. Bojkotowano ich sklepy, odebrano im prawa obywatelskie. Od kiedy Hitler doszedł do władzy, w obozie koncentracyjnym w Dachau pod Monachium systematycznie mordowano albo zamieniano w niewolników jego politycznych przeciwników, Żydów, komunistów, homoseksualistów i osoby niepełnosprawne.

Bergman przyjechał do Niemiec nie tylko z pełną walizką, ale także nafaszerowany nazistowską propagandą, której nasłuchał się w domu i szkole. Jego brat Dag był jednym z założycieli partii narodowosocjalistycznej, a ojciec wielokrotnie głosował na nazistów w wyborach. Nauczyciele Ingmara wysławiali dawne Niemcy, niemiecką kulturę opiewano w szerokich kręgach. Nauczyciel gimnastyki jeździł każdego lata do Bawarii na spotkania oficerskie. Zgodnie z tym, co mówił sam Bergman, niektórzy duchowni z jego parafii byli kryptonazistami, a bliscy przyjaciele rodziców żywili ciepłe uczucia do nazistowskich Niemiec.

„Dziś w nocy przespałem sześć godzin (teraz jest siódma rano, pobudkę urządzono nam o szóstej). Kierownictwo naszej wycieczki śpi chyba przez cały czas. To Niemcy wszystko organizują”, pisał Ingmar w liście do domu.

Wierny nazista

Do Niemiec przyjechał na wymianę jako tak zwany Austauschkind. Była to tradycja, którą zapoczątkowano jeszcze przed pierwszą wojną światową. Niemieckie instytucje organizowały pobyty niemieckich uczniów w innych krajach. W tym samym czasie zagraniczni uczniowie przyjeżdżali na wakacje do Niemiec. Po wojnie kraj popadł w kulturalną izolację i wymiana młodzieży odbywała się tylko z państwami skandynawskimi.

Niemcy uznali, że starszego pokolenia nie da się już przekonać do zmiany poglądów, i całą uwagę skupili na dzieciach.

Poprzez wykorzystanie sugestywnej przewagi niemieckiej młodzieży nad jej rówieśnikami w innych krajach zamierzali wykształcić pozytywne nastawienie do nazizmu w możliwie jak największej liczbie społeczeństw zamieszkujących państwa demokratyczne. Zdaniem Vilhelma Scharpa, który sporządził na ten temat specjalny raport dla szwedzkiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i od 1928 roku był lektorem języka szwedzkiego na uniwersytecie w Berlinie, szczególną uwagę – zgodnie z doktryną o pokrewieństwie rasowym – należało poświęcić Szwedom.

Podróż pociągiem do Berlina nie była zbyt przyjemna. Ingmar zastanawiał się, czy jego matka wie, jak wyglądają niemieckie wagony trzeciej klasy.

„Całe wyposażenie – pisał w liście – jest wykonane z drewna. Przywykłem wprawdzie do niewygody, ale czegoś straszniejszego jeszcze nigdy nie doświadczyłem. (…) Dom, w którym mieszkamy, przypomina obóz koncentracyjny. W sali przebywa sto osób, które ostatniej nocy pysznie się bawiły”.

Nie było nic szczególnego w tym, że Ingmar odwoływał się do warunków panujących w obozach koncentracyjnych. Określenia tego używano już na początku XX wieku i na pewno występowało ono w podręcznikach do historii używanych w szkole Palmgrenska. Obozy były jednym z instrumentów, którymi europejskie państwa kolonialne posługiwały się w Afryce, żeby zatrzymać na miejscu lokalną ludność.

„Trafiłem do rodziny pastora w Turyngii, do niewielkiej miejscowości o nazwie Haina, gdzieś między Weimarem a Eisenach. Wieś położona była w dolinie, w zamożnej okolicy. Między domami wiła się leniwie mętna rzeczka (…)”.

Pan Haid był pastorem, szczupłym mężczyzną o przyjaznym spojrzeniu niebieskich oczu. Nosił bokobrody, czarny beret naciągnięty na czoło i zatyczki w uszach. Zdaniem Bergmana był człowiekiem oczytanym i muzykalnym, grał na kilku instrumentach i śpiewał łagodnym tenorem. Jego gruba żona, Clara, zniszczona pracą kobieta, była w pełni posłuszna mężowi i najczęściej przebywała w kuchni. Od czasu do czasu klepała szwedzkiego gościa nieśmiało po policzku. Panią Clarę lubili wszyscy, to ona była sercem rodziny. Tęskniła za ojczystą Szwajcarią i z trudem akceptowała wszystko to, co w jej otoczeniu było niemieckie. To ona wpadła na pomysł, aby rodzina włączyła się w program wymiany młodzieży.

Z opisu Johannesa – jednego z synów gospodarza – wyłania się postać typowego, wiernego nazisty, jakby wyciętego z propagandowej ulotki nazistowskiej. Był wysoki, miał jasne włosy i niebieskie oczy, szczery uśmiech, małe uszy i początki zarostu na brodzie. W rodzinie nazywano go Hannes. To on wyjechał potem do Sztokholmu, aby w ramach wymiany spędzić wakacje w domu szwedzkiego pastora.

Emilie [jedna z córek pastora] była młodą atrakcyjną kobietą, być może trochę zakochaną w niezwykłym gościu ze Sztokholmu. Przez wiele lat korespondowała z Bergmanami. Kiedy jednak „Laterna magica” [późniejsze wspomnienia Ingmara Bergmana] ukazała się w Niemczech, Emilie była rozczarowana opisem jej rodziny. To prawda, że jej bracia działali w Hitlerjugend, ale przecież Ingmar też był entuzjastycznie nastawiony do tej organizacji. Któregoś dnia stwierdził nawet, że także w Szwecji przydałby się ktoś taki jak Hitler.

Ingmar chciał się trochę rozejrzeć. Wiedział, że jego znajoma, Else Sundblad, przebywa u pewnej rodziny w Konstancji nad Jeziorem Bodeńskim. W liście wysłanym do domu Ingmar szczegółowo i entuzjastycznie opisuje dokładnie zaplanowaną podróż, (…) a list kończył się słowami: „Heil Hitler!”.

„Niemcy, obudźcie się”!

Podczas pobytu w Niemczech Ingmar po raz pierwszy zetknął się z estetyką nazistowskiej rzeczywistości, jej hierarchią, propagandą i masowymi imprezami. Do tej pory ta rzeczywistość istniała jedynie w teorii, w wydaniu ojca, brata i ich przyjaciół. Jednak w Niemczech była tak namacalna, że któregoś dnia Ingmar spytał Siegfrieda [gospodarza], czy tak jak wszyscy on też powinien unosić rękę w hitlerowskim pozdrowieniu. „Wyciągnąłem rękę i powiedziałem: Heil Hitler, było to zabawne uczucie” – pisze Bergman w „Laterna magica”.

Poszedł też kiedyś z Hannesem do szkoły i słuchał, jak nauczyciel, który miał na katedrze „Mein Kampf”, czytał uczniom teksty ze „Stürmera” [propagandowa gazeta nazistowskich Niemiec]. Jego szczególną uwagę zwrócił powtarzany stale przez nauczyciela zwrot „von den Juden vergiftet” (zatrute przez Żydów). „Zapytałem później, o co w tym wszystkim chodzi. Hannes zaśmiał się: Ach, Ingmarze, to wszystko nie jest dla cudzoziemców ”.