„Wodzu, prowadź na Czechy”. Jak Polska zajmowała Zaolzie

Piotr Osęka

Drugiego października 1938 r. ludzie gromadzili się wokół głośników i ulicznych megafonów, by wysłuchać przemówienia Edwarda Rydza-Śmigłego. Marszałek sięgnął po najwyższe rejestry patosu.

fot. CAF/ARCHIWUM / źródło: PAP

„Żołnierze grupy generała Bortnowskiego! Za chwilę przekroczycie Olzę, skazaną w ciągu długich lat na upokarzającą służbę rzeki, oznaczającej granicę nieistniejącą ani w sercach tych, co oba jej brzegi zamieszkują, ani w sercu całego narodu polskiego. To znaczy, że człowiek swym duchem, swą wolą nadaje treść i życie światu materialnemu szczególnie wtedy, gdy koncentruje się i działa w imię wielkiej sprawy, w imię wielkiej idei. Olzę zmienia siła woli narodu, służąca idei jego całości i praw. Wy, żołnierze, jesteście w tej chwili uosobieniem woli narodu. Z wami przekracza Olzę majestat Rzeczypospolitej. Na was w tej chwili patrzy z dumą cała Polska, do was rwie się serce z każdej piersi, okrytej mundurem polskiego żołnierza. Maszerować!”.

Chociaż nie padł ani jeden strzał i nie stoczono żadnej potyczki, prasa przedstawiała aneksję czeskiego Zaolzia jako wojenne zwycięstwo. „Dzień drugiego października 1938 r. zapisał się na kartach historii Żołnierza Polskiego nowym triumfem, a w historii Rzeczypospolitej Polskiej jako wydarzenie bardzo niezwykłej doniosłości” – pisał narodowo-katolicki „Mały Dziennik”.

Beck żąda od Beneša
Spór między Polską a Czechosłowacją o Śląsk Cieszyński ciągnął się od momentu powstania obu państw. Jak zwykle w przypadku konfliktu o tereny etnicznie mieszane, racje były podzielone – oba rządy uzasadniały swe roszczenia względami historycznymi, kulturowymi i gospodarczymi. W latach 1919-1920 na obszarze tym toczyły się walki zakończone arbitrażem Rady Ambasadorów mocarstw sprzymierzonych.

Na mocy umowy Czechosłowacji przypadła bardziej uprzemysłowiona część Śląska Cieszyńskiego, w dodatku z przewagą ludności polskiej – zwłaszcza w dwóch powiatach, określanych odtąd mianem Zaolzia. Polska zgłaszała pretensje niepozbawione podstaw, że rząd w Pradze wymusił na niej podpisanie krzywdzącego traktatu, wykorzystując trudne położenie II RP, toczącej właśnie wojnę z Rosją.

Mimo to w następnych latach doszło do względnie harmonijnej współpracy. Pogorszenie relacji nastąpiło dopiero w połowie następnej dekady. Polska zaczęła przypominać swoje roszczenia do spornych terytoriów. Gdy we wrześniu 1938 r. Hitler stanął w obronie rzekomo prześladowanej w Czechosłowacji mniejszości niemieckiej, Anglia i Francja poparły koncepcję rewizji granic kraju. Szef polskiej dyplomacji Józef Beck zażądał wówczas od prezydenta Edvarda Beneša, by mieszkańcy Zaolzia mogli korzystać z tych samych przywilejów, które staną się udziałem Niemców Sudeckich.

„Teraz żądamy tylko tego, do czego prawa nikt nam odmówić
nie może: zwrotu jak najszybszego zagrabionej ziemi”.

Ruszyła gigantyczna kampania propagandowa pod hasłem „powrotu Śląska Zaolziańskiego do macierzy”. W miastach i miasteczkach prorządowy Obóz Zjednoczenia Narodowego organizował masowe wiece, śpiewano hymn narodowy i „Pierwszą Brygadę”, na transparentach pisano: „Cudzego nie chcemy, swoje odbierzemy”, wieszano flagi, w kościołach odprawiano dziękczynne msze i bito w dzwony. Mówcy pomstowali na „bestialstwo Czechów” rzekomo terroryzujących przedstawicieli polskiej mniejszości i przypominali o jej prawie do samostanowienia. Radio nadawało wojskowe marsze przerywane wiadomościami i przemówieniami polityków. „Przebrała się miara polskiej cierpliwości – wtórowały gazety – byliśmy cierpliwi, bo pewni słuszności swych żądań i siły. Teraz żądamy tylko tego, do czego prawa nikt nam odmówić nie może: zwrotu jak najszybszego zagrabionej ziemi”.

Poparcie z głębi serca

Prorządowa „Gazeta Polska” codziennie drukowała dziesiątki relacji utrzymanych w poetyce znanej później z czasów PRL: „Dziś wieczorem we wszystkich miastach Zagłębia Dąbrowskiego odbyły się wielkie zgromadzenia manifestacyjne pod hasłem »Dla braci za Olzą«. Manifestacja w Sosnowcu odbyła się na placu 11 Listopada. Już przed wyznaczoną godziną zaczęły się gromadzić niezliczone tłumy mieszkańców miasta. Na manifestację przybyły również organizacje ze sztandarami oraz grupy robotników w strojach zawodowych. Do 40-tysięcznego tłumu ludności wygłosił przemówienie prezes zarządu głównego Towarzystwa Pomocy Polakom Za Granicą p. Uhlig i prezydent miasta Kaczkowski, po czym odczytana została rezolucja, aby zwrócić się do rządu Najjaśniejszej Rzeczypospolitej z gorącym apelem, aby w godzinach historycznych decyzji użył wszelkich środków dla osiągnięcia zwycięskiego celu przez naszych rodaków zza Olzy. Rezolucje przyjęto entuzjastycznie. W czasie przemówień oraz po odczytaniu rezolucji rozległy się okrzyki nawołujące do pośpieszenia z pomocą ludności polskiej zza Olzy”.

Antyczeskie pogróżki wypełniły prasowe łamy: „Dość prowokacji czeskich”;
„Dość krętackiego kunktatorstwa Pragi”; „Dobrowolnie albo siłą weźmiemy Zaolzie”.

Z odezwy rządzącego Obozu Zjednoczenia Narodowego: Odzyskanie Śląska Zaolziańskiego niezbicie wykazuje mocarstwowe stanowisko, które Polska uzyskała dzięki swej niezależnej polityce.

Antyczeskie pogróżki wypełniły prasowe łamy: „Dość prowokacji czeskich”; „Dość krętackiego kunktatorstwa Pragi”; „Dobrowolnie albo siłą weźmiemy Zaolzie”. „Gazeta Polska” obwieszczała: „Przebudowa granic monstrum czesko-słowackiego, które stało się ogniskiem największych niebezpieczeństw dla pokoju Europy, wchodzi w końcową fazę konkretnych realizacji”. W Warszawie tłum obległ ambasadę czechosłowacką, skandując: „Precz z Czechami!”; „Precz z forpocztą bolszewizmu w Europie!”.

22 września na pl. Piłsudskiego w Warszawie zgromadził się 250-tysięczny tłum – była to największa manifestacja w dziejach II RP. Po wysłuchaniu przemówienia szefa OZN, gen. Stanisława Skwarczyńskiego, zebrani ruszyli w stronę Głównego Inspektoratu Sił Zbrojnych, wznosząc okrzyki: „Niech żyje Śmigły-Rydz” i „Wodzu, prowadź na Czechy”.

To tylko fragment tekstu o zajęciu Zaolzia w przez polskie wojska w październiku 1938 r. Całość przeczytasz w najnowszym wydaniu „Newsweeka” – już w kioskach i na Newsweek Plus

Jean-Claude Arnault skazany na dwa lata za gwałt. Sprawa, która zniszczyła Literacką Nagrodę Nobla

Maciej Grzenkowicz

Jean-Claude Arnault w sądzie (FREDRIK SANDBERG/AP)

72-letni fotograf, mąż członkini Akademii Szwedzkiej – gremium, które przyznaje Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury – został skazany na dwa lata więzienia za gwałt. Jego przestępstwo ujawnił dziennik “Dagens Nyheter”.

Jean-Claude Arnault w sądzie JANERIK HENRIKSSON/AP

Członkowie są wybierani dożywotnio, a w związku ze sprawą Arnaulta do dotychczas nieuczestniczących w obradach dwóch akademiczek dołączyło sześcioro kolejnych. Kworum wynosi 12 osób, więc Nobla trzeba było odłożyć, a król Szwecji zmienił zasady.

Od 2018 r. członek Akademii nieaktywny przez co najmniej dwa lata może zostać poproszony o jej opuszczenie. Ta reguła obejmuje czworo członków, obecnie w Akademii są więc cztery wakaty, a cztery kolejne osoby pozostają nieaktywne (w tym Katarina Frostenson i dotychczasowa sekretarz Sara Danius).

Kiedy kolejny Nobel?

Na początku zapowiadano, że nagroda, która powinna zostać przyznana w październiku 2018 r., zostanie przesunięta na rok 2019 − wtedy zostałyby więc przyznane dwie nagrody. Okazało się jednak, że nawet to nie jest pewne.

− Nagroda Nobla zostanie przyznana, kiedy Akademia Szwedzka odzyska zaufanie opinii publicznej, a to nie musi się stać przed 2019 r. − mówił w maju w Szwedzkim Radiu (Sveriges Radio) dyrektor Fundacji Nobla Lars Heikensten. − Uważam, że wszyscy powinni się zastanowić, czy są wystarczająco dobrzy dla Akademii Szwedzkiej i dla Nagrody Nobla oraz czy będą dla nich dobrzy w przyszłości, czy może lepiej ustąpić ze stanowiska.

W odpowiedzi na skandal w Akademii Szwedzkiej szwedzcy działacze kulturalni założyli niezależną Nową Akademię przyznającą alternatywnego Nobla. Nazywa się on Nową Nagrodą Literacką. 

Idzie nowe

Z pierwowzorem nową nagrodę łączą dwie rzeczy. Nową Nagrodę Literacką przyzna nawiązująca do Akademii Szwedzkiej Nowa Akademia – rada złożona ze 130 pisarzy, ale też artystów i naukowców ze Szwecji (z dwoma wyjątkami: Manojem Pandeyem reprezentującym Indie i Paige Robbins-Nerenberg z USA). Poza tym terminarz przyznawania nagrody został skopiowany z oryginału.

„Założyliśmy Nową Akademię, żeby przypomnieć ludziom, że wolne literatura i kultura powinny promować demokrację, transparentność, empatię i wzajemny szacunek, bez przywilejów, tendencyjnej arogancji czy seksizmu – pisali założyciele Nowej Akademii w manifeście na Facebooku. – W czasie, gdy wartości są coraz bardziej podawane w wątpliwość, literatura staje się jeszcze ważniejszą przeciwwagą dla kultury ciszy i opresji. (…) Przyznając tę nagrodę, organizujemy protest. Chcemy pokazać ludziom, że poważna praca nad kulturą nie musi być związana z represyjnym językiem, nierównością czy nadużyciami”.

O nagrodę walczy troje finalistów: kanadyjka wietnamskiego pochodzenia Kim Thúy, Maryse Condé z Gwadelupy i Amerykanin Neil Gaiman. Laureat zostanie ogłoszony już 12 października, a gala wręczenia nagrody odbędzie się 9 grudnia w Sztokholmie.