Jerzy Jedlicki nie zyje. “Ty to chyba Zydek jestes?” Nieznana rozmowa ze zmarlym wybitnym historykiem

Anna Bikont

---

Jerzy Jedlicki (14 czerwca 1930 – 31 stycznia 2018) (Fot. Slawomir Kaminski / Agencja Gazeta)

Najgorsze bylo to, ze wykluczono mnie z podziemnej druzyny. Bylem bardzo patriotycznym chlopakiem. Druzynowy oswiadczyl mi surowo, ze nie ma w polskim harcerstwie miejsca dla Zydów. Mialem juz 13 lat – i plakalem. Rozmowa z Jerzym Jedlickim w roku 2014. Czytasz ten artykul, bo jestes prenumeratorem Wyborczej. Dziekujemy!

Jerzego Jedlickiego fascynowaly studia nad polska inteligencja. Od tematów zydowskich, jak sam mówil, uciekal. Pierwszy raz bodaj wyraziscie zabral publicznie glos w tej sprawie podczas dyskusji poswieconej ksiazce Jana T. Grossa „Sasiedzi” w 2000 r. Zglosil pomysl na spotkanie szerokiego grona historyków, a organizatorem byla jego Pracownia Dziejów Inteligencji w Instytucie Historii PAN.

Od progu wyczuwalo sie ladunek emocji rzadko spotykany na zebraniach naukowych. Z taka tez emocja mówil Jedlicki: „Nienawisc do Zydów, pogarda i smiech to czesc XX-wiecznej kultury srodkowoeuropejskiej, w tym polskiej. Nie chce przez to powiedziec, ze kazdy byl gotów do zbrodni. Ale zagladzie Zydów towarzyszyla uciecha znacznej czesci ich polskiego otoczenia. Te ucieche, ten smiech, który towarzyszyl Zagladzie, pamietam, bo bylem wtedy po drugiej, aryjskiej stronie muru. Do dzis nasza postawa, moja tez, byla ucieczka od tego tematu, tchórzliwy lek przed tym ciemnym, co sie czai w naszej zbiorowej historii”.

Dziesiatki razy w czasie naszej wieloletniej przyjazni rozmawialismy na temat Holokaustu, Zydów, Polaków. Musialam go do tego naklaniac, on sie z reguly opedzal, ale mialam poczucie, ze go to coraz bardziej wciagalo. I nie dlatego, ze z biegiem lat czul rosnaca potrzebe zaglebiania sie w swojej przeszlosci, wynikalo to raczej z fascynacji lekturami, a ksiazek na ten temat przybywalo. Czytal uwaznie publikacje Barbary Engelking, Elzbiety Janickiej, Grossa, Joanny Tokarskiej-Bakir, Jana Grabowskiego, byl czytelnikiem „Roczników Zaglady”.

Jerzy byl osoba wielkiego intelektu i równie wielkich emocji. Z tych emocji zdecydowal sie opowiedziec cos bardzo osobistego, gdy nie mógl zniesc gromów, które posypaly sie na Janicka za jej tekst o „Kamieniach na szaniec” – jak smiala zarzucic antysemityzm harcerzom, którzy tworzyli zreby Szarych Szeregów? Napisal do „Wyborczej” tekst na temat, o którym wspominamy w rozmowie: jak go wykluczono z harcerstwa w czasie wojny, bo polskie harcerstwo nie jest dla Zyda. Rozmawialismy o tym 70 lat pózniej, a jego wciaz bolalo. Pisal: „Skad wiec dzis taka wrzawa, szanowni panstwo? Bylo, jak bylo, juz sie tego nie zmieni”.

Anna Bikont (dziennikarka, pisarka, autorka m.in. „My z Jedwabnego” oraz „Sendlerowa. W ukryciu” )

Rozmowa z Jerzym Jedlickim przeprowadzona  w roku 2014

Anna Bikont: Urodziłeś się w 1930 r.

Jerzy Jedlicki: I trzeba było to potwierdzić. Czyli zarejestrować mnie za pomocą kwitka z urzędu rabinackiego. Ojciec poszedł do rabina i załatwił kwitek bez obrzezania mnie, za łapówkę. Robił to już wcześniej, w sprawie mego o rok starszego brata Witka. Popełniał ciężki grzech?

O tak. Nie sprzymierzył was z Bogiem. Ciekawe, ile to musiało kosztować.

– Decyzja była mamy. Popatrz na jej mądrość. Dzięki temu przeżyliśmy wojnę.

„Należeliśmy do rodziny od pokoleń spolszczonej, całkowicie zasymilowanej” – piszesz w tekście, który ty przygotowałeś, a twoja mama podpisała, do książki Władysława Bartoszewskiego i Zofii Lewinówny o Sprawiedliwych „Ten jest z ojczyzny mojej”. Czy zauważyłeś może, że to jest stały związek frazeologiczny używany przez wielu Żydów? Mówią, że pochodzą z rodziny „całkowicie zasymilowanej”, taki bilet wprowadzający do polskości. Ile pokoleń się asymilowaliście?

– Mój dziadek, ojciec mojej matki, Ignacy Perlis, chirurg w Łodzi, był niewierzący. Miał w metryce wpisane imię Ignacy, tak jest napisane na jego grobie na cmentarzu żydowskim w Łodzi. Mieliśmy rodzinę żydowską, ale nie taką też bardzo żydowską, Totenbergów, od strony ojca. Wszyscy zginęli.

Świat przyjaciół twoich rodziców to był świat zasymilowanych Żydów?

– Jak najbardziej, jak najbardziej. Mama by się nie przyjaźniła z żadnymi ortodoksami.

Nie o to pytam. Chodzi mi o to, czy przyjaźnili się też z Polakami „polskiego pochodzenia” czy tylko z tymi „całkowicie zasymilowanymi”?

– Moja koleżanka z Instytutu Historii PAN Ania Landau-Czajka napisała bardzo dobrą książkę „Syn będzie Lech… Asymilacja Żydów w przedwojennej Polsce”. Konkluzja z niej jest taka, że żyły obok siebie trzy narody: Żydzi, Polacy i Polacy zasymilowani.

Moi rodzice prowadzili otwarty dom, parę razy w roku było przyjęcie, wszyscy goście byli tego pokroju co my, właśnie zasymilowani. Prof. Aleksander Turyn, jeden z najwybitniejszych w Polsce filologów klasycznych, z żoną, najbliższą przyjaciółką mojej matki, czy Wanda Kopel, po wojnie Sikorska, prawniczka. To był ten trzeci naród, który się trzymał razem, towarzysko i matrymonialnie.

Nasz dom był całkowicie bezwyznaniowy i bezreligijny. Zanim poszliśmy do szkoły, matka postanowiła – o wszystkim, co dotyczyło nas, decydowała mama – że zostaniemy ochrzczeni w obrządku ewangelicko-reformowanym, żebyśmy nie szli do szkoły jako Żydzi. I tak ja w wieku pięciu lat, a Witek sześciu zostaliśmy ewangelikami.

Kiedy wybuchła wojna, ojciec wysłał nas do swojej rodziny do Lwowa. Mama chciała, żeby ojciec do nas dołączył i żebyśmy się starali wydostać przez Rumunię, ale ojciec nie dojechał. Mama w sowieckim Lwowie przyjęła katolicyzm, nie słyszałem o takim drugim przypadku.

Jerzy Jedlicki (14 czerwca 1930 – 31 stycznia 2018) Fot. Sławomir Kamiński / Agencja Gazeta

Ale dlaczego przyjęła?

– Uważała, że wojna potrwa długo, nie wiadomo, co będzie się działo, i trzeba się wtopić, jak najmniej się odróżniać. Pamiętam puściutki kościół św. Mikołaja, tuż koło lwowskiego placu Akademickiego, my dwaj z Witkiem, mama i ksiądz, który jej dawał chrzest.

W jakimś momencie mama uznała, że możemy trafić na sowiecką listę do wywózki, więc uciekliśmy do Przemyśla. Parę dni później stryj przekazał nam, że byli po nas. Moja matka uważała, że zawsze trzeba się szykować na najgorsze. Ale skąd ona wiedziała, z której strony może przyjść niebezpieczeństwo, nie wiem. Miała na to jakiś oddzielny zmysł i nieprawdopodobną przytomność umysłu. Stanęliśmy przed komisją niemiecką, która urzędowała w sowieckim Przemyślu. Można było legalnie wrócić, jeżeli się miało dowód osobisty z meldunkiem z obszaru Generalnej Guberni.

Wróciliśmy do naszego domu w Warszawie na Narbutta w maju 1940 r., a 15 listopada mijał termin przymusowego przesiedlenia do getta. Matka nie miała wątpliwości: do getta nie idziemy. Nie po to Niemcy wznoszą mury, by można było się zza nich wydostać. Cała reszta naszej rodziny uważała, że nie ma rady, trzeba iść. Bardzo nieliczni Żydzi się zdecydowali zrobić tak jak moja mama.

Latem 1940 r. przychodził do nas na Narbutta taki cwaniaczek, któremu mama dyktowała datę urodzenia, miejsce, gdzieś na Wołyniu, nazwisko. Jedlicki, bo rodzice w Jedliczu, to jest między Krosnem a Jasłem, spędzili pierwsze lata po ślubie, szczęśliwe lata. Dostarczył nam porządne fałszywe kenkarty. Mogliśmy sobie na to pozwolić, bo byliśmy zamożni. Nie bogaci, ale zamożni. Ojciec przed wojną dobrze zarabiał, był inżynierem chemikiem, specjalistą od przetworów naftowych. Mama miała dużo biżuterii, za którą przeżyliśmy wojnę.

Nasza rodzina składała się teraz z czterech osób, jednego Żyda, na to nie było już rady, dwóch ewangelików i jednej katoliczki.

Ewangelików reformowanych było, zdaje się, kilkuset w całej Warszawie, wszyscy się znali i mama uznała, że to zbyt niebezpieczne. Poszła do jezuitów na Rakowiecką, że synowie są ewangelikami i chcą przyjąć katolicyzm, zdaje się, że powiedziała otwarcie, o co chodzi. Oświadczyli, że Kościół katolicki uznaje ważność chrztu ewangelickiego, i przygotowali nas od razu do pierwszej komunii. Odbyła się w październiku 1940 r., byliśmy z Witkiem ślicznie ubrani, wszystko jak się patrzy.

Mój brat był przez rok niesłychanie gorliwym katolikiem, potem mu całkowicie przeszło. Ja byłem mniej gorliwy, ale trwało to przez całą okupację i jeszcze ze dwa lata po wojnie. Nauczyłem się ministrantury, łacińską ministranturę znam na pamięć do tej pory, polskiej nie, to był jeszcze Kościół trydencki.

Z nowym rokiem szkolnym, we wrześniu 1941 r., poszliśmy z Witkiem do szkoły. Prywatnej, przy ulicy Sewerynów w Warszawie. Prowadzono tam też tajne nauczanie historii Polski, pisałem wypracowanie o księciu Józefie.

Kolejni nasi krewni wychodzili na stronę aryjską, ale my byliśmy jedyną rodziną, której dzieci chodziły po bożym świecie, do szkoły, po ulicach. Tylko ojciec uznał, że nie może mieszkać z nami, bo w ten sposób nam zagraża, i ukrywał się u przedwojennej koleżanki z pracy, pani Daniszewskiej, przy placu Narutowicza. Nie wychodził z domu, miał dość semicki wygląd, a poza tym właśnie tę pieczątkę męską, ale nam wolno było przychodzić raz w tygodniu. Jak musiał opuścić to miejsce, przeniósł się do znajomej swojej gospodyni, Marii Jabłońskiej, na ulicę Jesionową.

Trójkę moich kuzynów wyprowadzono z getta latem 1942 r., kiedy trwała wielka akcja likwidacyjna.

Nasza przedwojenna służąca Zofia Walas została z nami i się nami opiekowała. I to ona razem z mamą odebrały te dzieci. Ktoś je doprowadził przez sądy na stronę tzw. aryjską. Przyszła do nas trójka, umorusane, Wisia, Lutek, Maryś, do naszego sublokatorskiego pokoju wynajętego na Saskiej Kępie.

Jak to się mogło udać? Mieszkaliśmy na parterze, trudno było coś ukryć. Najgorszy wygląd miał Maryś Wrześniewski. Jego niania Bronia zajęła się ulokowaniem go, a Wisią i Lutkiem zaopiekowała się moja matka. Lutek, czyli Józef Lucjan Meszorer, trafił do domu pani Stanisławy Szaniawskiej na Sadybie. Mama miała namiary na nią od pani Jabłońskiej, u której był ojciec. Była umierająca i dała je mamie, tak na wszelki wypadek. Mama się do niej udała, że ma kłopoty z siostrzeńcem i żeby go przyjęła, jakby na pensję. Lutek tam już został. Miał 11 lat i był rozumnym chłopcem, więc dał znać mamie, że pani Stasia go kąpie. Ona nigdy nie dała mojej mamie do poznania, że wie o jego pochodzeniu.

Mama tam przynosiła pieniądze z Żegoty [podziemna Rada Pomocy Żydom przy Delegaturze Rządu RP na Kraj] na utrzymanie Lutka. Jej syn, Klemens, późniejszy profesor, uczył Lutka i jeszcze jedną ukrywaną dziewczynkę. Szaniawska była fantastyczna. Wywoziła dzieci latem do Przybyszewa nad Pilicą, żeby miały wakacje, tam Lutek przeżył powstanie warszawskie.

Zofia Walas, nasza ostoja w tych czasach, musiała wrócić na wieś. Miała płachtę ziemi, biednej, na Rzeszowszczyźnie, dostała wiadomość, że zamordowali jej siostrę, która gospodarowała na swoim kawałku i na jej kawałku, więc wróciła na wieś. Stamtąd też nam pomagała. Szwagier ją zadenuncjował, że Żydom wysyła paczki. Wezwali ją na policję. Jakimś cudem udało się jej wykręcić.

Na początku kolejnego roku szkolnego 1942/43 dyrektorka zaprosiła naszą klasę do domu i zapytała, czy chcemy wstąpić do tajnego polskiego harcerstwa. Zapisało się nas pięciu z sześciu chłopców w klasie, jedna mama się przestraszyła. Dziewczynki z klasy też stworzyły swój zastęp. Ta przynależność, nasze zbiórki, zabawy, zdobywanie sprawności były moim wielkim szczęściem.

Jerzy Jedlicki (14 czerwca 1930 – 31 stycznia 2018) Fot. Sławomir Kamiński / Agencja Gazeta

Pamiętałeś w każdej chwili, że jesteś Żydem?

– Nie. Tyle że wiedziałem, że jestem podwójnie zagrożony. Raz jak wszyscy chłopcy, którzy chodzą na tajne nauczanie historii i są w harcerstwie, to nie było wielkie zagrożenie, ale jakieś tam było. A poza tym, że jestem dodatkowo zagrożony.

Słyszałeś język ulicy?

– Słyszałem. Zaczepiali mnie, nie miałem idealnego wyglądu. Kiedyś w tramwaju zdarzyła mi się podobna historia do tej, którą Michał Głowiński przeżył w kawiarni. Wszedłem do tramwaju na platformie. Był tłok. Jakiś mężczyzna mnie zaczepił: „Ty chyba Żydek jesteś?”. Mówię, że nie, do szkoły jadę, dlaczego on tak mówi? Zaczęli się inni mi przyglądać i wywiązała się dyskusja. Jedni uważali, że Żydek, a inni, że nie. Przeważała opinia, że wyglądam. Udało mi się wyjść na najbliższym przystanku. Kiedyś znowu zaczepił mnie granatowy policjant, który stał razem z żandarmem niemieckim. Zaczął kiwać na mnie i ta sama gadka: „Żydek”. Ja mówię, że nie, że gdzie tam, w końcu mnie puścili.

W czasie powstania w getcie, gdy widać było łunę nad miastem i dochodził zapach spalenizny, nasiliły się w szkole dowcipy o Żydach przynoszone z domu przez dziewczynki – harcerki z naszej klasy. Starałem się tego nie słuchać.

A wcześniej pojawił się w klasie chłopak z mojej starej przedwojennej szkoły, Jurek. Ja byłem wtedy kalwinem, a on luteraninem i razem wychodziliśmy z lekcji religii. Był chyba niemieckiego pochodzenia, inteligencka rodzina.

Na pierwszej pauzie odciągnąłem go na bok: „Słuchaj, ja się już nie nazywam Grossman, trzymaj gębę na kłódkę”. Wytrzymał pół roku. To ja zrobiłem głupstwo, z rozmowy, którą prowadziłem w klasie, wynikło, że my się znamy dawniej. Moi koledzy musieli coś już podejrzewać, wzięli Jurka na bok, przycisnęli do ściany i kazali mu gadać. Gdy opisałem to zdarzenie w „Gazecie” niedawno, Jurek napisał do mnie, że chce się ze mną spotkać. Odezwało się też dwóch chłopców z tej klasy. Nie bardzo mądrze napisali, ale bardzo poczciwie.

Najgorsze było dla mnie nie to, że jestem Żydem, za co grozi śmierć, tylko to, że mnie wykluczono z tego powodu z drużyny. Byłem bardzo patriotycznym chłopakiem. Odbyłem rozmowę z drużynowym. Oświadczył mi surowo, że nie ma w polskim harcerstwie miejsca dla Żydów. Już byłem wyrośnięty, miałem 13 lat, a tu taka scena: stoję przed nim, beczę, zaklinam, że jestem Polakiem i katolikiem, jak cała moja rodzina od pokoleń.

Jerzy Jedlicki (14 czerwca 1930 – 31 stycznia 2018) Fot. Bartosz Bobkowski / Agencja Gazeta

„Odcinałem się w ten sposób od tych, co ginęli za murem” – napisałeś po wielu latach. Tak to wtedy czułeś?

– Nie wiem. Wtedy to chyba była bardziej rozpacz niż poczucie, że ich zdradzam. W drodze łaski dał mi upokarzającą propozycję, którą przyjąłem, że mogę zostać członkiem drużyny, ale nie będę przychodził na zbiórki. Kazał mi porządkować bibliotekę drużyny, która była schowana na strychu u jednego z przybocznych, zajmowałem się tym latem, a jesienią już nie wróciłem do szkoły. Mieliśmy szantaż. Drużynowy Michał Wojnicz-Sianożęcki zginął na Starówce, walcząc w powstaniu warszawskim.

A z szantażem było tak: ze Lwowa przedarł się do Generalnej Guberni mój kuzyn Stefan, ze strony rodziny ojca, Totenbergów. My mu pomagaliśmy, przychodził do nas ogrzać się, na obiady. Raz go złapali w łapance, trafił na Majdanek. Udało mu się stamtąd uciec, zjawił się u nas o piątej rano. Trzeba było go rozebrać do naga i spalić obozowe łachy pełne wszy.

Przychodził do nas dalej, strasznie był samotny. Nie znał pacierza, więc go uczyłem: „W imię Ojca i Syna i Ducha świętego”, a on takie żarty sobie stroił: „duch święty, to ten gołąbek, tak?”. Dla mnie to były bardzo poważne sprawy, ale i tak go lubiłem. Kupił sobie samouczek języka fińskiego i uczył się pilnie.

Miał 17, może 18 lat, gdy zginął w czasie powstania warszawskiego. Dołączył do jakiegoś oddziału, miał jak na Żyda piękną śmierć.

Ale tymczasem jeszcze przychodził do nas i któregoś dnia latem 1943 r. szedł ulicą Złotą z dwoma osobnikami. Naprzeciwko niego przeszła akurat moja ciotka Lena, matka Lutka i Wisi, która z nami wtedy mieszkała. Stefan jej się ukłonił, odruchowo.

Z tych dwóch natychmiast jeden poszedł za ciotką i w ten sposób doszli do nas, na Złotą róg Twardej, wynajmowaliśmy tam dwa pokoje sublokatorskie. Oni Stefana namierzyli, nie miał pieniędzy, ale gdzieś zdeponował pióra wieczne swego wujka i prowadził ich do tego depozytu. Wykupił się, zostawili go. No, ale mieli już nas. Bo ciotka Lena z kolei doprowadziła ich do nas. Już wiedziała, że idą za nią, ale nie umiała im uciec.

Matka objęła komendę. Mogą zaraz przyjść po nas, mam natychmiast się ubrać, wyjść i jechać do innej ciotki, na Pelcowiznę, bez dyskusji. Pojechałem, ale Witek został z mamą i ciocią w mieszkaniu, widocznie nie mieli dokąd pójść. Tego samego dnia przyszli szantażyści i mama ich wyrzuciła za drzwi. Z góry postanowiła, że nie będzie się opłacać. „Nie jesteśmy Żydami, wynoście się”.

Gestapo przyjechało następnego dnia i zgarnęło całą trójkę na Szucha. Witka sprawdzali natychmiast, z negatywnym wynikiem.

Przedtem uzgodnili wszystkie szczegóły biografii, żeby się nie wysypać. Mama powtarzała: jak najmniej mówić, ona będzie gadać. Mama była germanistką, ale udawała, że nie rozumie ani słowa po niemiecku. Rozmawiali przez tłumacza, a mama mogła reagować na to, co mówili między sobą. Grała idiotkę, gosposię, awanturowała się, że pan Grodecki, gospodarz, właściciel sklepu żelaznego, przyjdzie na obiad – rzeczywiście mu gotowała – i że musi wracać do domu ten obiad gotować, a tutaj na takie bzdury czas traci.

Wsadzili ich do tak zwanego tramwaju, pomieszczenia w suterenie na Szucha, z ławkami, gdzie się czekało na przesłuchania albo na decyzję, co dalej. Na dole mama, przekonana, że jest podsłuch, zaczęła tę samą gadkę, na okrągło, że pan Grodecki przyjdzie, a tu nie ma obiadu. Potrzymali ich kilka godzin i przed wieczorem puścili. Matka jeszcze się wykłócała, że nie zapłaci za dorożkę, że mają jej zwrócić.

Następnego dnia tylko doczekała wizyty Gestapo, które sprawdziło, że wszyscy są, i się wszyscy wyprowadzili. Mnie przyjęła Maria Horbatowska, przed wojną sekretarka mojego ojca w przedsiębiorstwie naftowym. A krótko potem pani Maria Jabłońska ulokowała mnie w internacie u ojców marianów na Bielanach. Naopowiadała, że jestem z wołyńskiej szlachty; czy w to uwierzyli, wątpię.

Dzięki odwadze i mądrości twojej matki Wandy Grossman-Jedlickiej uratowała się piątka żydowskich dzieci: ty, twój brat Witek, twoi kuzyni Wisia, Lutek i Maryś. Niesamowity wyczyn.

– Witek potem powiedział matce, że gdyby drugi raz miało się powtórzyć najście szmalcowników, on się od razu przyzna do wszystkiego, nie wytrzyma tego drugi raz. Na szczęście nie było drugiego razu. Ale uważam, że to zdarzenie pozostawiło na nim skazę. Nigdy już nie miałem z nim bliższego kontaktu.

Ja wyszedłem z tego cało, tak mi się wydaje. Jak skończyła się wojna, miałem 15 lat i przekonanie, że teraz się zaczyna życie, tamto jest nieważne, zamykam ten rozdział. Powiedziałem to sobie: wszystko, co było dotąd, przekreślam – i lata całe nie wspominałem, nie rozmawiałem. Zresztą komu miałem to opowiadać? Mama wszystko przeżyła razem ze mną, z bratem w ogóle żeśmy nie rozmawiali. Dopiero mojej żonie Hani opowiadałem.

Co się stało z twoim ojcem?

– Ukrywał się w domu na Jesionowej, gdzie kwitła konspiracja. To stamtąd – już po śmierci Marii Jabłońskiej, która gwałtownie zachorowała pod koniec 1943 r. – bojówka podziemia wywlekła Jerzego Makowieckiego. Był przyjacielem mojego ojca. Dziś to już znana historia. Jerzy Makowiecki i Ludwik Widerszal, członkowie wydziału BIP, czyli Biura Informacji i Propagandy Armii Krajowej, z pochodzenia Żydzi, zostali 13 czerwca 1944 r. bratobójczo zamordowani. Zabójcy nie przeszukali mieszkania, jak już mieli swoją ofiarę.

Ojciec musiał na gwałt szukać nowego schronienia. Poszedł do pana Janiczka, miłego starszego pana, którego wcześniej poznał, i ten go przyjął. Jan Janiczek był redaktorem naczelnym „Biuletynu Informacyjnego” KG AK, wydania P na powiaty, a jego córka Zosia była łączniczką Bartoszewskiego w Żegocie.

recomendował: Leon Rozenbaum

W świadectwie złożonym Władysławowi Bartoszewskiemu piszecie z mamą, że „w 1944 roku, kiedy bojówki NSZ zaczęły penetrować i terroryzować całe środowisko”, twój ojciec wyszedł w ostatnią swoją drogę – do Gross-Rosen.

– Wywieźli go w czasie powstania do obozu. Tam wywołali jego nazwisko i więcej nie wrócił. Słyszałem, że ktoś z baraku zadenuncjował, że jest Żydem, ale nie mam dowodów ani pewności.

Czułeś się po wojnie obco?

– Nie. Przypadkiem tak się stało, że miałem w czasie wojny więcej dobrych doświadczeń niż złych.

---

Jerzy Jedlicki (14 czerwca 1930 – 31 stycznia 2018)

Historyk, od 1989 r. profesor Instytutu Historii PAN. Zajmował się historią społeczną i historią idei XIX wieku, teksty publicystyczne ogłaszał m.in. w „Res Publice”, „Znaku”, „Polityce” i „Wyborczej”. W 2015 r. otrzymał Nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (tzw. polskiego Nobla). W czasach PRL-u działacz opozycji demokratycznej, członek założyciel i wykładowca niezależnego Towarzystwa Kursów Naukowych, w stanie wojennym internowany.

Wydał m.in.: „Nieudana próba kapitalistycznej industrializacji” (1964), „Klejnot i bariery społeczne” (1968), „Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują” (1988), „Źle urodzeni, czyli o doświadczeniu historycznym” (1993), „Świat zwyrodniały. Lęki i wyroki krytyków nowoczesności” (2000). Redaktor naukowy trzytomowych „Dziejów inteligencji polskiej do roku 1918” i autor ich tomu II „Błędne koło 1832-1864”.

„Pisze jasno i zajmująco, pisze mądrze i przenikliwie, pisze piękną polszczyzną – podsumowywał twórczość Jerzego Jedlickiego z okazji jego 80. urodzin Adam Michnik. – Łączy wielką rzetelność badawczą ze sztuką pięknego opowiadania. Dlatego stworzył dzieła wybitne”.

---

---