TRZY SYNAGOGI

JAN JAGIELSK

Do czasów II wojny światowej Warszawa była największym skupiskiem Żydów w Europie.

Wielka Synagoga w Warszawie

Do czasów II wojny światowej Warszawa była największym skupiskiem Żydów w Europie. Dzielnica żydowska zajmowała tutaj blisko piątą część miasta. W Warszawie, która ustępowała liczbą ludności żydowskiej tylko Nowemu Jorkowi, rozwijało się żydowskie życie, które było zarówno tradycyjne, jak twórcze, konserwatywne religijne, jak i narodowe — pisał o przedwojennej Warszawie Israel Gutman w „Walce bez cienia nadziei”. — Żydom warszawskim brakowało tradycji i charakteru, które stanowiły ważną cechę społeczności takich miast jak Kraków, Lublin czy Lwów, gdzie Żydzi mieszkali od pokoleń. Warszawie brakowało zarówno starych budowli, jak i owianych tradycją wspomnień świetnej przeszłości. Nie było w niej liczących kilkaset lat synagog jak w Krakowie. Nie była także nigdy siedzibą słynnych uczonych żydowskich. Społeczność żydowska w Warszawie nie miała za sobą długiej tradycji. Najstarszy nagrobek na cmentarzu żydowskim pochodził z 1807 r. Pomimo to Warszawa dawała nowo przybyłym szansę odegrania roli w dziejach miasta, czuło się w niej ducha szybko postępującego rozwoju. Stosunkowo nowa zabudowa miasta i gwałtowne przemiany sprzyjały przełamywaniu tradycyjnej izolacji. Nowi przybysze i przejściowi goście dobrze czuli się w tym mieście.

Warszawa szybko stała się światową stolicą kultury diaspory żydowskiej. Funkcjonowało tutaj ponad 440 synagog i domów modlitwy. Wraz z wybuchem II wojny światowej, a potem narastającymi represjami niemieckiego okupanta warszawscy Żydzi stracili możliwość normalnego funkcjonowania w tym odbywania praktyk religijnych w swoich synagogach. W styczniu 1940 roku zostały zamknięte wszystkie synagogi i bożnice. 20 maja 1941 roku władze niemieckie zezwoliły jednak na otwarcie trzech synagog, które znalazły się w granicach getta: synagogi Moriah, Małżonków Nożyków oraz Wielkiej Synagogi na Tłomackiem.

WIELKA SYNAGOGA PRZY UL. TŁOMACKIE 7

Wielka Synagoga zbudowana przy Tłomackie 7 była jedną z najwspanialszych polskich budowli wzniesionych w XIX w. Jej uroczyste otwarcie przypadło na dzień 26 września 1878 roku w święto Rosz ha-Szana. Podczas ceremonii rabin Izaak Cylklow przywitał rosyjskiego namiestnika hr. Pawła Kotzebue nie w języku rosyjskim, hebrajskim czy jidysz, lecz w polskim, co odebrano jako zgodę na wygłaszanie kazań w tym języku, gdyż ten ostatni nie zaprotestował. Wieczne światło przed Aron ha-kodesz zapalił Henryk Natanson.

Do dziś zachowały się jedynie plany architektoniczne synagogi, schematy rzutów parteru i poziomu galerii dla kobiet oraz kilka pocztówek przedstawiających budowlę. Wprawne oko dostrzeże jednak i na nich podobieństwo synagogi do innych dobrze znanych warszawskich budowli. Jej fasada przypominała jedną z elewacji Pałacu na Wyspie w warszawskich Łazienkach, a reprezentacyjne wejście jest bliskie kolumnowemu portykowi dzisiejszego Urzędu Miasta.

Wnętrze Wielkiej Synagogi zaskakiwało. Poruszenie wśród ówczesnych bywalców synagog budził jego renesansowy charakter i nawiązania do bazylik starochrześcijańskich. W środku znalazło się 2200 miejsc siedzących, biblioteka, pomieszczenia kancelarii oraz pokój zaślubin. Widocznym przykładem włoskich inspiracji były nawy z arkadami krużganków, centralnie umieszczona absyda, w której znajdowała się bima (podwyższenie do czytania Tory) i Aron ha-kodesz (szafa ołtarzowa do przechowywania Tory). Górną część absydy wypełniała koncha pokryta rozetami w kształcie gwiazd. Dość podobnie skonstruowane jest wejście do kościoła św. Anny w Wilanowie.

Wielka Synagoga spełniała nie tylko funkcje religijne. Odbywały się w niej również nabożeństwa z okazji odzyskania niepodległości przez Polskę, uchwalenia Konstytucji 3 maja, rozpoczęcia roku szkolnego czy nabożeństwo żałobne w dniu śmierci Józefa Piłsudskiego.

Wielka Synagoga jako magazyn w roku 1942/43 / źródło: Archiwum ŻIH

SYNAGOGA IM. MAŁŻONKÓW NOŻYKÓW

Synagoga im. Zalmana i Ryfki Małżonków Nożyków
źródło: Wikipedia

Synagoga im. Małżonków Nożyków na ul. Twardej 6 jest jedyną zachowaną spośród znaczniejszych synagog w Warszawie. Codziennie odbywają się tutaj nabożeństwa, a cztery razy do roku wspomina się zmarłych fundatorów Rywkę i Załmana Nożyków.

Działkę pod budowę synagogi przy Twardej 6 zakupił Załman Nożyk już w 1893 roku. Prace konstrukcyjne, podług planów budowniczego Karola Kozłowskiego rozpoczęły się wiosną 1898 roku. Po niecałym roku budynek był gotów: 

Wzniesienie nowej synagogi przy ul. Twardej kosztem p. Nożyka nie jest projektem, jak pisma codzienne podają, lecz faktem dokonanym, synagoga bowiem znajduje się już pod dachem. [„Izraelita”, 1/13 stycznia 1899 r.]

Uroczyste otwarcie odbyło się 12 maja 1902 roku w święto Lag ba-Omer. Uroczyste mowy wygłosili dwaj rabini a modły prowadził kantor Lewinsohn. Sam Załman Nożyk zaś uroczyście włożył Torę do Aron ha-Kodesz.

Budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta z ryzalitem w stylu neoromańskim, z licznymi elementami bizantyjskimi, neorenesansowymi oraz mauretańskimi. Wnętrze podzielono na trzy nawy. Synagoga powstała dla społeczności ortodoksyjnej z miejscami dla kobiet w galeriach, do których prowadzą osobne wejścia i klatki schodowe. Bimę lekko przesunięto w kierunku centrum sali głównej, a nad zwieńczeniem Aron ha-kodesz znalazła się wnęka na chór.

Synagoga Nożyków została zamknięta, podobnie jak wszystkie inne domy modlitwy w styczniu 1940 roku. Ponownie otwarto ją we wrześniu 1941 roku. W lipcu 1942 roku synagoga została ponownie zamknięta, a po likwidacji tzw. „małego getta” znalazła się po stronie aryjskiej. Wówczas budowla została zamknięta i zdewastowana przez hitlerowców – służyła między innymi jako magazyn paszy i stajnia dla koni. W czasie powstania warszawskiego została poważnie uszkodzona, ale jej solidna konstrukcja się nie zawaliła.

Dziś w odnowionej synagodze oprócz praktyk religijnych odbywają się liczne wystawy, koncerty, wernisaże i inne spotkania kulturalne.

SYNAGOGA MORIAH

Synagoga Moriah (Morija) na ul. Dzielnej 7 powstała w 1908 roku, ale już na jesieni 1904 roku w „Izraelicie” można było przeczytać:

Nowa synagoga „Morija”. D. 28 z. m. (tzn. w sierpniu) położona została pierwsza cegiełka pod fundament mającego się wkrótce urzeczywistnić projektu pewnego grona Żydów, mieszkańców tutejszych, której staraniem stanie przy ul. Dzielnej No.7 synagoga, odpowiadająca tak wymogom higieny, jak wymogom estetyki. Uroczystość z powodu nabycia na ten cel domu rozpoczął śpiew kantora synagogi Nożyka, p. M. Lewinsona, który wraz z chórem odśpiewał hymn „Ma-towu”. (O jak piękne są twe namioty Jakubie!) oraz kilka jeszcze modlitw dziękczynnych, poczem przemówił kaznodzieja p. Nisenbaum. Następnie członek komitetu budowy nowej synagogi p. M. Pros, objaśnił, iż zakupiono dom przy ul. Dzielnej za sumę rb. 100,300, oraz, że z wypuszczonych 1000 udziałów po 100 rb. każdy, nabyło 314 członków 438 udziałów, za sumę rb. 43,800. [„Izraelita” 1904, nr 41]

Synagoga najprawdopodobniej nie powstała jako nowy budynek, ale na jej potrzeby zaadaptowano istniejące wnętrze. Aron ha-kodesz stanowiła czteroboczna „altana” arkadowa, przekryta kopułą i bimą. Symetrycznie po obu stronach umieszczono tutaj menory. Wewnątrz ustawiono dwa rzędy ławek, z których każdy przeznaczony był dla ośmiu osób. Światło do synagogi wpadało przez zdwojone okna, co może wskazywać, że była ona umiejscowiona na kondygnacji wyższej niż sąsiednia zabudowa.

Po zajęciu Warszawy przez Niemców w styczniu 1940 roku synagoga została zamknięta. Podczas uroczystego, ponownego otwarcia 6 września 1941 roku modły odprawił kantor Izrael Mowsza Rudnicki z chórem pod kierownictwem doktora Gutwerka. Uroczystą mowę wygłosił zaś rabin Goldsztejn. Dodatkowo odczytano pismo powitalne wieloletniego kaznodziei – Izaaka Nisenbauma. Krótko po otwarciu, we wrześniu 1942 roku, na kamienicę i synagogę spadła bomba, doszczętnie je niszcząc. Teren Muranowa został zrównany z ziemią i dziś trudno nawet odnaleźć miejsce, gdzie stała synagoga.

Cynthia Ozick’s Long Crusade

Giles Harvey

In the spring of 1978, the literary critic Harold Bloom was invited to take part in “an amiable discussion of the rival claims of Judaism and the aesthetic” at the Jewish Museum in Manhattan. His interlocutor was to be Cynthia Ozick, the author, at the time, of three well-reviewed but not-much-read works of fiction. Bloom, who had never met Ozick but rated her novellas “Envy; or, Yiddish in America” and “Usurpation (Other People’s Stories)” as “unequaled in her generation,” agreed to participate with the understanding that neither of them was to read from a prepared text.

On the night in question, however, Bloom arrived at the venue to find Ozick, a short, compact woman of 50 with whitening hair and round spectacles, brandishing an “enormous” typescript. “This splendid lady sandbagged me,” Bloom said in a recent phone conversation, with the lofty, ungrudging admiration of an old general recalling an opposite number’s surprise attack at some long-ago battle. Flummoxed, he asked if they had not made an agreement. Ozick, Bloom recollects, said, “When you are dealing with the devil, you must be prepared to do anything!”

“I was not aware,” Bloom said, “that I was His Satanic Majesty.”

“Oh, you’re beautiful,” his diminutive opponent replied, “but I’m going to destroy you!”

Over the course of the evening, in front of a boisterous capacity crowd, Ozick proceeded to do just that. Bloom, already a figure of titanic reputation, was then in the process of rolling out his agonistic theory of poetic lineage, in books like “The Anxiety of Influence” (1973) and “Kabbalah and Criticism” (1975). By his reckoning, great poets are those who evade a feeling of belatedness — that there is, and can be, nothing new under the sun — by creatively misreading their mighty predecessors whose influence would otherwise be stifling. Because, for Bloom, the history of English poetry since the Renaissance consists of this “perverse, willful revisionism,” with each generation strenuously remaking its forebears, the “meaning of a poem can only be another one.”

Ozick was having none of this. Her text from the evening does not survive, but we can discern its outlines in an essay she published in Commentary the following year. Bloom’s conception of poetry as a self-enclosed system that referred to nothing but itself, she charged, was a form of idolatry. The very idea of belatedness, so central to Bloom’s theory, was, in Ozick’s view, anathema to the Jewish tradition, according to which there were no latecomers. This was the meaning of the words in the Passover Haggadah, “We ourselves went out from Egypt,” and the midrash that states, “All generations stood together at Sinai.” In Jewish thought, there is “no power struggle with the original, no envy of the Creator.” The idol-maker, by contrast, “hopes to compete with the Creator, and schemes to invent a substitute for the Creator.” In short, her adversary had violated the Second Commandment, and must be punished.

“She beat the crap out of him,” Gordon Lish, who as the fiction editor of Esquire had published several of Ozick’s short stories, told me. “She cleaned his plow.”

Ozick, who is now 88 (“piano keys,” as she sprightfully said when I congratulated her on her recent birthday), has not ceased from the mental fight in the intervening years. She remains a crusader, a missionary or, as she recently put it to me, “a fanatic” in the cause of literature. With one hand she has written some of the strangest, most intellectually daring and morally intelligent fiction of recent times, including “The Shawl” (1989) and “The Puttermesser Papers” (1997); with the other she has produced a prose brick of lit crit, essay after essay on subjects ranging from the Book of Job and Gershom Scholem to Helen Keller and Susan Sontag. You could furnish a room with the prizes she has won, and yet the embrace of a wide readership and extraliterary fame has proved elusive; and no wonder. Public demand for the exacting insights of practitioner-critics, never high, has been in steady decline for a good while now.

This, at any rate, is the contention of her new book, “Critics, Monsters, Fanatics, and Other Literary Essays,” which comes out in July. It is Ozick’s seventh volume of criticism in three decades and is written out of a sense of cultural emergency, of alarm and anguish at “the dying of the imagination through the invisibility of the past.” Ozick came of age at the century’s midpoint, during the heyday of the New York Intellectuals, the group of largely Jewish writers and thinkers who, possessed by left-wing politics and a belief in the primacy of literature as a tool for comprehending self and society, “refused to be refused” by a WASP-dominated cultural establishment. The book bristles with recollections of this time — when “the publication of a serious literary novel was an exuberant communal event” — and portraits of its leading figures, among them Saul Bellow, Bernard Malamud and Lionel Trilling.

All that, Ozick believes, is now defunct. The readers are disappearing, casualties of television and the internet — or, in the case of American undergraduates, of “egotism and moralizing, politicized self-righteousness.” Trilling, once an epoch-defining mind, is now “so reduced as to have become a joke to certain young critics who favor flippancy and lightness.” Lest it be said that these are the typical accents of literary octogenarianism, we ought to remember that Ozick has always sounded like this. Ours, we are told, in “Art and Ardor” (1983) is “an era in which the notion of belles-lettres is profoundly dead.” These are not fashionable opinions; and indeed, it may testify to the soundness of Ozick’s bleak assessment that she herself, one of the last great exemplars of the values whose eclipse she laments, is now so underrecognized.

“What a falling off was there!” can sometimes seem like the only thing she has to say to the present, and yet she lives not so much in the past as out of time altogether. She stands at a kind of belletristic Sinai, alongside all the other literary generations. “There are, in fact, no ‘generations,’ ” she has written, “except in the biological sense. There are only categories and crises of temperament,” which “crisscross and defy and deny chronology.” It is this sense of timelessness that makes reading her so thrilling, especially in our compulsively up-to-the-minute era. Literature, her work announces above the contemporary din, is a zone of radical freedom — perhaps the only one we have left.

recommended by: Leon Rozenbaum

Like her characters, a sorry gaggle of pallid shut-ins and thwarted fantasists, Ozick doesn’t get out much. She has spoken of her aversion to stages and of her impatience with what Henry James, her lifelong inspirator, called “the twaddle of mere graciousness.” She writes at night, for years at the Sears, Roebuck desk she has owned since childhood, measuring her existence “in sentences pressed out, line by line, like the lustrous ooze on the underside of the snail.” When I first wrote to her to propose this article, she responded with a detailed message about her unsuitability. As far as she could tell, her life was altogether devoid of public action, public interest. “I once wrote that I’d flown cross-country, solo, from the Westchester County airport to the Rocky Mountains in a single-engine 180-horsepower Piper Cherokee,” she added promisingly. “But that was a lie.” Her last public reading, she said, took place more than six years ago, and nowadays she didn’t venture beyond the local supermarket. There was an admirable humility to all this, but also, perhaps, a certain frostiness, a desire to be left alone to get on with her sentence making. Of life, she once wrote: “I dislike it. I notice no ‘interplay of life and art.’ Life is that which — pressingly, persistently, unfailingly, imperially — interrupts.”

It was, then, with some trepidation that I recently traveled to the bedroom community of New Rochelle, in Westchester County, where Ozick and her husband, Bernard Hallote, a retired lawyer, have lived since the mid-1960s. Ozick had agreed to talk, but would she spend the interview resenting my very presence? I was, after all, an emissary from life, the interrupter. Would she pounce on some unwittingly idolatrous remark of mine and eviscerate me as she had done Bloom? Or was I in for the kind of treatment that Norman Mailer received at a notoriously fractious debate about feminism at New York City’s Town Hall in 1971, where Ozick, rising from her seat in the audience during the Q. and A. session, asked the author of “The Prisoner of Sex” (apropos of his remark that “A good novelist can do without everything but the remnant of his balls”): “Mr. Mailer, when you dip your balls in ink, what color ink is it?”

Ozick in “Town Bloody Hall,” a documentary on the debate between Norman Mailer and a group of feminists in 1971.CreditFilm still from Pennebaker Hegedus Films

My mood was considerably improved, however, by the taxi driver, a paunchy man in a white golfing visor and orange-tinted sunglasses, whom I met at the train station.

“The old lady?” he said when I gave him Ozick’s address.

“ … yes,” I said uncertainly.

It turned out that he had been ferrying Ozick and her husband around New Rochelle for years. He spoke warmly of their conversations and made them sound almost like old friends.

“She’s getting on,” he said fondly, “but she’s still got all her marbles.”

Encouraged, I asked him if he’d read any of her books.

“She writes books?”

So Ozick was unknown, unread, even in her own backyard.

“Yeah, she’s written a few,” I said. In fact, I added, she had a new one coming out soon.

“There you go,” he said, with a little cluck of satisfaction. “Still got all her marbles.”