Paweł Jędrzejewski
(ilustracja: XIX-wieczne wyobrażenie Sanhedrynu)
od autora: Ponieważ wątek o karze śmierci wzbudził spore zainteresowanie (ponad 220 komentarzy), zamieszczam informację na temat STOSUNKU JUDAIZMU DO KARY ŚMIERCI.
Jest zaskakujące, jak bardzo stanowisko Tory w sprawie kary śmierci za morderstwo różni się od praktycznych konsekwencji stanowiska rabinów.
Tora nie tylko zabrania morderstwa, ale także zdecydowanie i wyraźnie nakazuje stosowanie kary śmierci za morderstwo z premedytacją. Jest to jedyna micwa (przykazanie), wymieniona we wszystkich pięciu Księgach Mojżeszowych.
W Bereszit (Księga Rodzaju) (9:6) czytamy: “Kto rozlewa krew człowieka – tego krew będzie rozlana przez człowieka. Bo (Bóg) człowieka uczynił według istoty Boga.”
Zauważmy, że prawo to (obowiązek karania śmiercią za morderstwo) jest skierowane do całej ludzkości i stanowi rozwinięcie Siedmiu Praw Potomków Noego (Noacha).
Z prawa tego dowiadujemy się wiele na temat traktowania przez Torę kary śmierci.
Po pierwsze: nie tylko Bóg ma prawo wymierzania sprawiedliwości (tak, jak zrobił to z pokoleniem Noacha, czy z mieszkańcami Sodomy i Gomory).
Bóg daje to prawo – w postaci nakazu – człowiekowi: “krew będzie rozlana przez człowieka”
Drugą ważną sprawą jest uzasadnienie nakazu wymierzania kary śmierci za morderstwo. Jest nim stwierdzenie, że wszyscy ludzie uczynieni są “wedle istoty Boga”. Fakt ten decyduje o dwu sprawach.
Po pierwsze, wprowadza świętość życia ludzkiego, nadaje mu wartość, czyni życie ludzkie cennym tak bardzo, że ten, kto je bezprawnie odbiera, nie zasługuje na zachowanie swojego własnego życia. Zamordowanie niewinnego człowieka oznacza w myśl zasad etycznych judaizmu automatyczne pozbawienie się przez mordercę prawa do kontynuowania własnego życia. Uznaje więc morderstwo za najpoważniejsze z przestępstw. Do tego stopnia, że darowanie życia mordercy staje się równie ogromną niesprawiedliwością, jak odebranie życia niewinnemu człowiekowi przez mordercę.
Po drugie, nie dzieli ludzkich istnień na lepsze i gorsze: każdy człowiek, niezależnie od rasy, narodowości, statusu społecznego, religii – jest “uczyniony według istoty Boga”, więc świętość życia dotyczy wszystkich ludzi. Np. zamordowanie niewolnika nie-Żyda (Mechilta, Raszi) było karane śmiercią przez ścięcie mieczem (Sanhedryn 52b, Raszi), co można uznać za rewolucyjne postanowienie etyczne oparte na przeświadczeniu, że w oczach Boga życie niewolnika nie jest mniej istotne niż życie jego pana.
Takie podejście do życia ludzkiego zasadniczo różniło Hebrajczyków, a później Żydów, od współczesnych im sąsiadów, u których wartość życia ludzkiego zależała przede wszystkim od społecznej pozycji człowieka: życie bogatego i silnego warte było zemsty. I to nie tylko na mordercy, ale także na jego rodzinie.
Natomiast życie człowieka stojącego nisko w hierarchii społecznej warte było niewiele lub po prostu nic.
A gdzieś tam, pośrodku ówczesnej drabiny społecznej, śmierć można było okupić karą pieniężną.
Inaczej wśród Izraelitów, którym Tora zdecydowanie zakazywała takiego postępowania: “Nie możecie przyjmować żadnego okupu za życie zabójcy, który winien jest śmierci. Musi zostać zabity.” (Bemidbar/Księga Liczb 35:31)
W odróżnieniu od życia zwierzęcia, za które Tora akceptowała odszkodowanie pieniężne, czy za uszkodzenie ciała (patrz: “Oko za oko”), za życie człowieka jedyną sprawiedliwą karą była śmierć mordercy.
Biblia Hebrajska ma tak zdecydowany pogląd na sprawiedliwość wymierzania kary śmierci, że ustanawia, iż: “Jeżeli ktoś zamierzał zabić podstępnie swojego bliźniego, to nawet od Mojego ołtarza zabierzesz go na śmierć” (Szemot/Księga Wyjścia 21:14). Oznacza to, że morderca nie może powoływać się na Świątynię jako na sanktuarium, gdzie jest wyłączony spod działania ludzkiej sprawiedliwości – ołtarz nie może stanowić sanktuarium dla mordercy, niezależnie kim on jest (Abarbanel). Wynika z tego również, że morderstwo musi być zbrodnią z premedytacją, aby kara śmierci mogła być zastosowana. (Tych, którzy byli winni zabójstwa z przypadku – wypędzano do “miast zesłania”).
Tora wyraża stanowisko reprezentujące pogląd, że gdy mordercom pozwala się pozostać przy życiu, spada waga morderstwa jako przestępstwa, a w konsekwencji także wartość życia ludzkiego.
Kara śmierci za to przestępstwo ma stanowić nie tylko wypełnienie tego, czego domaga się sprawiedliwość, ale także absolutnie jednoznaczną informację dla społeczeństwa, jak ogromne jest to przestępstwo, jak nienaprawialne i niewybaczalne. Co za tym idzie, społeczeństwa, które pozostawiają wszystkich morderców przy życiu (tendencja dominująca współcześnie), uważają morderstwo za czyn mniej przerażający, niż społeczeństwa, które pozbawiają mordercę życia.
Nieuzasadniony etycznie przelew krwi ludzkiej staje się przyczyną skażenia świata. To nie tylko zamordowany człowiek traci życie. Naruszona zostaje głęboko etyczna równowaga Kosmosu. Właśnie z tej przyczyny nawet zwierzę, które zabiło człowieka, musi – wedle nakazu Tory – zostać uśmiercone. Prawo to nie ma – rzecz jasna – na celu wymierzenia zwierzęciu kary, bo jako pozbawione wolnej woli nie może ono ponosić moralnej odpowiedzialności; nie ma też ono nauczyć pozostałych zwierząt, że nie można zabijać. Ma ono wykazać ludziom, że życie ludzkie jest tak cenne, iż nie można go komuś odebrać, nie tracąc przy tym własnego życia.
Jednak zasadnicza zmiana w egzekwowaniu kary śmierci za morderstwo i skazywaniu na te karę nastąpiła już na początku epoki rabinicznej.
Rabini, żyjący w czasach, gdy kara śmierci była powszechnie nadużywana przez systemy prawne innych ludów, wprowadzili tak istotne i ostre warunki, które musiały być spełnione, aby można było mordercę skazać na karę śmierci, że w Misznie czytamy: „Sanhedryn, który skazuje na karę śmierci jednego człowieka w ciągu siedmiu lat, uważany jest za tyrański. Rabi Eleazar ben Azarja mówi: jedna osoba w ciągu siedemdziesięciu lat. Rabi Tarfon i rabi Akiwa mówią, że gdyby oni zasiadali w Sanhedrynie, nikt nie byłby skazany na śmierć” (Makot 7a). Jedynym, który miał inną opinię, był rabi Szimon ben Gamaliel, oceniający w surowy sposób postawę tych dwóch mędrców: „Ich pogląd zwiększyłby rozlew krwi” (Makot 7a).
Rabini nigdy nie podważali stanowiska Tory na temat kary śmierci za morderstwo, ale odwołując się do stwierdzenia z Bemidbar (Księgi Liczb): “Jeżeli ktoś popełni zabójstwo, skazuje się go na śmierć na podstawie zeznań świadków; jednak zeznanie jednego świadka nie wystarczy do wydania wyroku śmierci” wprowadzili takie obostrzenia, że skazanie kogokolwiek na karę śmierci okazywało się w praktyce prawie niemożliwe.
Musiało być co najmniej dwóch świadków, którzy widzieli dokonanie morderstwa.
Musiał istnieć dowód, że morderca miał pełną świadomość, iż za jego czyn grozi mu kara śmierci. To sprowadzało się do wymogu stawienia się w sądzie świadka, który mógł zapewnić, że osobiście ostrzegał mordercę.
Każda wątpliwość w sprawie dotyczącej kary śmierci musiała być rozpatrywana na korzyść oskarżonego (Bawa Batra 50b).
Jeżeli wyrok skazujący na śmierć był jednomyślny, to nie był wykonywany, ponieważ zachodziła obawa, że jest on tendencyjny; wyrok musiał jednocześnie zapadać przewagą co najmniej dwu głosów – jeden nie wystarczał.
Z dyskusji w Talmudzie na temat stosowania kary śmierci można jednak wywnioskować, że rabini, którzy uczynili tę karę wyjątkowo trudną do wyegzekwowania, uważali morderstwo za przestępstwo pojawiające się w społeczeństwie żydowskim bardzo rzadko, stąd ich ostrożność i obawy o popełnienie niesprawiedliwej pomyłki. W sytuacji, gdyby morderstwo stało się zjawiskiem bardziej powszechnym, zalecali powrót do szerszego stosowania kary głównej.
Analizując historię kary śmierci na przestrzeni tysięcy lat, można zaryzykować twierdzenie, że w ciągu co najmniej 1900 lat, poza zupełnymi wyjątkami, żaden sąd żydowski nie skazywał na karę śmierci.
Jeden z wyjątków jest powszechnie znany.
Od czasów powstania państwa Izrael w roku 1948, do dziś, wydany tam został i wykonany tylko jeden wyrok śmierci: na Adolfa Eichmanna, w roku 1962.
Sytuacja nieobecności kary śmierci w prawie Izraela (jej stosowanie jest dopuszczalne wyłącznie w czasie wojny i wyłącznie w szczególnych sytuacjach, np. ludobójstwa, zbrodni przeciw ludzkości) nie jest dla Żydów niczym nowym. Kara śmierci mogła być bowiem stosowana wyłącznie w czasach Bet Hamikdasz (Świątyni), gdy obrady Sanhedrynu miały miejsce w pomieszczeniu należącym do Świątyni, które nazywało się Salą Ciosanych Kamieni [Liszkat hagazit] (Sanhedryn przeniósł się na inne miejsce już około 30 roku n.e. i od tego momentu wyroki skazujące na śmierć nie były wydawane). Każdy wyrok wydany poza tym miejscem i nie przez Sanhedryn nie byłby legalny z punktu widzenia żydowskiego prawa religijnego.
Italian soldiers preventing terrorism in front of walls of Vatican City in anticipation of the Jubilee, Rome. (Sipa via AP Images)
ILTV ISRAEL DAILY
