Zwieńczenie Festiwalu Schulza

Stanisław Obirek

Do Wrocławia na tegoroczną edycję Festiwalu Schulza zaprosił mnie jego główny pomysłodawca Irek Grin. W piątek 18 X wziąłem udział w dyskusji panelowej z Marianem Pilotem na temat wsi i elitarności.

Bardzo mnie to spotkanie uciszyło – przede wszystkim dlatego, że ogromnie cenię twórczość Mariana Pilota. Wydaje mi się, że to właśnie on w sposób szczególnie przekonujący domaga się włączenia zapomnianej historii polskich chłopów do głównej narracji polskiej tożsamości. Jest to szczególnie widoczne w jego zbiorze esejów „Nowy matecznik” z 2012 roku.

I nie zawiodłem się. Pilot przypomniał znaną książkę amerykańskiego historyka Howarda Zinna „Ludowa historia Stanów Zjednoczonych”, napisaną z perspektywy grup dyskryminowanych. Jego zdaniem taka historia polski jest bardzo potrzebna. A mówiąc o chłopskich elitach zwrócił uwagę na polski kler, który w większości wywodzi się ze środowisk wiejskich. I zapytał mnie o zdanie.

Nie tylko przyznałem mu rację, ale dodałem, że również większość członków episkopatu ma chłopskie korzenie. Problem polega na tym, że seminaryjne wychowanie nie tylko nie pomaga pielęgnacji chłopskich korzeni, ale je skutecznie wykorzenia. Po sześciu latach spędzonych w seminaryjnej bańce wiejski chłopak marzy tylko o jednym – karierze kościelnej lub o jak najszybszym wzbogaceniu się. I nie chodzi tu o bogactwo duchowe.

Muszę przyznać, że zgromadzeni w PROZA Klub Wrocławskiego Domu Literatury nie mieli większych trudności w akceptacji naszej tezy. Marian Pilot upatrywał w takim socjologicznym rodowodzie polskiego kleru jedną z przyczyn jego bezkrytycznej akceptacji wizji Polski proponowanej przez PiS. Nie omieszkałem ze swej strony dodać, że nie tylko się z tym zgadzam, ale dodałem jeszcze kilka uwag na temat specyfiki obecności w polskim katolicyzmie Tadeusza Rydzyka, który legitymuje się jak najbardziej chłopskim rodowodem.

Jednak Festiwal Schulza to przede wszystkim wydarzenie literackie i zwykle zwieńcza go przyznanie jak najbardziej literackiej nagrody Angelus. W tym roku jej laureatem został bułgarski pisarz Georgi Gospodinow za powieść „Fizyka smutku”.

Tegoroczny festiwal przebiegał jednak w blasku innej nagrody, którą 10 X otrzymała Wrocławianka Olga Tokarczuk.

Jak było do przewidzenia, spotkanie z Tokarczuk zostało przeniesione z pierwotnie planowanego miejsca na uniwersytecie (Oratorum Marianum), które mogło pomieścić maksymalnie dwieście osób do innego, bardziej przestronnego – Narodowego Forum Muzyki. W istocie w głównej Sali zmieściło się 1800 chętnych.

Ale o tym za chwilę, bowiem przed spotkaniem z Olgą Tokarczuk we wspomnianym Oratorium miało miejsce inne, ale równie ciekawe spotkanie z autorkami książki… jeszcze nie wydanej, ale już zapowiedzianej na stronie Wydawnictwa Znak.

Chodzi o analizę językoznawczą i retoryczną nowego zjawiska, jakim jest „Dobra zmiana” autorstwa Katarzyny Kłosińskiej i Michała Rusinka. To będzie lektura obowiązkowa dla każdego, kto zachce zrozumieć, do jakiego spustoszenia w języku doszło po przejęciu władzy przez ekipę Jarosława Kaczyńskiego. Ale przecież nie tylko w języku, bo to język kształtuje rzeczywistość, a nowomowa pisowska tę rzeczywistość nie tyle kształtuje, ile deformuje. Materiał egzemplifikujący to spustoszenie jest obfity i już się cieszę na lekturę, prawdopodobnie dopiero pod choinkę.

Więc dzielę się tym, co znalazłem na stronie wydawcy na temat książki i jej autorów: A jak antypolonizm, E jak element animalny, D jak demon postępu, M jak mordy zdradzieckie – brzmi przerażająco? A może już przywykliśmy?

rekomendował: Leon Rozenbaum

Dobra zmiana to wynik wnikliwych obserwacji i badań prowadzonych przez Katarzynę Kłosińską i Michała Rusinka w latach 2015-2019, układający się w słownik języka władzy tego okresu. Język rządzących nie tylko przenika do naszej mowy codziennej, ale również kreuje naszą rzeczywistość. Może być źródłem żartu, ale też źródłem przemocy. Autorzy z językoznawczą dociekliwością odkrywają, co kryje się za najpopularniejszymi z używanych przez władzę słowami i jak wpływają one na naszą codzienność i postrzeganie świata.

A teraz rzecz najważniejsza, czyli spotkanie z noblistką.

Proszę się nie obawiać; nie będę streszczał niezwykle zresztą ciekawej rozmowy Katarzyny Kantner, autorki książki „Jak działać za pomocą słów? Proza Olgi Tokarczuk jako dyskurs krytyczny” właśnie z Olgą Tokarczuk. Zaciekawiło mnie jednak jak w ciągu godziny, bo tyle mniej więcej trwała rozmowa, można zapytać o to, co najważniejsze w twórczości pisarza i zrobić to w sposób ciekawy, również dla słuchacza nieobeznanego z twórczością. Oprócz rozmowy ważne też miejsce. Jak wspomniałem była to największa sala Narodowego Forum Muzyki, ale i ona okazała się za mała. Również przed jego gmachem zgromadziły się setki chętnych, którzy z entuzjazmem wpatrywali się w ustawiony przed nowoczesnym gmachem telebim…

Wracam do spotkania. Wybiorę tylko jeden wątek, który mnie szczególnie zaciekawił, a mianowicie wątek religijny. Na pytanie, kim są bogowie, którzy zaludniają zarówno twórczość Tokarczuk jak i ludzką kulturę autorka „Ksiąg Jakubowych” mówiła o potencjałach, które każdy z nas w sobie ma. Ale nie tylko je w sobie nosi, ale powinien zrobić wszystko by one się rozwinęły i zaktualizowały. Bo tak naprawdę temu służą wszystkie religie i wszystkie mity. Sądzę, że w takim rozumieniu religii odnajdą się i wierzący i niewierzący. Dla tych pierwszych będzie to uznanie wartości ich religijnych przeświadczeń, dla tych drugich przypisania im należnego w kulturze statusu fikcji. Mnie ciekawi i jedno, i drugie.

Olga Tokarczuk odwoływała się przede wszystkim do swojego wykształcenia psychologicznego i praktyki terapeutycznej. Ale tak naprawdę wyraziła przekonanie, że to literatura jest miejscem aktualizacji tych potencjałów.

Nie wiem, czy trafnie oddałem myśl noblistki. Pewnie można to będzie jeszcze sprawdzić, a może i jeszcze nie raz usłyszeć. W końcu to dopiero jej pierwsze dni po Noblu w Polsce i kolejka do wywiadów jest już pewnie długa. Jednak chyba w tej chwili najważniejsze dla Olgi Tokarczuk jest napisanie mowy noblowskiej i dokończenie powieści…

Stanisław Obirek – Profesor Teolog, historyk, antropolog kultury, profesor nauk humanistycznych, profesor zwyczajny Uniwersytetu Warszawskiego, były jezuita. Ur. 1956

Olga Tokarczuk destined to win Nobel Prize, says Jennifer Croft, her translator

The World staff

Writer Olga Tokarczuk takes part in EXPO Krakow book fair in Krakow, Poland, on Oct. 29, 2017. Credit: Adrianna Bochenek/Agencja Gazeta/Reuters

Polish author Olga Tokarczuk was named the 2018 winner of the Nobel Prize for Literature on Thursday, after a sexual assault scandal led to last year’s award being postponed. Austrian writer Peter Handke won the 2019 Nobel Prize for Literature.

Tokarczuk, 57, won for “a narrative imagination that with encyclopedic passion represents the crossing of boundaries as a form of life,” said the Swedish Academy, which chooses the literature laureate. It recognised Handke, 76, for a body of work including novels, essays and drama “that with linguistic ingenuity has explored the periphery and the specificity of human experience.”

Both authors have courted controversy — Handke for his portrayal of Serbia as a victim during the Balkan wars and for attending its leader’s funeral, and Tokarczuk for touching on dark areas of Poland’s past that contrast with the version of history promoted by the country’s ruling nationalist party.

While Tokarczuk’s agent said the award should not be seen in the context of a parliamentary election Poland will hold on Sunday, the author called on Poles to “vote in a right way for democracy.”

“The prize goes to eastern Europe, which is unusual, incredible,” Tokarczuk told a press conference in the German town of Bielefeld prior to giving a lecture.

“It shows that despite all those problems with democracy in my country we still have something to say to the world.”

Crossing boundaries

Tokarczuk trained as a psychologist before publishing her first novel in 1993. Since then, she has produced a steady and varied stream of works and her novel, “Flights,” won her the high-profile Man Booker International Prize last year. She was the first Polish author to win that award.

Responding to her latest award, Tokarczuk wrote on Facebook, “Nobel Prize for Literature! Joy and emotion took my speech away. Thank you very much for all your congratulations!”

She later told Polish broadcaster TVN she was proud that her books covering small towns in Poland can be read universally and be important for people elsewhere in the world.

“I believe in the novel. I think the novel is something incredible. This is a deep way of communication, above the borders, above languages, cultures. It refers to the in-depth similarity between people, teaches us empathy,” she said.

Tokarczuk’s English-language translator, Jennifer Croft, whose debut novel, “Homesick,” was published on Sept. 9, said in an interview with The World that Tokarczuk’s nomination didn’t surprise her. “She’s always been really committed to celebrating women’s voices and she has always loved nature,” she said. 

“[She’s] been an environmentalist and lately she’s also been really interested in things like borders — what it means to have a particular nationality and how fluid those kinds of identities might really be,” she added. 

Croft spoke with The World’s host, Marco Werman, on translating Tokarczuk, finding an American publisher, and how speaking multiple languages — not only English — empowers polyglots to subvert the dominant cultural paradigm. Croft also emailed us some of her favorite passages to translate:

There are countries out there where people speak English. But not like us — we have our own languages hidden in our carry-on luggage, in our cosmetics bags, only ever using English when we travel, and then only in foreign countries, to foreign people. It’s hard to imagine, but English is their real language! Oftentimes their only language. They don’t have anything to fall back on or to turn to in moments of doubt.

How lost they must feel in the world, where all instructions, all the lyrics of all the stupidest possible songs, all the menus, all the excruciating pamphlets and brochures — even the elevator buttons! — are in their private language. They may be understood by anyone at any moment, whenever they open their mouths. They must have to write things down in special codes. Wherever they are, people have unlimited access to them — they are accessible to everyone and everything! I heard there are plans in the works to get them some little language of their own, one of those dead ones no one else is using anyway, just so that for once they can have something just for themselves.

Marco Werman: What was your reaction this morning, Jennifer, when you heard that Olga Tokarczuk had won the Nobel Prize for Literature?

Jennifer Croft: You know, I have been absolutely certain that it was going to happen. I’ve been saying it to editors who didn’t believe me for years. But when it actually did happen at 4 a.m. in the morning my time, because I am in Los Angeles, I squealed, I cried. I did a lot of extremely unprofessional things in my pajamas — romping around my living room, waking up my cats, who are now terrified of me. I am ecstatic, although not surprised.

Why were you so sure that Tokarczuk would win?