The Things We Love

Sarah Abrevaya Stein, Esmé Shapiro

THE LEVY FAMILY’S roots connect them to a place and a community that no longer exists. The place was the port city of Ottoman Salonica, present-day Thessaloniki, Greece, one of the few cities in modern Europe ever to claim a Jewish majority. The community was made up mostly of Ladino-speaking (or Judeo-Spanish) Jews — Sephardic families that traced their ancestry back to Sepharad, medieval Iberia, from which they were expelled in the 1490s, but who, for the next five centuries, called the Ottoman Empire, southeastern Europe, and Salonica home.

The Levys knew Salonica when one was more likely to hear Ladino on the street than any other language. As leading publishers and editors in the city, they helped chronicle and shape modernity as it was experienced by Sephardic Jews. Wars redrew borders around them, transforming them from Ottomans to Greeks. Family members moved across boundaries and hemispheres, with some leaving in optimism and others in shame. The Holocaust eviscerated their clan, destroying entire branches of the family tree. The losses that so devastated those left behind disrupted intimacies and led to new relationships among survivors driven together by grief, seeking solace in one another and, in some cases, cooperating to file reparation claims from Germany. Slowly, agonizingly, they rebuilt.

My 2019 book, Family Papers: A Sephardic Journey Through the Twentieth Century, explores the Levys’ fraught and fascinating history over the arc of a century, through seven generations, and across the reach of the globe. Here, I focus on a few compelling members of the family to answer an overarching question: Why do people love the things they do, and can a life be represented by a single thing a person held dear? The essay is illustrated with original watercolors by Esmé Shapiro.

Sa’adi Besalel a-Levi (1820–1903)

By vocation Sa’adi was a printer and editor, by avocation an accomplished composer, singer, and virtuoso of Ottoman Jewish music. Sa’adi entered the publishing world at 13, when he inherited a ramshackle printing press from his father, Besalel a-Levi Ashkenazi. Sa’adi’s father, 36 at the time of his death, had inherited the press from his own grandfather. Over the course of 65 years, Sa’adi and his sons would produce a staggering quantity and range of printed works in Ladino, Hebrew, and French — everything from gilded wedding invitations to rabbinical commentary, the Zohar (a compendium of Jewish mystical writing), and Salonica’s most popular fin-de-siècle Ladino- and French-language newspapers. A freethinker, Sa’adi used these papers to condemn Salonica’s rabbis as corrupt and fearful leaders threatened by modernity. The rabbinical establishment excommunicated Sa’adi for his radicalism. It was a trauma that stayed with him all his life.

Rachel a-Levi Carmona (1862–1948)

If Sa’adi’s publishing legacy passed from father to son, the family’s indomitable and sometimes headstrong spirit passed equally from mother to daughter. For decades, Sa’adi’s daughter Rachel served as a teacher for the Alliance Israélite Universelle, a Franco-Jewish philanthropic organization that provided hundreds of young Mediterranean and Middle Eastern Jewish women and men with a secular education and an entrée into the formal workforce. With her husband, Elie, Rachel taught in Morocco and Ottoman-ruled Anatolia, Bulgaria, Macedonia, and Syria. Education liberated Rachel from restrictions that had bound her mother’s generation, releasing her also from the rabbis who had challenged her father. Nevertheless, Rachel was now under a new, equally patriarchal authority: the Alliance, and with it, the ideals of the Western European Jewish bourgeoisie. Despite the distance Sa’adi’s daughter would travel, her path was determined by her superiors, and she often chafed at this. Her dilemma was the need to struggle with the force that purported to free her.

Daout Effendi Levy (David a-Levi) (1863–1943)

As a young man, Rachel’s brother David a-Levi left the family business of printing to become a student of law, a high-ranking official in the Ottoman bureaucracy, and, in time, interwar head of Salonica’s Jewish Community. These prestigious positions earned him a new name, Daout Effendi, Daout being a Turkish version of his given name, David, and Effendi being an Ottoman honorific for a distinguished, well-educated man. Daout Effendi represented the Ottoman Passport Office as Sultan Abdülhamid II reimagined the empire as a modern state. Later, Daout Effendi presided over the Jewish Community of Salonica when the Balkan Wars of 1912–’13 resulted in the Ottomans’ loss of Salonica — territory the empire had held for centuries. Sa’adi’s gifted son helped the Jewish community meet the new demands of state and, in time, manage the chaos of World War I and the population exchanges between Turkey and Greece that followed. Salonica’s refugee population burgeoned and poverty became the norm. “Each day the poor knock on the door of the Community,” Daout Effendi wrote his son, “and it is I alone who must respond and comfort them.”

Vida Levy (1866–1940)

Among the voluminous Levy papers, one figure is all but missing: that of Vida, wife of Daout Effendi and mother to Leon, Emmanuel, and Eleanor. It is possible Vida’s letters were not preserved, or that she rarely wrote, but most likely she was illiterate, which was unusual for a woman of her class. If Vida refrained from writing, she was nonetheless expressive in showing her love. After the birth of her grandson Sadi Sylvain in 1920, Vida had a kemeá prepared for the child. A Jewish amulet containing a strip of parchment with blessings meant to ward off the evil eye, a kemeá was a kind of all-purpose spiritual panacea. Vida sent this talisman from Salonica to the German spa town of Wiesbaden, where her son Leon and his wife had traveled for the birth of their first child. Thirteen years later, when the same grandchild became a bar mitzvah, Vida readied three boxes of fruit preserves for the family, since relocated to Rio de Janeiro.

Eleanor Levy (1887–1943)

In the Levy family, it was Eleanor who remained in Salonica with her aging parents, Daout Effendi and Vida, feeling abandoned by her émigré brothers and burdened by constraint. Though Eleanor was vivacious and creative, she was always the one who filled the void left by her absent siblings. Eleanor’s husband, Abram, struggled to hold down a job, and to transcend his physical problems and low morale. The couple’s daughters, Etty and Allegra, were, in their mother’s words, “fancy,” and liked to dress well. And when Etty did at last marry, Eleanor was overwhelmed by the expense. In a letter to her émigré brother, she confessed that “[t]o marry a girl is to build a temple.” Eleanor’s son was conscripted into the Greek army in 1932, and she took on work as a seamstress to make ends meet. As her grandmother (Sa’adi’s mother) had offered mid-19th-century Salonicans their first taste of European fashion, Eleanor now made Salonica’s interwar women their first trousers.

Karsa Salem (1902–1968)

Eleanor’s first cousin, Karsa, studied engineering at the University of Manchester and then in Germany, where the young man — smart, likable, charismatic, and a tremendous raconteur — made fast friends. Karsa found work with Allgemeine Elektricitäts-Gesellschaft AG (AEG), a company that produced electrical equipment. In the summer of 1936, Karsa represented AEG in Berlin, his beloved Leica camera at hand to capture the moment. The city was draped in swastikas in anticipation of the Olympics. Adolf Hitler, führer of the Nazi party, chancellor, and self-proclaimed president of Germany, presided over the games’ opening, and the newly built Olympic stadium was filled to capacity with an international roster of athletes and a mostly German public. The equipment used to directly transmit the competitions to the world — a first in Olympics history — was contracted to AEG, which meant that Karsa’s employer was responsible for delivering images of Hitler at his most triumphant. When the audience of thousands rose to “Sieg Heil,” their arms soaring upward in unison in a terrifying fascist salute, at least two people in the audience remained defiantly seated: Karsa Salem and his future wife, Pearl Russel Payne.

Vital Hasson (d. 1948)

I expected to discover victims in the Levy family papers, as no Jewish family in Salonica eluded the Holocaust. What I did not expect to unearth was the tormenting story of a great-grandson of Sa’adi, who was a documented perpetrator, said to carry a whip and wear an SS uniform. Recollections of Vital’s actions, which swirl through Greek-, Hebrew-, Ladino-, and English-language survivor testimony, are nightmarish. He was said to prowl Salonica’s Baron Hirsch ghetto “like a lion let out of a cage.” He was said to have raped and sexually humiliated hundreds of women, and to have painted the backs, faces, and eyes of men in the midst of deportation, as well as the train cars on which they were herded, to mark them for annihilation. He was said to have reserved particular cruelty for Jewish veterans of the Greco-Italian War, killing children in front of mothers and mothers in front of children. His own wife called him a sadist. Later, at his trial, he laughed at his accusers. Vital Hasson, known as “the Jews’ nightmare,” was the only Jew in Europe tried as a war criminal and killed by a state, Greece, at the behest of its Jewish community.

Julie Hasson Sarfatti Confortés (1914–1997)

Julie’s home was immaculate. She soaked cotton balls in jasmine oil and positioned them in bowls that would disperse the scent through her apartment. She loved beautiful crepe-de-chine nightgowns and wore gloves so that her hands would remain soft and white and her nails pristine. She served peaches cut in half, stripped of their fuzzy peel, filled with brandy and whipped cream, and topped with a cherry. Modeling herself on Grace Kelly, she posed for photographs like a starlet leaning casually against a wall, wearing a string of pearls, nails lacquered, eyebrows arched, and boudoir slippers tufted with marabou feathers. This was before the war, and again later, much later, when the trauma of the war began to fade, even if it never wholly disappeared. In the war’s immediate aftermath, Julie was demonized because of the crimes of her brother Vital, and because she was deported not to Auschwitz, with the majority of Salonica’s Jews, but to Bergen-Belsen as a family member of a Salonican wartime official. When Julie returned to Salonica from Bergen-Belsen at the end of the war, she and her father were among two thousand Jews from their city who had survived. Salonica was unrecognizable. Entire neighborhoods had been purged of their residents. The roads were impassable. Nearly all of Salonica’s synagogues had been gutted and ransacked. Julie stayed in Salonica, remarried, rebuilt. Hers was the home to which all of the visiting family returned.

Leon Levy (1891–1978)

Leon was the most prodigious letter writer of his generation, and also the person who tried hardest to keep the extended Levy family whole. He left Salonica as a young man, newly married to his wife Estherina. The pair lived a peripatetic life across Europe before moving to Rio de Janeiro, and they would live apart for most of their unhappy marriage. Over six decades, Leon wrote a dizzying number of letters to his relatives, at times chastising them when their own correspondence did not keep pace. His letters tethered the family to one another, binding them together with news, gossip, and confession. More than one relative claimed that Leon was the one they held most dear. Yet he could be difficult, even on the page. Leon berated his relatives for neglecting him, for taking him for granted, and for falling short of his expectations. Once, Leon chided a cousin for sending postcards, a medium he found superficial and unworthy of him. Leon could let entire months pass without word: nonetheless, when he wrote, he thirsted for an immediate reply. He was stubborn, and he could drive an issue — whatever it may have been — very hard. These were qualities Leon displayed before the war, and they intensified as he aged, especially in the postwar decades. Leon and his cousins, all grandchildren of Sa’adi Besalel Ashkenazi a-Levi, had lived under Ottoman, Greek, German, French, Spanish, Portuguese, British, Indian, and Brazilian rule; they had witnessed the 1917 fire in Salonica, the Balkan Wars, the First and Second World Wars; and they had emigrated in multiple directions, some more than once. When Sa’adi died in 1903, Leon and his cousins were mostly old enough to carry memories of this old-world figure into the late 20th century. Their own children grew up in a global diaspora, with no one speaking Ladino, the family’s historic mother tongue.

¤

The Levys were strivers, seekers, writers, survivors, heroes and anti-heroes. They were citizens of the world; they were family. They loved the things they did because they were quirky individuals who lived intimate histories. In this, they were very much like us all.

recomended by: Leon Rozenbaum
Sarah Abrevaya Stein is a professor of history at UCLA, where she holds the Viterbi Family Chair in Mediterranen Jewish Studies and directs the Alan D. Leve Center for Jewish Studies. She is the author or editor of numerous books, including Family Papers: A Sephardic Journey Through the Twentieth Century(2019).

Esmé Shapiro is an award-winning author and illustrator of books for children. She has exhibited at The Society of Illustrators, and her work has been featured in Taproot, Quill and Quire, and Plansponsor. Her first book, OOKO, was nominated for a Governor General’s Literary Award.

Let’s Be Happy – famous Jewish Klezmer Music – jewish culture songs

  The Soul of Jewish Music

Między legendą a historią. Esterka, domniemana kochanka Kazimierza Wielkiego

Marek Teler

Kazimierz Wielki u Esterki na obrazie Władysława Łuszczkiewicza / Źródło: Wikimedia Commons / domena publiczna

Esterka, żydowska kochanka Kazimierza III Wielkiego, od wielu lat budzi dyskusję wśród badaczy. Postać pięknej Żydówki nie pojawia się w XIV-wiecznych dokumentach, lecz pamięć o niej żywa jest w legendach i tradycjach wielu polskich miast.

Żadna postać z kręgu króla Polski Kazimierza III Wielkiego tak nie pobudzała wyobraźni artystów i literatów jak jego domniemana żydowska kochanka Estera. Ignacy Krasicki wspominał o niej w X pieśni Myszeidy. Zdanie „Kazimierz – wielki! a przecie kwaterką / Łykał miód smaczny w Łobzowie z Esterką” z czasem przeszło w popularne powiedzonko: „Kazimierz Wielki pijał miód u Esterki”. Józef Ignacy Kraszewski poświęcił jej księgę szóstą powieści Król chłopów, a Aleksander Bronikowski dwutomową powieść Kazimierz Wielki i Esterka. W 1870 roku Władysław Łuszczkiewicz namalował obraz Kazimierz Wielki u Esterki. Uwiecznili tę parę też między innymi Aleksander Lesser i Franciszek Żmurko.

Przed II wojną światową Kopiec Esterki, usypany jakoby na rozkaz piastowskiego monarchy na cześć zmarłej ukochanej, stanowił największą atrakcję turystyczną Łobzowa. Oprócz tej miejscowości do Esterki przyznawały się także między innymi Opoczno, Niepołomice, Radom, Sandomierz czy Kazimierz Dolny. Postać ta stała się symbolem polsko-żydowskiej przyjaźni. Była kobietą, dzięki której Kazimierz przeszedł do historii nie tylko jako ten, który „zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”, ale też jako przyjaciel narodu żydowskiego. Tymczasem okazuje się, że piękną Żydówkę wprowadzono do historiografii w zupełnie odwrotnym celu.

Owoc Długoszowego antyjudaizmu?

Pierwsza informacja na temat Estery i jej romansu z królem Polski pochodzi z XV-wiecznej kroniki Jana Długosza. Pod 1356 rokiem dziejopis notował, że władca, znudziwszy się Krystyną Rokiczaną:

„wziął sobie za nałożnicę kobietę żydowskiego pochodzenia Esterę, z powodu jej niezwykłej urody. Miał z nią dwu synów: Niemierzę i Pełkę. Również na prośby wspomnianej nałożnicy Estery dokumentem królewskim przyznał wszystkim Żydom mieszkającym w Królestwie Polskim nadzwyczajne przywileje i wolności (wysuwano podejrzenia, że dokument ten został przez pewnych ludzi sfałszowany), które ciężko obrażają Majestat Boży. Ich cuchnący odór trwa aż do dnia dzisiejszego”.

Długosz na temat partnerek Kazimierza III nie miał zbyt dokładnych informacji. Jego drugą małżonkę Adelajdę „uśmiercił” w 1357 roku, chociaż żyła jeszcze w 1371 roku. Ślub z Jadwigą żagańską datował na 1357 rok, a odbył się on 25 lutego 1365 roku. Również przekaz o Esterze budzi wątpliwości natury chronologicznej. Związek Kazimierza z Krystyną Rokiczaną zaczął się w 1356 roku i trwał kilka lat, zatem z informacji Długosza wynikałoby, że romans z Żydówką przypadał na początek lat 60. XIV wieku. Tymczasem na podstawie testamentu Kazimierza III z 3 listopada 1370 roku można stwierdzić, że Niemierza, syn króla i rzekomo Estery, był już wówczas dorosły. Badacze uznający żydowską kochankę za postać historyczną przyjęli zatem, że romans ten miał miejsce na przełomie lat 40. i 50. XIV wieku, przed związkiem z Rokiczaną.

Chronologia nie jest jednak jedyną rzeczą, która budzi wątpliwości w przekazie XV-wiecznego historyka. Wbrew informacji Jana Długosza król Kazimierz III wcale nie nadał Żydom nowych przywilejów, a jedynie w latach 1334, 1364 i 1367 potwierdził i rozszerzył na całe Królestwo Polskie i Ruś te, które już w 1264 roku nadał Żydom wielkopolskim książę Bolesław Pobożny. Warto też zwrócić uwagę na sposób, w jaki wypowiada się dziejopis na temat tych dokumentów przychylnych religii żydowskiej. Mówienie o przywilejach, które „ciężko obrażają Majestat Boży”, i ich „cuchnącym odorze” wyraźnie pokazuje nienawiść Długosza do wyznawców judaizmu. Dalej w swoim opisie związku króla z Esterą podaje również:

„Jest też rzeczą ohydną i godną potępienia, że córki zrodzone z tej Żydówki, Estery, pozwolił wychować w religii żydowskiej”.

Tolerancja monarchy wobec Żydów i nadanie im przywilejów stanowiły dla historyka coś zupełnie niezrozumiałego czy wręcz niedopuszczalnego. Wydaje się więc dosyć prawdopodobne, że wprowadził do swej narracji postać pięknej Esterki, aby pokazać, że czyn króla nie był podyktowany racjonalnymi pobudkami, lecz podszeptami i intrygami jego nałożnicy.

Kolejni nowożytni historycy podchodzili jednak bezkrytycznie do przekazu Długosza, przez co postać Estery zakorzeniła się w kolejnych przekazach źródłowych. W wydanej w 1551 roku w Krakowie Kronice wszytkiego świata Marcin Bielski napisał o królu Kazimierzu, że kiedy porzucił Rokiczanę „Hester żydówkę na jej miejsce wziął, dla której wiele wolności żydom nadał”. W podobnym tonie pisał Marcin Kromer w swojej kronice z 1555 roku:

„Za tejże to Hesterki sprawą i przyczynami, wielkich wolności w Polscze naród żydowski dostąpił, tak starych, których mu był niekiedy Bolesław książę kaliski w swojej dzierżawie postąpił, jako i wiele inszych od Kazimierza króla nowo nadanych”.

Informacja wkrótce przeniknęła też do historiografii żydowskiej. Już w 1595 roku Dawid Gans w dziele Potomstwo Dawida pisał:

„Casimirus, król Polski, wziął sobie za kochankę Żydówkę imieniem Ester, dziewicę, której urodą nikt nie mógł w całym kraju dorównać. I była jego niewiastą przez wiele lat i przez wzgląd na nią król nadał wielkie przywileje Żydom, a ona otrzymała od króla pisma o łaskach i wolności dla Żydów”.

O prawach nadanych przez Kazimierza III Żydom za namową Esterki pisał też XVII-wieczny Latopis hustyński będący kompilacją polskich i ruskich kronik. Aż do XIX wieku nie kwestionowano historyczności żydowskiej kochanki, uznając przekaz Długosza za autentyczny oraz oparty na żywej jeszcze za jego czasów tradycji ustnej. Uczeni zaczęli nawet dołączać do dziejów romansu Kazimierza i pięknej Żydówki nowe elementy, a także dopisywać nowe informacje.

Jako pierwszy wiarygodność przekazu Jana Długosza o romansie króla z Esterką w pełni odrzucił Jacob Caro w 1863 roku. Badacz zwrócił uwagę na fakt, że milczy o niej Jan z Czarnkowa, który należał do bliskiego otoczenia monarchy i cytował w swej kronice jego testament. Zauważył też analogię między kochanką Kazimierza III a bohaterką Księgi Estery – ona również występowała w obronie uciemiężonego narodu żydowskiego. Podobieństwo między tymi dwiema historiami zauważył już w 1743 roku Menahem Amelander, który pisał o królewskiej kochance: „Zbawiła ona swój lud, tak jak pierwsza Ester uczyniła to dla ludu Izraela w czasach Hamana”. Bezpodstawne jest jednak stwierdzenie Caro, że informacja o pochodzeniu nieślubnych synów Kazimierza ze związku z Żydówką została sfabrykowana, aby pozbawić ich majątku po ojcu. Między bajki włożył też przekaz Długosza o Esterze Ernest Świeżawski, przypisując go rzekomej „erotycznej manii literackiej” kronikarza. Praca tego autora jest jednak w wielu miejscach pełna nieścisłości i nadinterpretacji, które obniżają jej wartość badawczą.

Wcześniej tezę o autentyczności historii o Esterze umocnił swoim autorytetem Joachim Lelewel. Nie tylko uznał ją za matkę Niemierzy (utożsamianego przez badacza z Niemierzą z Nowego Dworu) i Pełki, ale też dodał do listy jej potomków z królem Abrahama z Nowego Dworu, znanego z dokumentu króla Władysława II Jagiełły z 1393 roku. Późniejsi badacze (m.in. Oswald Balzer) zakwestionowali jednak możliwość, że bracia Nowodworscy (Niemierza i Abraham) mogli być synami króla, a co za tym idzie i Estery, chociaż Balzer wyraził w swej Genealogii Piastów pogląd, że tradycja o żydowskiej kochance króla dotyczyła osoby rzeczywiście istniejącej. Badacze Józef Śliwiński, Jerzy Wyrozumski oraz Kazimierz Jasiński, zajmujący się życiem prywatnym Kazimierza III Wielkiego, nie byli w stanie jednoznacznie stwierdzić, czy nałożnica ta istniała, czy stanowiła jedynie wymysł Jana Długosza. Do samego przekazu historyka mieli jednak poważne zastrzeżenia. Przede wszystkim kwestionowali fakt, jakoby Esterka urodziła synów króla Niemierzę i Pełkę. Wyrozumski uznał, że Jan z Czarnkowa raczej nie pominąłby wiadomości o potomstwie władcy ze związku z Żydówką. Jasiński stwierdził, że równie prawdopodobne jest istnienie, jak i nieistnienie żydowskiej kochanki Kazimierza III Wielkiego, gdyż Jan Długosz mógł korzystać ze źródeł, które nie przetrwały do dzisiejszych czasów.

Nie można też całkowicie wykluczyć jeszcze jednej ewentualności. Być może król faktycznie miał kochankę imieniem Estera, lecz nie o żydowskich korzeniach. Wspomniany wyżej przykład Abrahama z Nowego Dworu pokazuje, że imiona starotestamentowe nie były zarezerwowane tylko dla Żydów. Chociaż po raz pierwszy imię Ester pojawia się w źródłach w 1431 roku, prawdopodobnie używano go na ziemiach polskich już w XIV wieku. Dokumenty nie wymieniają jednak nałożnicy króla o tym imieniu. Wiele wskazuje na to, że piękna Esterka była jedynie wytworem wyobraźni Długosza próbującego uzasadnić życzliwość monarchy dla Żydów, których kronikarz darzył ewidentną niechęcią.

Esterka w tradycji i literaturze

Niezależnie od wątpliwości na temat istnienia bądź nieistnienia Esterki, historia żydowskiej kochanki zakorzeniła się w tradycji oraz w legendach zarówno wśród Polaków, jak i Żydów. Jej postać cieszyła się szczególnym szacunkiem w Łobzowie, gdzie wedle informacji Marcina Bielskiego miała zamieszkać po oddaleniu przez króla Krystyny Rokiczany. Tamtejsi mieszkańcy twierdzili, że to właśnie w tym mieście została pochowana, a w miejscu jej pochówku monarcha zlecił usypać kopiec zwany Kopcem Esterki. Lokalną legendą zainteresował się nawet Stanisław August Poniatowski w 1787 roku, kiedy po letniej wizycie w Łobzowie polecił rozkopać kopiec celem odnalezienia szczątków królewskiej kochanki. Rzekomy grobowiec okazał się jednak pusty. Najprawdopodobniej powstał dopiero za panowania króla Stefana Batorego i stanowił jedną z atrakcji parku wokół Pałacu Królewskiego w Łobzowie zaprojektowanego przez Santiego Gucciego.

Z Esterką co najmniej od XVIII wieku związane było też Opoczno, w którym pokazywano turystom dom kochanki monarchy. Do powiązania miejscowości z postacią pięknej Żydówki przyczynił się zapewne przekaz Jana Długosza mówiący o tym, że Kazimierz III porozmieszczał swoje nałożnice między innymi w Opocznie, Czchowie i Krzeczowie. W czasopiśmie „Kłosy” z 1865 roku zamieszczono ilustrację przedstawiającą dom Esterki z informacją, jak wyglądał na początku XIX wieku:

„Dom ten prawie cały był jeszcze zamieszkany, nad główną bramą tylko dach zniszczał, ale sklepienia opierały się czasowi. Budynek ten zachował w sobie charakterystykę XIII-go wieku”.

Badacze uważają jednak, że budynek pochodzi najprawdopodobniej z XVI wieku, chociaż wiadomo, że w czasach króla Kazimierza w Opocznie faktycznie istniało skupisko mniejszości żydowskiej. Podobne domy Esterki i inne poświęcone jej miejsca pamięci znajdują się również w Krakowie, Radomiu, Rzeszowie, Bochotnicy, Kazimierzu Dolnym, Sandomierzu oraz Wiślicy. Czyli zazwyczaj w miejscach zamieszkiwanych swego czasu przez gminy żydowskie.

Ukochana króla inspirowała też licznych polskich i żydowskich artystów oraz literatów – zarówno filosemitów, jak i zagorzałych antysemitów. W 1650 roku Krzysztof Opaliński w Satyrach zarzucił Esterze, że ludność wyznania mojżeszowego przez przywileje, jakie wyjednała dla nich u monarchy, zaczęła wyniszczać gospodarczo polskie miasta. W powieści Aleksandra Bronikowskiego Kazimierz Wielki i Esterka z 1828 roku piękna Żydówka jest przedmiotem intryg swego dziadka Mordechaja, który chce otruć Rokiczanę, inną kochankę króla, by jego wnuczka zajęła jej miejsce. Spisek zostaje jednak wykryty. Esterka i tak staje się nałożnicą Kazimierza, ale po to, by uratować dziadka od śmierci. Często zresztą mylono ze sobą obie kobiety – błędnie pisano, że to Esterka, a nie Rokiczana cierpiała na świerzb (wspomniał o tym m.in. ks. Florian Jaroszewicz w Matce świętych Polsce z 1762 roku). W powieści Nałęcz Feliksa Bernatowicza Esterka jest wnuczką kupca Jonasza z Opoczna, która swą wiedzą medyczną (otrzymaną od zmarłego ojca) ratuje życie królowi Kazimierzowi i się w nim zakochuje.

Józef Ignacy Kraszewski w Królu chłopów przedstawił ją w bardzo pozytywnym świetle jako dobrą, oddaną i wykształconą kobietę, perfekcyjnie posługującą się językiem polskim. W dramacie Heszla Eppelberga Esterka z 1890 roku tytułowa bohaterka zostaje polską królową i wstawia się za swym żydowskim ludem. W poemacie Esterke Samuela J. Imbera postać ta jest z kolei córką kowala, która po porzuceniu przez Kazimierza sprowadza nieszczęście na swą rodzinę, a następnie popełnia samobójstwo. Po wojnie tradycja o żydowskiej kochance króla dotarła też do Izraela. W latach 70. XX wieku żyła tam kobieta, która utrzymywała, że jest potomkinią polskiego monarchy i pięknej Żydówki.

W ciągu wieków Esterka doczekała się ogromnej ilości literackich i malarskich przedstawień. W oczach antysemitów to właśnie ona pozwoliła narodowi żydowskiemu zapuścić korzenie na polskich ziemiach i wzbogacić się kosztem chrześcijan. Dla Żydów i filosemitów stała się symbolem polsko-żydowskiego pojednania, kobietą, dzięki której Polska mogła być dla wyznawców judaizmu drugim domem i bezpiecznym azylem. Być może nigdy się nie dowiemy, czy Estera faktycznie zagościła w królewskim łożu, czy wymyślił ją Jan Długosz na potrzeby swej kroniki. Jednak ta aura tajemnicy wokół pięknej Żydówki rozpala wyobraźnię kolejnych pokoleń artystów i literatów oraz sprawia, że pojawiają się kolejne elementy w funkcjonującej już od lat legendzie.

Autor: Marek Teler
Tagi: Artykuły, Historia kultury i sztuki, Historia kobiet, Judaistyka, Sylwetki i biografie, Późne średniowiecze, Polska
Opublikowany: 2018-09-12 18:29
Licencja: wolna licencja
Czytaj więcej: https://histmag.org/Esterka-miedzy-legenda-a-prawda-historyczna-17409/

Esterka: między legendą a prawdą historyczną
Esterka, żydowska kochanka Kazimierza III Wielkiego, od wielu lat budzi dyskusję wśród badaczy. Postać pięknej Żydówki nie pojawia się w XIV-wiecznych dokumentach, lecz pamięć o niej żywa jest w legendach i tradycjach wielu polskich miast.
Czytaj więcej: https://histmag.org/Esterka-miedzy-legenda-a-prawda-historyczna-17409/