25 sierpnia. Rocznica urodzin Izraela Poznańskiego

Przemysław Batorski

188 lat temu urodził się Izrael Poznański, jeden z największych fabrykantów Łodzi II połowy XIX wieku. Uważany przez niektórych za wyzyskiwacza, przez innych za wybitnego biznesmena i filantropa, zachowywał żydowskie tradycje, w których był wychowany, i na produkcji wyrobów bawełnianych budował prywatne imperium.

.

Stanisław Heyman, Portret Izraela Kalmanowicza Poznańskiego, 1891 r. Muzeum Miasta Łodzi, Wikipedia, domena publiczna

Urodzony w 1785 r. Kalman z Kowala koło Włocławka, kramarz towarów łokciowych (tkanin sprzedawanych w łokciach długości), w młodych latach nie posiadał nazwiska – dopiero na mocy ukazu króla pruskiego zaczął być nazywany Poznańskim. Około 1830 r. przeniósł się wraz z żoną i pięciorgiem dzieci do Aleksandrowa, gdzie zajmował się farbieniem tkanin wełnianych i handlem tasiemkami. W 1833 r. urodził się jego najmłodszy syn – Izrael. Rok później, ze względu na wysokie cła wprowadzone przez cara na eksport towarów z Królestwa Polskiego do Rosji, rodzina przeprowadziła się do sąsiedniej Łodzi[1].

Już od młodości Izrael był przygotowywany przez ojca do objęcia zarządu fabryki. Chłopiec został wysłany do niemiecko-rosyjskiej szkoły, leżącej poza dzielnicą żydowską, dzięki czemu poznał, obok hebrajskiego i polskiego, także niemiecki i rosyjski, i nawiązał kontakt ze światem gojów. W 1851 r. Kalman przekazał firmę 19-letniemu Izraelowi, wtedy już doświadczonemu tkaczowi. Doprowadził też do ślubu syna z Leonią Hertz z Warszawy, która wniosła do małżeństwa posag w wysokości 750 rubli. Izrael posiadał wtedy warsztaty tkackie o wartości 500 rubli i murowany dom przy Rynku Starego Miasta zbudowany przez ojca dla licznej rodziny.

Łódź, pocztówka z początku XX wieku. Polona

Na początku lat 50. Rosja otworzyła swój rynek na towary z Królestwa Polskiego. Jedną z przyczyn była klęska imperium w wojnie krymskiej, prowadzonej z Anglią i Francją, która napędziła wydatki cara i inflację. Rewolucja przemysłowa na zachodzie Europy przyniosła wynalazek maszyny przędzalniczej, która umożliwiła masową produkcję tkanin. Łódź, liczącą około 1820 r., przed uprzemysłowieniem, niecały tysiąc mieszkańców, w 1870 r. zamieszkiwało już ponad 100 tysięcy osób. Lawinowy napływ ludności oznaczał, że otwierały się niebywałe okazje dla przedsiębiorców.

Izrael zainwestował w maszyny tkackie. Nowoczesne krosna podłączył do kieratu poruszanego przez konia, potem zmechanizował. Wkrótce otworzył dwa kolejne zakłady produkcyjne i pod koniec lat 60. zatrudniał już 300 tkaczy. Jednocześnie kupował grunty i stawiał kamienice. Na parcelach wzdłuż ul. Ogrodowej zaplanował budowę ogromnej fabryki i osiedla dla robotników. Kompleks o powierzchni blisko 30 hektarów powstawał w latach 70. XIX wieku. W ukończonej fabryce Poznańskiego, podobnej do średniowiecznego zamku, pracowało około 6 tysięcy robotników, z czego dwie trzecie mieszkały w pobliskim osiedlu, wyposażonym także w szkołę i szpital.

Kiedy na skutek nacisków kupców rosyjskich, chcących zaszkodzić konkurencji z Polski, car wprowadził wysokie cła na bawełną importowaną z Ameryki, Izrael Poznański skierował swojego syna Ignacego do centralnej Azji, by pozyskać tam tańszych dostawców surowca. Wkrótce sprowadzał bawełnę nie zza oceanu, ale z Persji i Chanatu Buchary. Po raz kolejny z powodzeniem dostosował się do zmiennych okoliczności.

Fabryka Izraela Poznańskiego w Łodzi, ul. Ogrodowa 15/21, ok. 1895 r. / Fotografia Bronisława Wilkoszewskiego / Wikipedia

Nie wszystkie strony działalności Poznańskiego można jednak określić jako sukces. W fabrykach zdarzały się liczne wypadki, nawet śmiertelne. Właściciel, co prawda, płacił rodzinom zmarłych robotników odszkodowania o wartości nawet kilkuletnich zarobków. Zarzucano mu też, że produkuje tanią tandetę, chociaż inni twierdzili, że z jego fabryk wychodzą produkty dobrej jakości, na które po prostu stać było bardzo wielu klientów. Poznańskiego oskarżano też o podpalanie własnej fabryki w celu wyłudzenia odszkodowań. Dziś trudno ocenić, ile z tych zarzutów miało podstawy, a ile było oszczerstwami jego przeciwników. Czarną legendę Poznańskiego i innych fabrykantów łódzkich podsycał też Władysław Reymont w Ziemi obiecanej.

W 1889 r. firma zmieniła nazwę na Towarzystwo Akcyjne Wyrobów Bawełnianych I. K. Poznańskiego. Kapitał zakładowy wynosił astronomiczną kwotę 5 milionów rubli, co czyniło przedsiębiorstwo jednym z największych w Polsce. Dla porównania przypomnijmy, że w Lalce Bolesława Prusa, której akcja dzieje się w latach 1878-1879, kamienicę w Warszawie można kupić za jedyne 90 tysięcy rubli.

Poznański pełnił też liczne funkcje w społeczności żydowskiej – był m.in. prezesem gminy, należał do dozoru bożniczego, podarował gminie ziemię pod cmentarz żydowski. W ostatnich latach życia rozpoczął intensywną działalność charytatywną – sfinansował budowę szpitala starozakonnych, wspierał szkolnictwo żydowskie i teatr, fundował stypendia dla zdolnych uczniów[2], był mecenasem sztuki, kupował obrazy m.in. Samuela Hirszenberga, który wystroił także salę balową i salę jadalną w pałacu fabrykanta.

W 1888 r. Poznański zaczął budowę pałacu fabrykanckiego przy ul. Ogrodowej 15. Rezydencja w stylu eklektycznym, zwana „łódzkim Luwrem”, stała się największym i najokazalszym tego typu budynkiem w mieście. Jej budowę zakończono dopiero po śmierci fundatora. Pałac mieścił rozmaite urzędy, a od 1975 r. jest siedzibą Muzeum Miasta Łodzi.

Izrael Poznański zmarł w 1900 r. Łódź liczyła wtedy już ponad 300 tysięcy mieszkańców, przed I wojną światową – już pół miliona. Synowie i dalsi krewni „króla bawełny”, którzy przejęli imperium, roztrwonili pieniądze na kolejne pałace. Ciosem dla biznesu była także I wojna światowa (Niemcy zniszczyli fabrykę) oraz rewolucja w Rosji, w wyniku której Poznańscy utracili najważniejszy rynek zbytu – inwestycje na Wschodzie, tak intratne dekady wcześniej, pociągnęły za sobą upadek rodu. W latach 30. Towarzystwo przejął Banca Commerciale Italiana, a kres jego działalności położyła powojenna nacjonalizacja.

„Poznański to postać pełna sprzeczności” – pisze Michał Matys. – „Z jednej strony, religijny Żyd, przestrzegający tradycji, z drugiej strony – Europejczyk pełną gębą, który wykorzystywał najnowsze zdobycze techniki do tego, aby stworzyć najnowocześniejsze przedsiębiorstwo na terenie imperium carskiego”[3].

Przypisy:

[1] Informacje o Izraelu Poznańskim i jego rodzinie podaję za: Michał Matys, Łódzka fabryka marzeń. Od afery do sukcesu, Warszawa 2011, s. 17-67; Rafał Żebrowski, Poznański Izrael Kalmanowicz, Polski Słownik Judaistyczny online, dostęp 25.08.2021.

[2] Poznański Izrael Kalmanowicz, portal „Wirtualny Sztetl”, https://sztetl.org.pl/pl/biogramy/5217-poznanski-izrael-kalmanowicz, dostęp 25.08.2021 r.

[3] M. Matys, dz. cyt., s. 17.

Featured
New York Times Attacks Israel, Erases Millenia-long Jewish Connection to Temple Mount

Emanuel Miller

How can an article about Jewish prayer on Jerusalem’s Temple Mount fail to note that the site is the holiest in Judaism? It’s an egregious omission for a pair of professional journalists at one of…

.

How can an article about Jewish prayer on Jerusalem’s Temple Mount fail to note that the site is the holiest in Judaism?

It’s an egregious omission for a pair of professional journalists at one of the world’s leading newspapers. But that’s exactly what Patrick Kingsley and Adam Rasgon have done in a piece published by The New York Times on August 24 titled, “In Shift, Israel Quietly Allows Jewish Prayer on Temple Mount.”

In fact, the piece is riddled with errors and distortions.

The Temple Mount is Judaism’s Holiest Site: Why Can’t The Times Admit It?

While the article explicitly states that the Dome of the Rock is the “third-holiest place in Islam,” (thus creating the false impression that the Dome of the Rock is the third-holiest place in Islam, when it is actually the nearby Al-Aqsa mosque,) it fails altogether to note that the Temple Mount is Judaism’s most revered site. Totally omitted is the fact that Jews around the world pray in the direction of the Temple Mount. It is undeniably central to Judaism.

This omission is made starker in the context of the sentence in which the words “third-holiest place” appears, which makes it sound as if the Jewish temples were built on the site of the Dome of the Rock, rather than the other way around:

Ultimately, they seek to build a third Jewish temple on the site of the Dome of the Rock, the third-holiest place in Islam.”

Chronology matters, and it is worth noting that the Dome of the Rock was built in the late seventh century CE. The First Jewish Temple, however, was completed in 957 BCE — approximately 1,700 years earlier.

This distortion is made starker still by the fact that the article describes the importance of Al Aqsa to the Palestinian identity:

Many Palestinians consider the Aqsa compound the embodiment of Palestinian identity, the animating force behind the aspiration for a Palestinian capital in East Jerusalem.”

It’s telling that while The Times finds space to mention that Al Aqsa is important to Palestinian identity, the ‘newspaper of record’ doesn’t see fit to include the basic fact that the Temple Mount is integral to Judaism and Israeli identity. This omission fuels public misconceptions regarding Israel and Jews’ claim to the Temple Mount, making it sound as if they are invaders when in fact the Jewish presence there far pre-dates the existence of Islam.

And that’s before addressing the trite last few words of the quotation above — the myth that Palestinians want only the eastern part of Jerusalem.

Serially Contextualizing Palestinian Violence

Another bizarre aspect of the story is the manner in which Palestinians are not held to account for their own actions.

The article correctly notes that while Israel is responsible for security at the Temple Mount, it has allowed the Jordanian government to retain administrative oversight there, and has enforced an unofficial ban on Jewish prayer. But the next part is far more contentious, as readers are told that, “When this balance of power has appeared to teeter, it has often led to violence.”

How so?

The examples listed start with former Israeli prime minister Ariel Sharon’s 2000 visit, described as a “provocation” that “led to the second Palestinian intifada, or uprising.”

This particular lie has already been debunked by HonestReporting repeatedly (see here, here and here).

Next on the list is an incident in 2017 when Israel set up metal detectors at the Temple Mount’s gates. The Times characterizes this as having:

… led to unrest that left several people dead and briefly threatened to unleash another major uprising.”

Again, this is a gross distortion of the facts. Israel installed metal detectors after two Israeli police guards on duty at the Temple Mount were shot dead by Palestinian gunmen in July 2017. The security measures were put in place in response.

The Palestinian reaction? More violence. Despite metal detectors being in place for many years at the adjacent Western Wall, frequented by millions of Jews yearly, Palestinian leaders vehemently rejected the move. After Israel initially closed the site, Hamas declared a “religious war,”  and Palestinian Authority President Mahmoud Abbas’ ruling Fatah party incited a “fight for Jerusalem.” The Jordanian Islamic Waqf, which administers the mount, urged Muslims “to reject and boycott all the Israeli aggression measures.”

In the aftermath, multiple terrorists stabbed Jews, including one who broke into a family home and murdered a 70-year-old grandfather and two of his children. Other attacks included Arab Israeli civilian stabbed in central Israel by a Palestinian man from Qalqilya, while an Israeli guard at the Israeli Embassy complex in Amman was knifed by a Jordanian citizen.

Characterizing these acts of violence as if they were caused by the installation of basic security equipment at the Temple Mount subtly legitimizes them.

Another example listed is the mass violence atop the Temple Mount in the lead-up to May’s Hamas-initiated conflict against Israel. According to The Times:

… when the Israeli police raided the compound several times last spring, it contributed to tensions that led to an 11-day war with Hamas, the militant Islamist group in the Gaza Strip, as well as days of unrest within Israel.”

Again, this is a deeply problematic telling of events. Israeli police did not simply “raid the compound.” Israel was compelled to act after thousands of Muslim worshippers chanted violent slogans while rioting on the Temple Mount. Large rocks and heavy objects were brought to the Temple Mount and stockpiled inside Al Aqsa Mosque. Videos of the clashes also captured Palestinians using fireworks as weapons, forcing Israeli border police to use shields to protect themselves. Lasers were used to distract and disorient the officers.

Yet, The Times chooses to focus exclusively on Israel’s response, not the events that necessitated it.

The media narrative has been that Israel is at fault for taking defensive action in #Jerusalem – even though Palestinians used rocks, fireworks and other weapons on the Temple Mount.

Feat. @BBCNews, @ImtiazTyab, @guardian, @FRANCE24, @obk & @Reuters#IsraelUnderFire pic.twitter.com/QuTXpp15M3

— HonestReporting (@HonestReporting) May 11, 2021

Jewish Prayer — Not Muslim Intolerance — Leads to Conflict?

Noting the increasing number of Jews allowed to pray at Judaism’s holiest site, Kingsley and Rasgon see “a shift that could aggravate the instability in East Jerusalem and potentially lead to religious conflict.”

Really?

Instead of this exercise in crass victim-blaming, the Times should be asking why the Palestinians are so offended by praying Jews that there was an unofficial ban on Jewish prayers at the Temple Mount for decades. Why should Jews be forbidden from praying anywhere, much less their holiest site? Surely such a policy constitutes a severe breach of religious freedom.

The reason why there is “instability in East Jerusalem” is because of a lack of tolerance on the part of Palestinians. Penning an article that frames Jews seeking to exercise their basic rights as liable to provoke renewed hostilities exposes the depth of The Times’ inability to understand how Palestinian bigotry and discrimination drive the conflict.

Not for the first time, international media outlets simply can’t seem to admit that Jews are deeply connected to Jerusalem.