Fot. Archives des Musées Nationaux/Archives Nationales

Latami handlował skradzionymi po wojnie obrazami. Gdy zmarł, dzieła Picassa czy Moneta znaleziono w tajnej skrytce

Anna Arno

Bruno Lohse był zaangażowany w konfiskaty ponad 30 tysięcy obrazów, w większości własności francuskich Żydów. To on polecał młodym niemieckim żołnierzom, które domy mają plądrować w pierwszej kolejności.

Max Beckmann zapewne przedstawił go w swoim “Śnie o Monte Carlo”. Na tym obrazie z 1943 roku Bruno Lohse jest jednym z dwóch krupierów, którzy wymachują mieczami nad stołem nakrytym zielonym suknem. Karta, którą trzyma w dłoni Lohse, przypomina miniaturowy obraz, a czerwone plamki mogą oznaczać, że mężczyzna ma na dłoniach krew. Postawny, wysportowany, młody doktor historii sztuki przed wojną zaczynał działalność jako marszand w Berlinie. Syn antynazisty w 1933 roku wstąpił do SS. Energiczny, kompetentny został “człowiekiem Göringa w Paryżu”.

Zatrudniony w Sztabie Operacyjnym Rosenberga [od nazwiska Alfreda Rosenberga, ministra Rzeszy do spraw okupowanych terytoriów wschodnich] był zaangażowany w akcje plądrowania prywatnych zbiorów sztuki należących do wywożonych do obozów zagłady Żydów. Po wojnie spędził kilka lat we francuskim więzieniu, ale ostatecznie został uniewinniony.

HISTORYK JONATHAN PETROPOULOS poznał Lohsego w ostatniej dekadzie jego życia (zmarł w 2007 roku w wieku 96 lat). Prowadził grę w kotka i myszkę z nazistowskim weteranem, który jako doradca do spraw sztuki spokojnie dożywał swoich dni w wypełnionym obrazami monachijskim mieszkaniu. Ta historia pełna jest meandrów, ciemnych zaułków, niedopowiedzeń, fałszywych dokumentów, wybielanej przeszłości i nieczystych transakcji. Lohse prowadził uczonego do ulubionych knajpek. Pokazywał dokumenty ze swego “bohaterskiego okresu”, fotografie i listy od Göringa, którego do końca życia poważał, traktował jak “zastępczego ojca”. Sędziwy Lohse nieomal codziennie jak relikwię wyciągał notę, którą marszałek napisał krótko przed śmiercią w Norymberdze. Göring zapewniał w niej, że jego podwładny wielokrotnie prosił o zwolnienie go z paryskich obowiązków i powrót na front. W dodatku został powołany do wojska i tylko wykonywał rozkazy.

FOT. COLLECTION OF JONATHAN PETROPOULOS

Taka była główna linia obrony Lohsego (podobna do argumentów sądzonego w Jerozolimie Adolfa Eichmanna). Tymczasem Lohse był zaangażowany w konfiskaty ponad 30 tysięcy obrazów, w większości własności francuskich Żydów. To on polecał młodym niemieckim żołnierzom, które domy mają plądrować w pierwszej kolejności. Wiedział, co czekało ich właścicieli. Nie ma dowodów na to, że Lohse sam mordował.

Ale ponoć przechwalał się niemieckiemu oficerowi, że żydowskich właścicieli likwidował “własnymi rękami”.

BRUNO LOHSE WSPÓŁTWORZYŁ POTĘŻNĄ, PRYWATNĄ KOLEKCJĘ Hermanna Göringa.
Po cichu robił własne interesy. Przez kilkadziesiąt lat po wojnie handlował kradzionymi obrazami. Po jego śmierci w 2007 roku w tajnej skrytce w szwajcarskim banku znaleziono obrazy warte kilkadziesiąt milionów dolarów – wśród nich dzieła Picassa, Moneta i Renoira.

FOT. ARCHIVES DES MUSÉES NATIONAUX/ARCHIVES NATIONALES

Zachowała się fotografia, na której Bruno Lohse wraz z Hermannem Göringiem przeglądają album o Rembrandcie. Lohse z uśmiechem spogląda na swojego skupionego, władczego mentora. Panowie zajmują biuro w Jeu de Paume. To opróżnione przed wejściem Niemców w 1940 roku paryskie muzeum zostało przez okupanta wykorzystane jako główny magazyn sztuki zagrabionej. Przez cztery lata członkowie Sztabu Operacyjnego Rosenberga przyjmowali ciężarówki pełne cennych przedmiotów: rozpakowywali kartony, oceniali wartość dzieł, katalogowali je i wysyłali do Niemiec lub przeznaczali na sprzedaż na miejscu.

Na artystyczne łowy Hermann Göring przyjeżdżał prywatnym pociągiem. Popijając szampana, marszałek Rzeszy oglądał prezentowane mu skarby. Najlepsze kąski przesyłał do swojej rezydencji Carinhall pod Berlinem. Za pierwszym razem wybrał „Chłopca w czerwonej czapce” Rembrandta, świeżo zrabowanego z kolekcji Rothschildów. Po wojnie przesłuchiwana przez aliantów sekretarka Göringa próbowała wytłumaczyć, dlaczego nie płacił za zakupy: rzekomo pytał o ceny, ale nigdy nie otrzymał odpowiedzi. Lohse był Göringowi oddany i gorliwie zaspokajał jego apetyt. Z Jeu de Paume wynosił płótna Bonnarda, Matisse’a, Renoira czy Utrilla. Lohse „przygarniał” też dzieła sztuki nowoczesnej, które nie mieściły się w estetyce Göringa. Zapewne znaczna część jego działalności wolnego strzelca obejmowała dzieła sztuki, którą naziści kwalifikowali jako zdegenerowaną.

FOT. PAUL REYNOLDS / MEDIADRUMWORLD.C/EAST NEWS / PAUL REYNOLDS / MEDIADRUMWORLD.C

O TYM, CO DZIAŁO SIĘ W JEU DE PAUME, jakie dzieła były tam gromadzone, jak i dokąd wywożone, wiemy przede wszystkim z zapisków Rose Valland. Zaangażowana w ruch oporu kuratorka pozostała na stanowisku i po kryjomu notowała straty. Nie zdradzając swojej znajomości niemieckiego, podsłuchiwała rozmowy kierowców, magazynierów i strażników. Szpiegowała nieomal bezczelnie, w biały dzień: swoje zapiski zawsze mogła tłumaczyć pasją dla sztuki. Po wojnie Valland znalazła się w trudnej sytuacji: choć narażała życie w konspiracji, mogła zostać oskarżona o kolaborację. O jej uczciwości i zasługach mógł zaświadczyć tylko Jacques Jaujard, dyrektor Luwru, który powierzył jej tę misję. Po dłuższych pertraktacjach Valland udostępniła swoje zapiski Jamesowi Rorimerowi z Monuments Men – brygady do ratowania zabytków. Dzięki nim Amerykanie odnaleźli schowki wypełnione zrabowanymi dziełami. Tajne magazyny mieściły się między innymi w bawarskim zamku Neuschwanstein oraz w styryjskiej kopalni soli w Altaussee.

Wspomnienia Rose Valland zainspirowały między innymi nominowany do Oscara film „Pociąg ” z 1964 roku z Burtem Lancasterem i Jeanne Moreau. Historia transportu, którym zrabowane skarby miały wyjechać do Niemiec, jest prawdziwa – tyle że w rzeczywistości mniej było akcji i wybuchów – członkowie ruchu oporu zatrzymali go wcześnie (nie wyjechał nawet za rogatki Paryża). Rzeczywistość bywa jednak bardziej fantastyczna niż fikcja: akcją przechwycenia pociągu w Aulnay-sous-Bois kierował oficer Alexandre Rosenberg. Kiedy żołnierze otwierali palety z towarem, był przejęty i poruszony: jego oczom ukazywały się dzieła dawnych mistrzów i impresjonistów. Niektóre z nich znał od dziecka. Pochodziły ze zbiorów jego ojca Paula Rosenberga, jednego z największych francuskich kolekcjonerów dzieł sztuki. W sierpniu 1944 roku Hitler czuł, że przegrywa wojnę. Planował spalenie Paryża, a ostatnimi pociągami ewakuował zrabowane dzieła sztuki. Po wojnie Bruno Lohse twierdził, że razem z generałem Cholitzem przeciwstawiał się rozkazom Führera i przypisywał sobie zasługi uratowania stolicy Francji przed unicestwieniem. W rzeczywistości Lohse opuścił Paryż przed wejściem Amerykanów. Kiedy go aresztowali w Bawarii, miał przy sobie książkę o Joannie d’Arc – zawczasu dbał o swój wizerunek kulturalnego, zanurzonego we francuskiej kulturze Europejczyka.

Historia dzieł sztuki, które stały się wojennymi zakładnikami, zainspirowała również George’a Clooneya. W filmie „Obrońcy skarbów” (2014) skupił się na działaniach Monuments Men. Rose Valland zagrała Cate Blanchett. I tym razem temat został po hollywoodzku podkolorowany (Valland, czuwa nad dziełami sztuki i po kryjomu podkochuje się w jednym z oficerów. W rzeczywistości była związana z kobietą).

Także Bruno Lohse insynuował, że niepozorna Valland nieszczęśliwie się w nim kochała. Po wojnie głównie przez jej zeznania przesiedział w więzieniu pięć lat. Nie wiadomo, dlaczego ostatecznie Lohse został uniewinniony. Pobierał nawet odszkodowanie dla byłych więźniów wojennych. W procesie denazyfikacyjnym został zaklasyfikowany jako „współpodążający”, mógł więc wrócić do przedwojennej aktywności w świecie sztuki. Współpracował z kilkoma marszandami w Niemczech i Szwajcarii, z którymi łączyła go nazistowska przeszłość. Koncentrował się na dziełach, które nie kusiły jego przełożonego. Göring (zresztą podobnie jak Hitler) nie interesował się impresjonistami: wybierał głównie malarstwo holenderskie, flamandzkie i niemieckie oraz rokokowe francuskie akty. Lohse (jak cała grupa związanych z nazistami marszandów) przywłaszczał sobie obrazy, które w tajemnicy sprzedawał. Chciwość była w nim silniejsza niż ideologia: nie pogardzał „sztuką zdegenerowaną”. Zapewne wybrał sobie też „pamiątki” z kolekcji z Neuschwanstein, do 1943 roku ponad 300 obrazów – wśród nich dzieła Rubensa, van Dycka i Jana Steena. Większość obrazów zostało przeznaczonych dla samego Hitlera, który planował umieszczenie ich w swoim obłędnym Führermuseum. Ponad 170 dzieł z tego zbioru po wojnie zostało uznanych za zaginione. Niektóre z nich do dziś wypływają na rynku…

LOSY ŻYDOWSKICH KOLEKCJONERÓW zwykle były przesądzone, zanim Lohse pojawiał się na horyzoncie. Kilka razy przyczynił się do uratowania Żydów, którzy byli mu przydatni. Osobiście interweniował u Göringa w sprawie wybitnego historyka sztuki Maxa Jakoba Friedländera. Uczony zachował swoje mieszkanie z bogatą biblioteką, a Lohse postarał się nawet o to, by nie musiał nosić gwiazdy Dawida. Certyfikat autentyczności z podpisem Friedländera był na wagę złota. Nie wiadomo, jak bardzo naciskał na niego Lohse. Jak często strach zaćmiewał spojrzenie konesera. Lohse był raczej chciwym oportunistą niż zacietrzewionym nazistą.

Był też sprawnym kłamcą, który dbał o własny wizerunek. Po wojnie wrócił do aktywności rynku sztuki.

Chociaż latami nie mógł wjeżdżać do Stanów Zjednoczonych, miał tam bliskie kontakty zawodowe. Jednym z jego korespondentów był Théodore Rousseau, główny kurator Metropolitan Museum, ale też dawny członek Monuments Men, który go przesłuchiwał po wojnie. Lohse spotykał się na kolacjach z nim i jego kochanką Berthe David-Weill. Ona płaciła i wszyscy zapominali o tym, że nie tak dawno Lohse plądrował jej rodzinną kolekcję. Nie ma dowodów na to, że Rousseau kiedykolwiek kupił od Lohsego jakieś dzieło sztuki. Wiadomo, że wykorzystywał go jako źródło poufnych informacji. Niewykluczone też, że kurator przymykał oko na podejrzane proweniencje, za swoje główne zadanie uważając wzbogacanie kolekcji Metropolitan. Lohse był charyzmatyczną i szkodliwą osobą, a kontakty z nim naznaczyły wszystkich, którzy się z nim zetknęli. Wykiwał nawet swojego biografa.

W 2000 roku Jonathan Petropoulos zaangażował się w poszukiwanie obrazu Camille’a Pissarra skradzionego z wiedeńskiej kolekcji Fischer. Był dumny, kiedy z pomocą asystenta Lohsego, marszanda Pietera Grieberta, zlokalizował obraz w prywatnej fundacji w Liechtensteinie, i zaskoczony, kiedy się okazało, że właścicielem fundacji jest Lohse. Petropoulos wielokrotnie dawał Lohsemu do zrozumienia, że potępia jego działania z okresu drugiej wojny światowej. Lohse nie próbował się bronić. Wspomnienie tych czasów wywoływało na jego twarzy błogi uśmiech.

Tekst pochodzi z magazynu “Wysokie Obcasy Extra” nr 9 (111)/2021. Październikowy numer w sprzedaży

The Holocaust That Never Happened

IZABELLA TABAROVSKY

A woman passes by the portrait of a Babi Yar survivor, 2016SERGII KHARCHENKO/NURPHOTO VIA GETTY IMAGES

On the 80th anniversary of the Babi Yar massacre, hearing rare stories of survival from the Holocaust-era Soviet territories

Why is it so hard to communicate the experience of Jews in Soviet territories during the Holocaust? It’s because there are so few stories.

Countless films have been made to help us relate to the experience of Western European and Polish Jewry. The images of the Warsaw Ghetto and Auschwitz are burned into our minds. But I have yet to see a feature film treating the experience of a Jewish woman in the Janowska concentration camp in Lwów or a Jewish child trying to survive the extermination of Odessa’s Jewry at the hands of the Romanians.

In the run-up to the 80th anniversary of the Babi Yar massacre, we asked several young Russian-speaking North American Jews to interview Holocaust survivors from the Soviet Union.

The stories they brought back are unlike most of what American Jews’ collective memory of the Holocaust contains. Most take place in the summer and fall of 1941—the chaotic first months of the German-Soviet war and occupation, and the early stage of the Jewish genocide. The Holocaust at this point is far from the well-oiled machine we remember it as. At this point, the most high-tech solution to the “Jewish problem” is still Einsatzgruppen commander Friedrich Jeckeln’s “sardine method” of packing people as tightly as possible in the shooting pits before murdering them.

The absence of streamlined mass murder solutions, however, did not prevent the Germans, their allies, and local collaborators from murdering 2.7 million Jews in these territories. Fewer than 120,000 Jews are estimated to have survived the genocide here

With the exception of one, all of the people we interviewed experienced the Holocaust in Transnistria, an administrative entity established by the Romanians in southeastern Ukraine between the rivers Dniester and Southern Bug, with Odessa as its capital, and studded with ghettos and concentration camps.

Some 250,000 Jews were murdered here by starvation, brutal forced marches, disease, forced labor, and mass executions. And yet, this horrific place offered an ever-so-slightly higher chance of survival if one was, perhaps, a bit stronger and healthier, a bit more resourceful, and much, much luckier than most. By contrast, virtually no one survived mass shooting events such as Babi Yar in the German-occupied Soviet territories.

Some of our interlocutors were very young children during the war. Their Holocaust stories are the stories that their parents and grandparents told them. Others were old enough to not only remember but to help save the adults in their lives. All but one live in Israel today.

-Izabella Tabarovsky

“The Holocaust That Never Happened”

Hannah Baron (20, Los Angeles) interviews Efraim Donitz (83, Los Angeles)

“I hear you want to know about the Holocaust that never happened.”

This was Efraim Donitz calling me back to respond to my request for an interview. I arrived at his house in Los Angeles the next day and sat across from him in his living room.

He was only 3 when his family moved to a ghetto in Transnistria some 80 years ago. I doubted he would remember much. But I was wrong. “I remember everything,” he said. “That’s the problem.”

Despite his vivid memories, he spoke of the period like he was giving a history lecture, rather than relaying personal experience. But there were brief moments in which Efraim was overcome with emotion. They happened most frequently when he spoke about how the world remembers—or, rather, doesn’t remember—those events rather than the events themselves.

A few years ago, he and his wife embarked on a pilgrimage through the sites of the occupation. He wanted to show these places to his children and grandchildren because he had been there: “I lost my mother there, and I lost my sister. It’s a part of my life.”

When they were looking for Babi Yar in Kyiv, their tour guide took them to the wrong memorial. For a long time, they couldn’t find a driver who would be willing to take them to the actual site of the massacres. When they finally got there, they found it desecrated. Later, they were told that their tour guide and the drivers likely knew exactly where Babi Yar was, but refused to take them. It made them angry.

Back home in Los Angeles, Efraim tried to get others to hear about it. “I’ve tried everywhere, nobody wants to listen,” he said. He volunteered to teach at the Holocaust museum, and though the museum’s donors appeared very enthusiastic about the idea, he never got a call back.

“I’m just disappointed in the whole thing.” This time, the crack in his demeanor was almost a sob.

Most of the world didn’t have an obligation to remember Babi Yar, he said. But Jews do.

“That is why this is the Holocaust that never happened.”

On Foot Through Belarus in the Midst of the Shoah

Natalie Arbatman (17, Mountain View, Calif.) interviews Victor Gin (82, Jerusalem)

When the German bombs began to fall on the USSR on June 22, 1941, the 2-year-old Victor Gin (then Ginzbursky) was living in Bialystok, a Polish city that the Soviets had annexed and attached to Belarus in September of 1939. Within days, the Germans were there, murdering the Jews by the thousands. Victor’s mother Sophia, a German teacher, was lucky to get on an eastbound train with her 2- and 4-year old boys just in time to escape. Her destination was Gomel—a Belarussian town 600 kilometers east, where her family lived.

Her train was bombed some time after leaving Bialystok. She continued on foot. Hunger was a constant threat. She survived by begging for bread in villages and taking on menial jobs to keep the children alive. She walked through one Belarussian city after another, witnessing atrocities that the Jews were subjected to. In the city of Baranoviche, she destroyed her Soviet documents identifying her as a Jew. In an office that managed Polish-Jewish refugees who had flooded the city, she managed to get a new document with a Russified name. Then she continued walking.

Sofia and the toddlers reached Gomel in late August. They were once again lucky: They had just missed the rounding up of Gomel’s Jews into ghettos by the Germans. She chose to remain outside the ghetto walls. They wandered through Gomel like nomads, squatting in abandoned houses—strangers in their own hometown. When the Germans wiped out the ghetto and started combing the city for hidden Jews like herself, she got on the first eastbound train and ended up in the occupied Russian city of Oryol.

She had no family in the city. She cleaned floors, sawed wood, and washed the Germans’ clothes in exchange for bread. For weeks, they squatted in unheated basements and frantically changed addresses when the locals betrayed them to the authorities. “Every unexpected knock on the door, every rustle, every look instinctively spoke: today is the death,” Sophia wrote in 1945 in a letter to the famous Soviet writer Ilya Ehrenburg, who was collecting testimonies of the German atrocities. They lived this way until Aug. 4, 1943, when the Soviet troops entered Oryol.

Sophia never sent her letter to Ehrenburg. She wrote it, Victor said, in order “to free herself from the memories that overwhelmed her, from the nightmares that tormented her.” This letter is what informs much of his personal memory about the Holocaust. That, and a small aluminum cross that his mother had put around his neck to save him.

After the war, Victor became a poet and a lyricist, writing under the last name of Gin. His song, “Talk to Me, Mom,” performed by the popular Soviet singer Valentina Tolkunova, became a national hit. It remains popular to this day.

“God Saved Me and Took Me Out of the Ghetto”

Ruty Korotaev (23, Toronto) interviews Mikhail Grimberg (85, Jerusalem)

Mikhail Grimberg remembers standing with other Jews in the center of his village of Krasne, in Ukraine’s Vinnitsa province, in 1941 and watching a man by the name of Chashka (“cup” in Russian) being called to step out of the crowd. Chashka, an old, devout Jew, stepped forward to face a group of German and Romanian soldiers when suddenly his pants dropped to his knees. He had shoved a Shabbat tablecloth underneath his clothes and it must have weighed down his pants. Despite the fear reverberating through the crowd, Chashka’s predicament brought out a few grins. Realizing that this tablecloth was Mr. Chashka’s most expensive possession—and one that would be of no use to them—the Nazis let him go.

Sarah Silverman Criticizes ‘Jewface’ Casting in Hollywood After Kathryn Hahn Hired to Play Jewish Icon Joan Rivers

Shiryn Ghermezian

Sarah Silverman. Photo: YouTube screenshot.

Actress and comedian Sarah Silverman slammed Hollywood last week for what she called its long-standing practice of “Jewface” after non-Jewish actress Kathryn Hahn was cast to play the late Jewish-American comedian and actress Joan Rivers in a new limited series.

“Kathryn Hahn did absolutely nothing wrong. She’s a brilliant actor … She’ll be great as Joan and singularly I have zero problem with it,” Silverman began by saying on the Sept. 30 episode of her podcast. “[But] there’s this long tradition of non-Jews playing Jews, and not just playing people who happen to be Jewish, but people whose Jewishness is their whole being.”

“One could argue, for instance, that a Gentile playing Joan Rivers correctly would be doing what is actually called ‘Jewface,’” she added, referencing the act of casting non-Jews to portray Jewish characters and having them enact Jewish stereotypes, such as wearing a large fake nose or long beard and speaking with a Yiddish accent.

Silverman further discussed antisemitic tropes that she said make people “unsympathetic towards Jews,” such as claims that “Jews run Hollywood” and  “Jews are rich and powerful.” She argued that Hahn playing Rivers in Showtime’s limited series “The Comeback Girl” is only the most recent example of “Jewface” casting decisions, noting other instances where strong Jewish characters were played by non-Jewish actresses in film or television, including Felicity Jones as Ruth Bader Ginsburg in “On the Basis of Sex,” Rachel Brosnahan in “The Marvelous Mrs. Maisel,” Tracey Ullman as Betty Friedan in “Mrs. America” and Rachel McAdams in “Disobedience.”

Hahn previously played a rabbi in the Amazon series “Transparent.”

“None of these actresses are doing anything wrong, but collectively it’s f***ed up,” Silverman said. “In a time when the importance of representation is seen as so essential and so front and center why does ours constantly get breached? … It has to also finally matter for Jews as well. Especially Jewish women. The pattern in film is just undeniable and the pattern is: if the Jewish woman character is courageous or deserves love, she is never played by a Jew.”

Discussion in Hollywood has been ongoing for years regarding the hiring of non-Jewish actors to portray Jewish characters. In 2018, Jen Rudin, an award-winning casting director and author, defended the practice by saying “acting is a profession and our goal and job as casting directors is to hire the most qualified actor for the role … If we are only casting Jewish actors for Jewish roles, it feeds into a racist or religious stereotype that Jews all look a certain way and then we are not open-minded in our casting searches.”