Lawrence Kushner: “Bóg jest na tym miejscu, a ja nie wiedziałem”

Bóg często płacze z radości

JAKUB BERSKI

LAWRENCE KUSHNER W WYDANEJ NIEDAWNO PO POLSKU KSIĄŻCE „BÓG JEST NA TYM MIEJSCU, A JA NIE WIEDZIAŁEM” OPOWIADA DOSKONAŁY, WSPÓŁCZESNY MIDRASZ O JAKUBIE, MOJŻESZU, HISTORII ŻYDOWSKIEJ, ALE PRZEDE WSZYSTKIM O MOIM I TWOIM „JA”, KTÓRE, JEŻELI Z KIMŚ MA DUŻO WSPÓLNEGO, TO Z BOGIEM. KUSHNER OPOWIADA O RELACJI BOGA I CZŁOWIEKA TAK, ŻE CZUJESZ SIĘ JAK W NIEBIE, PRAWDZIWYM NIEBIE.

Pomyśl, że Bóg stworzył przynajmniej kilka światów, zanim powstał ten, w którym żyjemy. I czasami w ogóle nie brał pod uwagę kuszącego drzewa, czasami odsuwał je gdzieś daleko poza zasięg wzroku pierwszych ludzi. Albo w ogóle o nim nie wspominał i sadził je, nie dbając o to, czy zostanie znalezione. Tworzył wszechświaty różne, w których ludzie byli jednak zawsze absurdalnie przewidywalni, marudni, dziecinni.

Irytował się, bo nie do końca o to mu chodziło. Chciał, żeby ludzie w pewnym momencie przestawali być dzieciakami i stawali się niezależni. Żeby mogli poznać odosobnienie, winę, przy czym jakieś automatyczne przekazanie niezależności nie wchodziło w grę. Przecież nie o pozorną (i pozbawioną sensu) autonomię mu chodziło. Uznał, że ludzie muszą sami zasłużyć, że muszą pragnąć niezależności na tyle mocno, żeby zapłacić wysoką cenę. „Pozwolę im mieć własne dzieci, ale najpierw muszą zasłużyć na autonomię”.

I tak, lekko zdesperowany „Bóg uciekł się do intrygi, znanej później jako wygnanie z raju. Zjedzenie owocu z drzewa było nie tyle grzechem, co niezbędnym, zaplanowanym krokiem w stronę naszej dorosłości. Wszystko odczytaliśmy źle: Bóg nie był rozgniewany; ucieszył się naszym nieposłuszeństwem, a potem zapłakał z radości, że poczuliśmy nasze odseparowanie i chcemy wrócić do domu”.

Zapomnij o tym, że Adam i Ewa popełnili grzech, że wygnanie było karą. Zapoczątkowali oni coś, przez co każdy z nas przechodzi. Sprzeciwiamy się i odchodzimy od rodziców, żeby rozwinąć swoje człowieczeństwo. Trauma odseparowania jest wysoką ceną, ale inaczej nie moglibyśmy chociażby mieć własnych dzieci.

Pomyśl, że w dniu, w którym opuszczasz swój rodzinny dom, stajesz się w pełni dorosłym człowiekiem. Pracujesz, żeby przeżyć i dać nowe życie. Wiesz, że jeżeli twoje dziecko będzie robiło tylko to, czego ty chcesz, będzie bezmyślną kopią. Czasami tęsknisz za Bogiem, chcesz wrócić do raju, ale pamiętasz tę podstawową prawdę, że każde dorastanie wywołuje trwający całe życie ból. „Ludzie krzywdzą innych ludzi, ponieważ sami zostali skrzywdzeni. A zostali skrzywdzeni, ponieważ taka jest cena dorosłości. Nie ma innej drogi”.

Nie ma w tobie winy z powodu nieposłuszeństwa Adama i Ewy i nie próbuj jej sobie niepotrzebnie wmawiać. Dla twojego własnego dobra opuściłeś dom tak, jak zrobili to pierwsi ludzie. I nie myśl o grzechu. Raczej zaakceptuj, że ceną niezależności jest ból rozdzielenia.

Odetchnij. Nie da się zejść z drabiny, jeżeli wcześniej na nią się nie weszło. Zajrzyj do Tory i przypomnij sobie opowieść o śnie Jaakowa. „I natrafił na pewne miejsce, i przenocował tam, gdyż zaszło było słońce; i wziął jeden z kamieni tego miejsca, i umieścił go w głowach swoich, i położył się na tem miejscu. I śniło mu się, a oto drabina postawiona na ziemi, a wierzch jej sięgał nieba, a oto aniołowie Boży wstępują i zstępują po niej. (…) I przebudził się Jakób ze snu swojego, i rzekł: „Zaprawdę, jest Wiekuisty na miejscu tem, a jam nie wiedział” (Bereszit 28:11-12, 16).

Tak jak aniołowie, spróbuj najpierw wejść na drabinę, żeby, tak jak Jaakow, móc się nieco rozejrzeć i potem dopiero – w harmonii z nimi wszystkimi – zejdź na ziemię. Gdyby aniołowie żyli w niebie, najpierw próbowaliby zejść na ziemię. Pomyśl, że sen Jaakowa to jest twój sen, a Tora to opowieść o tobie. Przecież pierwsze słowo, jakie przychodzi nam na myśl, gdy wspominamy Synaj, to „Anochi”, po hebrajsku „Ja”, od którego Bóg zaczyna dziesięć przykazań. „Ja”, to samo, które jest tak ważne dla ciebie.

Nie wiem, na ile powyższe słowa są moje, a na ile Lawrence Kushnera. Parafrazując je, być może nieco pozmieniałem ich sens. Chciałem jednak przybliżyć jego opowieść o pierwszych ludziach, bo to od niej może rozpocząć się rozumienie tego wyjątkowego midrasza, jaki stworzył Kushner do słów Jaakowa: „Bóg jest na tym miejscu, a ja nie wiedziałem”.

To nie tani podręcznik do medytacji z tendencyjnym przesłaniem o zajrzeniu w głąb siebie. Amerykański rabin prezentuje siedem postaci, wokół których buduje swój midrasz. Rozpoczyna od Rasziego, sporo miejsca poświęca chasydom, osobny rozdział dostaje się Dziewicy z Włodzimierza, pojawia się też Mojżesz ben Szem Tow de Leon, który przybliżył światu kabałę, czy Samuel bar Nachmani, o którym czytamy na kartach Talmudu. Kushner próbuje wyobrazić sobie każdą z tych postaci. De Leon jest łagodny i złośliwy, odsuwa się od świata, ale kocha wszystko, co pięknie pachnie i znakomicie smakuje. Z kolei Raszi to sumienny facet z gęstą czupryną ciemnych włosów, skromny i pedantyczny. Wszystko w jego życiu jest proste i jasne. I nie lubi rodzinnych imprez. Każda taka próba wyobrażenia sobie mędrców otwiera ich dialog z Jaakowem. Raszi musi być pedantyczny, jasny i prosty, bo to on nauczył Żydów zwracania uwagę na oczywistości. De Leon, wywraca umysł Jaakowa na drugą stronę, gdy objawia mu, że Bóg i on nazywają siebie takim samym imieniem, że za każdym razem, kiedy wymawia słowo „Ja”, powtarza pierwotne „Ja”, hebrajskie „Anochi” wypowiedziane przez Boga na Synaju („Jam Wiekuisty, Bóg twój, którym cię wywiódł z ziemi Micrajim, z domu niewolników”). To boskie „Ja” splata się z naszym „Ja”.

Książka poświęcona jest – jak pisze Kushner we wstępie – naszemu własnemu „Ja” i „Ja” Boga. Siedem różnych interpretacji snu Jaakowa zdaje się tworzyć tę przejmującą próbę wyjaśnienia powiedzenia rabina Alexandra Altmanna: „Bóg jest w Ja, ale Ja nie jest Bogiem”. Kushner opowiada – począwszy od opisu pierwszych ludzi – historię Izraela pełną niezwykle pokrzepiającej mądrości, skupiając się na tym, co w nas wyjątkowe i boskie.

A to, co najważniejsze, to możliwość odczytania tej opowieści na różnych poziomach. Jeżeli ktoś daleki od religii, czy duchowości w ogóle, za Różewiczem powtórzyłby raczej: „nie chcę dostać się do nieba / nie mam drabiny / zabrały mi ją anioły / które chciały zejść na ziemię”, prześledzi wywód Kushnera w bogactwie biblijnych i późniejszych historii judaizmu, zaprezentowanych z niezwykłą zręcznością w świeżym odczytaniu (przy czym, co istotne, pozostając wiernym tradycji). I co najbardziej pociągające, na koniec okaże się, że Kushner, tak jak Różewicz, „nie chce dotrzeć do chmur / Ach! byle dotrzeć „do siebie!”.

To dążenie do siebie ma w judaizmie bardzo konkretny wymiar i przenika właściwie wszystkie aspekty życia. „Wyobraź sobie, że podwójna helisa kwasu dezoksyrybonukleinowego w twoich genach chciała rozmawiać z cząsteczkami kwasu dezoksyrybonukleinowego w genach twojego ojca i twojej matki. Mogłyby one tylko odpowiedzieć: „Dlaczego do nas mówisz? Czy wszystko, co masz i kim jesteś, nie pochodzi od nas? Razem jesteśmy źródłem twojej unikatowości”. Mniej więcej coś takiego zachodzi między Bogiem a nami podczas modlitwy. Cóż jeszcze można powiedzieć, z wyjątkiem zaakceptowania tej podstawowej tajemnicy poprzez rytualną regularność i religijne uniesienie? Być może jedyną wartą zachodu rozmową jest tak naprawdę wytrwałe powtarzanie tej odwiecznej prawdy rano, w południe i wieczorem: „Otwórz moje wargi, Panie, a usta moje będą głosić Twoją chwałę” (Ps 51,17).”

My militant sister campaigns against intermarriage. I am engaged to a gentile.

Rachel Hartman / JTA

How do sisters with such strongly opposing views remain family?

Survey showing intermarriage is ravaging the American Jews / (photo credit: BRENDAN MACDERMID / REUTERS)

My sister and I grew up in a small settlement surrounded by Arab villages in the disputed West Bank. We have ended up, however, in very different places.

I am currently pursuing a PhD in social psychology, studying the science of moral understanding and how it can be leveraged to bridge divides. My sister is an activist and full-time employee at an Israeli organization that strictly opposes personal relationships, especially romantic ones, between Jews and non-Jews.

My research focuses on bridging divides, but I am somewhat at a loss for how to traverse the widening gulf between my sister and me. She faces a similar dilemma — she is becoming increasingly (in)famous in Israel for her rhetoric against intermarriage while her own sister is … marrying someone who is not Jewish.

Conflict, of one form or another, has defined our entire lives. Our family moved from the United States to a settlement in the West Bank when I was five. We used to stop by Palestinian watermelon stands on our way back from Jerusalem. My brother became friends with the Arab workers who built our home.

View of the Israeli settlement of Yakir on June 11, 2020.SRAYA DIAMANT/FLASH90

At the turn of the millennium, everything changed and this sense of peaceful coexistence was gone. Riots broke out in Jerusalem, the West Bank and Gaza. My father bought bullet-proof vests for us to wear when we had to travel that same road to Jerusalem. The watermelon stands were gone. In their place, children threw rocks at cars that drove by. Two teenagers from our town went for a hike and never returned. Their bodies were found in a cave, mutilated beyond recognition. We grieved, then grew angry. I was keenly aware of the Jewish side of the conflict: We were the rightful occupants of the land; they were our enemy. We were righteous; they were evil.

As a child I was unschooled. My mother was your typical “hippie liberal all-natural health nut” when we lived in the United States. Over time, however, my mother, and the rest of my family, became less and less liberal.

At 15, I enrolled myself into a Jerusalem high school. The narratives in my classes conflicted with my political and religious upbringing. I began to understand there were two sides to the story. After high school, I worked at a store where my closest friend was Palestinian. We shared lunches and gossiped about our co-workers, and through our interactions I realized how prejudiced I had been.

Months later, in the military, I led an intelligence team, gathering data to inform the peace negotiations between Israel and the Palestinian Authority. Aspects of intelligence-gathering may be morally questionable, but it gave me the unique opportunity to come as close as possible to reading another person’s mind. We spent long hours learning everything about the “enemy” only to discover that they ate, slept, fought and loved just like we did. There was a wide gap between my family’s beliefs about the enemy’s thoughts and their actual thoughts.

My experiences growing up in the midst of an ongoing conflict fraught with violence and political volatility motivated me to work on bringing people together. Whether the conflict is between Israelis and Palestinians, Black and white people, or liberals and conservatives, I’m looking for ways to move beyond dehumanization and toward empathy and compassion.

My youngest sister, who was born a few months before the second intifada broke out and has known nothing but conflict her entire life, has chosen a different path. Rather than resolving to bring people together, she is working hard to keep them apart. She works for Lehava, which means “flame” in Hebrew, but in this case is also an acronym for the Hebrew phrase “For the Prevention of Assimilation in the Holy Land.” Lehava fights to prevent “relationships between Jewish girls and Arabs, non-Jews, and foreign workers.” Lehava has been described on several occasions as a far-right and Jewish supremacist group, and elected officials in Israel have embarked on the process of declaring it a terrorist organization.

Given my sister’s chosen career path, telling her that my non-Jewish partner had proposed was … difficult. She had previously told me (on national television) that she would be happy if he broke up with me, since then there would be a chance of me marrying a Jewish guy. Needless to say, she refuses to come to the wedding.

The only solution I have is to try and pull her in, rather than push her away. As painful as it is to hear her talk about how my actions are a threat to the Jewish nation, I know that hating her for saying hateful things will result in nothing but more hate. Instead, I’ve chosen to focus on loving her. I love her for being passionate about her values. I love her for stepping outside her comfort zone. I love her for reasons unrelated to her zealousness — she’s smart, funny, caring and beautiful, inside and out.
During my latest trip to Israel, my sister and I didn’t shy away from tough discussions. We talked about our conflicting values and beliefs. She expressed sadness about the sinful life she thinks I live; I expressed similar sorrow at hearing her talk about Palestinians. We agreed to disagree, then disagreed some more. But we also talked about other things. She took time off work to be my personal chauffeur for the week because I’d gotten too used to American roads and driving in Israel terrified me. I beat her at multiple games of Scrabble. We prepared meals together. I teased her about being too picky in her search for a husband, but also gave her some stern sisterly advice about not settling for someone she doesn’t like.

In his excellent book, “The War for Kindness: Building Empathy in a Fractured World,” Jamil Zaki tells the story of Tony, a Canadian ex-neo-Nazi. One of the pivotal moments in Tony’s transformation is when he confesses his deeds to his (Jewish) therapist Dov, who accepts him with open arms:
Here was this man who loved me and wanted to heal me, and here was I, a person who had once advocated for the annihilation of his people.
Tony felt he didn’t deserve a shred of compassion from Dov, but Dov extended it nonetheless. This cracked Tony open. He’d created a surface of hatred to cover his shame and loneliness. Once someone accepted him warts and all, he no longer needed it.
I don’t live in fantasyland. I don’t think my sister will drop her beliefs on intermarriage just because I love her and treat her kindly. But I do think that by responding with love, I might be able to prevent her extremism from getting worse. Perhaps by regularly exposing her to the fact that I’m in a relationship that makes me happier than I’ve ever been, she will soften her views, even just a little. Or at least, maybe she will continue talking to me rather than cutting me off entirely, as some family members do in such cases.

Though it is (arguably) easier to love someone if they’re related to you, this approach might be helpful in other contexts. Many people would rather shut down or at least disengage from discussion with people whom they view as intolerant, whether the intolerance comes from their religiosity, political ideology, or some other driving force. But they should consider how counterproductive this approach is. It does nothing to change the intolerant person, and may even motivate them to become even more intolerant. Instead, approaching them with kindness, accepting them, and, yes, even loving them, may have a more positive effect