Dzieje społeczności żydowskiej w Warszawie

---

GALERIA

Warszawa. Członkowie organizacji Poalej Syjon (1905) / Pierwsi członkowie Poalej Syjon w Warszawie w 1905 roku. Stoją od prawej: Eliezer Salzkin, Icchak Tabenkin. Siedzą od prawej: Max Tabenkin, Ewa Tabenkin, Józef Zaltzman, Elchanan Horowitz. Zbiory kibucu Kvutzat Kinneret.

W źródłach historycznych znajdujemy wzmianki sugerujące, iż Żydzi przebywali w Warszawie już na początku XV wieku. W księdze czerskiej pod rokiem 1414 znajdują się informacje o żydowskim mieszkańcu Warszawy – Lazarze, Żydzie z Warszawy (łac. Judeo de Varschovia). Z kolei z wpisów do warszawskich ksiąg miejskich z 1421 r. dowiadujemy się, że w mieście mieszkało w tym czasie 10 Żydów.

Wiadomo, iż na terenie Starej Warszawy Żydzi mieszkali przy ul. Żydowskiej (obecnie ul. Rycerska). Stała tam synagoga oraz budynek łaźni rytualnej. Poza murami miasta, w okolicach współczesnego Krakowskiego Przedmieścia, znajdował się zapewne cmentarz. Społeczność żydowska była niewielka, ale dobrze zorganizowana. W obrębie Nowej Warszawy obecność żydowskich mieszkańców jest potwierdzona od początku XV wieku.

W połowie XV w. liczba Żydów mieszkających w obrębie murów Warszawy spadła. Wielu dawniejszych badaczy twierdziło, że przyczyną były prześladowania. Wiadomo również, że w 1483 r. mieszczanie wymogli na księciu mazowieckim ograniczenie handlu dla Żydów. Wedle niektórych wczesnych publikacji w tym samym roku miało nawet dojść do wypędzenia Żydów z miasta. Jednak współcześni badacze nie znajdują wystarczających dowodów na potwierdzenie tych ustaleń.

W 1527 r., po włączeniu Mazowsza do Korony, Warszawa otrzymała od króla Zygmunta I potwierdzenie przywileju de non tolerandis Judaeis. Przywilej dla obszaru Starej i Nowej Warszawy oraz ich przedmieść potwierdzali także kolejni królowie – Zygmunt August w 1570 r., Stefan Batory w 1580 r. oraz Jan III Sobieski w 1693 roku.

Zezwolenia na zamieszkanie i działalność gospodarczą w Warszawie otrzymywały jedynie pojedyncze osoby. Przykładowo Zygmunt August zezwolił na pobyt w Warszawie swojemu celnikowi Moysemu i jego rodzinie. Za panowania ostatniego Jagiellona wprowadzono również zapis, na mocy którego Żydzi mogli mieszkać i handlować na terenie Warszawy w czasie obrad sejmu. W zamian za to mieli płacić tzw. sejmowe. W 1580 r. zezwolono na zamieszkanie w mieście Żydom pracującym dla Rzeczypospolitej, m. in. poborcom podatkowym czy celnikom. Przez cały czas jednak napływ ludności żydowskiej był ograniczany. Rada Miejska wydała zakaz wynajmowania mieszkań przybywającym do Warszawy Żydom.

Stopniowo jednak Żydzi zaczęli osiedlać się na terenach należących do szlachty lub duchowieństwa, a znajdujących się w granicach Warszawy – np. w Aleksandrii, Grzybowie, Nowej Jerozolimie, na Marywilu czy Pociejowie. Za panowania Stanisława Augusta liczba mieszkających w granicach Warszawy Żydów wzrastała. W 1765 r. mieszkało ich już ok. 2,5 tys., a w 1788 r. – ok. 3,5 tysiąca. Aby wjechać do Warszawy Żydzi musieli uiszczać opłatę biletową.

Niewiele wiemy o organizacji ludności żydowskiej w tym czasie. Społeczność wybierała spośród siebie seniorów (łac. Seniores Judaeorum), którzy mieli m. in. reprezentować wspólnotę przed władzą. Urząd seniorów zamieniono później na syndyków. Żydzi warszawscy zajmowali się handlem, rzemiosłem i finansami. Liczna biedota żydowska imała się każdej możliwości zarobkowania, m.in. handlu starzyzną, handlu obnośnego, muzykowaniem czy najmowała się do służby.

W 1775 r. zezwolono Żydom na prowadzenie handlu, propinację oraz na osiedlanie się na Pradze. Początkowo, jak wynika z rejestru podatku pogłównego, mieszkało ich tam ok. 70. W 1780 r. zatwierdzono tam z inicjatywy Szmula Zbytkowera cmentarz żydowski, mniej więcej w tym samym czasie powstała też pierwsza synagoga przy ówczesnej ul. Szerokiej. Na przełomie XVIII i XIX w. Praga stała się centrum życia żydowskiego. Ważnym wydarzeniem dla społeczności żydowskiej Warszawy było powstanie kościuszkowskie w 1794 roku. Warszawscy Żydzi wzięli w nim udział. Powstał nawet pułk żydowski pod dowództwem Berka Joselewicza. Po klęsce powstania ludność żydowska zamieszkująca Pragę także ucierpiała na skutek dokonanej przez wojska rosyjskie fali mordów na ludności cywilnej, która przeszła do historii jako „rzeź Pragi”. Mimo licznych ofiar w czasie tej masakry, społeczność żydowska Pragi u schyłku wieku liczyła ok. 1,5 tys. osób. Po drugiej stronie Wisły w tym samym czasie mieszkało już ponad 5 tys. Żydów.

Po trzecim rozbiorze Polski, w 1795 r., Warszawa znalazła się w zaborze pruskim. W mieście zaczęło obowiązywać pruskie ustawodawstwo. Oznaczało to między innymi zniesienie zakazu osiedlania się Żydów w mieście. Administracja pruska wprowadziła nakaz nadawania Żydom nazwisk. Urzędnikiem odpowiedzialnym za dobór nazwisk był Ernest Theodor Amadeusz Hoffmann (1776–1822) – niemiecki pisarz, kompozytor i rysownik, przebywający w Warszawie w latach 1804–1806.

W 1799 r. Żydzi otrzymali zezwolenie na stworzenie gminy. W tym czasie w Warszawie mieszkało 9,2 tys., którzy stanowili ok. 10% ogółu mieszkańców. Mimo decyzji władz pruskich warszawski Magistrat starał się cały czas ograniczać prawa Żydów. Początkowo siedziba gminy mieściła się w prywatnym mieszkaniu. W jej władzach zasiadali przede wszystkim misnagdzi. W 1802 r. powstała synagoga postępowa przy ul. Daniłowiczowskiej, a w 1806 r. gmina otrzymała zezwolenie na założenie cmentarza za rogatkami wolskimi (przy obecnej ul. Okopowej). Funkcja rabina była honorowa, pełniono ją bezpłatnie. W 1810 r. liczba żydowskich mieszkańców Warszawy wynosiła ponad 18 tys., co stanowiło 18% wszystkich mieszkańców.

Do ważniejszych wydarzeń z życia warszawskich Żydów tego czasu należy zaliczyć również stworzenie w 1799 r. pierwszego Szpitala Starozakonnych. Szybko okazało się, iż jest on zbyt mały na potrzeby rozrastającej się społeczności żydowskiej. Kilkakrotnie przenoszono go, aż w końcu ulokowano go przy ul. Pokornej, róg Inflanckiej. Pierwsi pacjenci zostali tam przeniesieni w 1833 r., ale prace budowlane zakończono dopiero w 1837 roku. Szpital miał własną aptekę, kuchnię i bożnicę.

W czasie istnienia Księstwa Warszawskiego położenie warszawskich Żydów uległo zmianie. Magistrat powołał syndyka dla ludności żydowskiej, nie uznając w ten sposób zarządu gminy. Dopiero w 1808 r. gmina została uznana przez władze. 16.03.1809 r. książę Fryderyk August wydał dekret, na mocy którego dokładnie określono warunki osiedlania się Żydów. Utworzono tzw. „rewiry” w mniej reprezentacyjnych częściach miasta – na Woli, Powiślu, Pradze czy na Powązkach, gdzie Żydzi mieli się przenosić. Nakaz nie obejmował jednak wszystkich. Przepis ten obowiązywał do 1862 roku.

Po utworzeniu w 1815 r. Królestwa Polskiego zlikwidowane zostały gminy, a w ich miejsce w 1821 r. powołano dozory bóżnicze. Dozory zajmowały się przede wszystkim sprawami religijnymi, nadzorowały edukację religijną w szkołach publicznych i prywatnych oraz zajmowały się dobroczynnością. Dozór bóżniczy w Warszawie składał się z rabina i trzech innych członków. Był wybierany na okres trzech lat przez pełnoletnich ojców rodzin. Zasady wybierania dozorów zmieniano kilkakrotnie. W 1830 r., na mocy okólnika Rady Rządzącej, z grupy wyborców usunięto osoby ubogie, które nie płaciły podatku na rzecz gminy żydowskiej.

W 1821 r. pierwszym Naczelnym Rabinem Warszawy został Salomon Zalman Lipszyc, który od 1819 r. był rabinem na Pradze. Aż do śmierci w 1839 r. stał on na czele gminy warszawskiej, którą w 1832 r. powiększono o gminę żydowską praską. Bardzo ważnym wydarzeniem tego okresu było powołanie do życia w 1826 r. Szkoły Rabinów. Wychowankowie Szkoły Rabinów powiększali grono inteligencji żydowskiej związanej z ruchem asymilatorskim. Najczęściej stawali się nauczycielami w szkołach żydowskich. Szkoła Rabinów kształtowała postawy patriotyczne. Środowiska ortodoksyjnych Żydów ostro ją potępiały. Została zamknięta w 1863 roku.

Kiedy wybuchło powstanie listopadowe w 1830 r., żydowskie środowiska postępowe zdecydowały się na udział w walkach. Powstał pomysł stworzenia osobnego pułku żydowskiego. Sprzeciwiły się temu władze powstania, m.in. gen. Józef Chłopicki. Także po stronie żydowskiej znaleźli się niechętni stworzeniu odrębnej formacji wojskowej. Padały głosy, iż będzie to potwierdzenie odrębności Żydów. Dlatego też opowiadano się za wstępowaniem Żydów do sformowanych już oddziałów. Władze powstańcze zadecydowały, że do Gwardii Narodowej mogli wstępować bogaci Żydzi, władający językiem polskim, francuskim lub niemieckim, którzy ogolą brody. Szacuje się, że ok. 400 Żydów weszło w ten sposób w skład Gwardii Narodowej. Jednak szczególnie warunek zgolenia brody spotkał się z oburzeniem konserwatywnych środowisk żydowskich, w tym również rabina Salomona Zalmana Lipszyca. Ostatecznie władze powstańcze odstąpiły od tego warunku. 28.02.1831 r. Żydzi warszawscy utworzyli Gwardię Miejską Starozakonnych. Wstąpiło do niej 1268 Żydów. Powstała także licząca ponad 1 tys. osób żydowska Straż Bezpieczeństwa, rekrutująca się z uboższych warstw społecznych. Strażnicy nie posiadali mundurów, a ich bronią były kosy i piki. Zamożni Żydzi stworzyli szpital dla powstańców.

Po powstaniu życie warszawskich Żydów wróciło do normy. Dozór bóżniczy otrzymał od Magistratu Warszawy lokal na siedzibę. W tym czasie rabinat warszawski składał się już z rabina naczelnego i 5 okręgowych. W 1840 r. do rabinatu wszedł pierwszy chasyd – Icchak Meir Alter, cadyk z Góry Kalwarii. Na Pradze powstała wówczas okrągła synagoga, natomiast po drugiej stronie Wisły kupiec Natan Zeligson ufundował drugą synagogę postępową, zw. synagogą polską. W jej murach kazania po polsku wygłaszał rabin Izaak Kramsztyk. Od 1856 r. w pierwszej synagodze postępowej kazania po polsku zaczął wygłaszać Markus Jastrow. W poł. XIX w. tendencje asymilacyjne wśród żydowskich mieszkańców Warszawy nasilały się. W 1856 r. naczelnym rabinem Warszawy został popierający asymilację Dow Ber Meisels. W całym mieście działały w tym czasie 142 synagogi.

W 1859 r. doszło do tzw. wojny polsko-żydowskiej. Wywołał ją nieuzasadniony atak prasowy na społeczność żydowską. Środowiska asymilacyjne ostro zaprotestowały, wyrażając swoje oburzenie także na łamach prasy. „Wojnę” zakończył finansista Leopold Kronenberg, który zakupił „Gazetę Codzienną” i mianował jej redaktorem Ignacego Kraszewskiego. Gazeta stała się organem zwolenników asymilacji i pojednania polsko-żydowskiego. Niedługo potem w Warszawie zapanowała istna „sielanka polsko-żydowska”. Początek lat 60. XIX w. był czasem manifestacji politycznych, rozbudzenia aspiracji niepodległościowych. 27 lutego 1861 r. doszło do manifestacji patriotycznej, w której wzięli udział zarówno Polacy jak i Żydzi. Doszło jednak do zamieszek i wojska rosyjskie zastrzeliły pięciu Polaków. Pogrzeb „pięciu poległych” (02.03.1861) zamienił się w demonstrację polsko-żydowską. Uczestniczył w nim nadrabin Dow Ber Meisels oraz Markus Jastrow i Izaak Kramsztyk. Podczas kolejnej manifestacji zginął uczeń Szkoły Rabinów Michał Landy, który przejął krzyż od idącego na czele tłumu rannego zakonnika.

Jesienią 1861 r. władze rosyjskie wprowadziły stan wojenny. Zakazano wszelkich manifestacji. Dlatego też podczas uroczystej mszy za Tadeusza Kościuszkę do kościołów wtargnęło wojsko. Aresztowały ok. 3 tys. osób zgromadzonych w katedrze i w kościele bernardynów. Na znak protestu wobec takich represji duchowieństwo zamknęło wszystkie świątynie katolickie. Do tego protestu przyłączyli się też protestanci. Także nadrabin Warszawy Meisels nakazał zamknąć wszystkie domy modlitwy i synagogi. Meisels razem z Markusem Jastrowem, Izaakiem Kramsztykiem i Mojżeszem Feinkindem został aresztowany i osadzony w Cytadeli. Nadrabin jako poddany austriacki został wydalony z kraju. We wrześniu 1862 r. pozwolono mu wrócić do Warszawy i objąć stanowisko nadrabina. Jego pogrzeb w 1870 r. był ostatnią demonstracją zbratania polsko-żydowskiego.

W 1862 r. na mocy rozporządzenia Aleksandra Wielopolskiego nadano Żydom w Królestwie Polskim prawa obywatelskie. Zniesiono obowiązujące ich ograniczenia dotyczące osadnictwa i nabywania ziem, a także podatek biletowy w Warszawie. W 1864 r. w Warszawie mieszkało 72 tys. Żydów, co stanowiło 33% wszystkich mieszkańców.

Żydzi warszawscy masowo włączyli się w powstanie styczniowe w 1863 roku. Organizowano punkty sanitarne, pomoc dla rodzin żydowskich. Dozór bóżniczy nie opowiedział się oficjalnie po stronie powstańców.

Po 1862 r. Warszawa stała się miastem otwartym na nowych mieszkańców, którzy przybywali do Warszawy z małych miasteczek Królestwa. Wśród nich było wielu chasydów. W związku z tym społeczność chasydzka Warszawy szybko się rozrastała. W 1870 r. funkcjonowało oficjalnie ponad 60 sztybli, a w 1880 r. miało ich być razem z minjanami prawie 300. Na przykład przy samej tylko ul. Franciszkańskiej istniało 7 sztybli skupiających zwolenników dworów z Góry Kalwarii, Warki, Kocka, Radzymina, Białej, Nowego Miasta i Turzyska. Szacuje się, że w Warszawie aż dwie trzecie wszystkich Żydów było chasydami.

Duchowe przywództwo nad warszawskimi chasydami sprawował Icchak Meir Alter – założyciel dynastii z Góry Kalwarii (zwany Gerer Rebe). Dzięki swojej charyzmie pozyskał nie tylko zwolenników wśród chasydów, ale nawiązał też dobre kontakty z Żydami z różnych środowisk. Współpracowali z nim rabini wywodzący się spośród misnagdów, miał też przyjaciół wśród maskili. Jego działania niewątpliwie przyczyniły się do wzrostu popularności chasydyzmu nie tylko w Warszawie, ale w całym Królestwie Polskim. Cadyk z Góry Kalwarii wiele uwagi poświęcał swoim chasydom. Dzięki niemu stale powiększała się sieć bóżniczek chasydzkich, szkółek religijnych, jesziw, bet midraszy. Cadyk był zwolennikiem powstania styczniowego i sympatyzował z polskimi powstańcami.

Od 1863 r. gmina żydowska borykała się z dużymi problemami finansowymi. Po zniesieniu podatku koszernego straciła ważne źródło dochodów. Natomiast gwałtowny wzrost liczby ludności, w większości niezamożnej, powodował dodatkowe wydatki dla gminy. Od 1871 r. prawo wyborcze mieli tylko ci Żydzi, którzy płacili 15 rubli podatku gminnego rocznie. Dozór bóżniczy zamieniono na zarząd gminy. W warszawskiej gminie główną rolę odgrywali asymilatorzy. Ortodoksi w gminie zajmowali się nadzorem nad koszernością uboju, szkołami religijnymi i cmentarzem. W latach 1871–1896 prezesem gminy był Ludwik Natanson, któremu nie tylko udało się zbilansować budżet gminy, ale także poczynić inwestycje w Warszawie. Natanson dokonał także reformy zarządu gminy warszawskiej. Powstało 6 wydziałów: Służby Ogólnej, Kasy, Składki Gminnej (Etatowy), Służby Pogrzebowej i Cmentarza, Szkół Gminnych oraz Dobroczynności. W skład rabinatu warszawskiego wchodził nadrabin, 11 rabinów oraz 5 honorowych duchownych. W latach 1870–1873 nadrabinem był Jakub Gesundheit. Zaś po jego rezygnacji każdy z rabinów przez 2 lata pełnił funkcję nadrabina W 1871 r. dokonano ostatecznego scalenia gminy praskiej z warszawską. Wiele inwestycji poczyniono w tym czasie na Pradze. Wybudowano tam dom przedpogrzebowy oraz mykwę, przeprowadzono niezbędne remonty. Z kolei po drugiej stronie Wisły rodziny Bersonów i Baumanów w 1876 r. sfinansowały powstanie szpitala dla dzieci żydowskich. W 1878 r. wybudowano postępową Wielką Synagogę na Tłomackiem.

W latach 80. XIX w. do Warszawy przybyła kolejna fala imigracji żydowskiej. Byli to Żydzi uciekający przed prześladowaniami ze strefy osiedlenia Imperium Rosyjskiego. Zwano ich Litwakami. Tworzyli odrębne, zamknięte społeczności. Litwacy bardzo często nie znali języka polskiego, mówili po rosyjsku lub litewskim dialektem jidysz, co znacznie utrudniało integrację. Różnili się również zwyczajami. Przez miejscową ludność oskarżani byli o próby rusyfikacji. Stanowili też dodatkową konkurencję w handlu i rzemiośle.

Około 1892 r. wzniesiono nowy budynek Gminy Żydowskiej przy ul. Grzybowskiej 26/28. Cztery lata później zmarł prezes zarządu Ludwik Natanson. Jego następca Michał Bergson dokończył budowę nowego szpitala na Czystem. Szpital Starozakonnych powstał przy ul. Dworskiej w 1902 roku. Zaprojektowano go na 1174 łóżek. Podzielono go na nowoczesne oddziały: chirurgiczny, oftalmiczny i ginekologiczny, chorób płucnych i laryngologicznych, chorób wewnętrznych, chorób skórnych i wenerycznych. Dla dwóch kolejnych działów – chorób zakaźnych i umysłowych – zbudowano osobne pawilony oddalone od głównego budynku.

Zarząd Gminy dbał o rozwój szkolnictwa i opiekę nad dziećmi. W Warszawie powstały warsztaty rzemieślnicze dla chłopców, a później warsztaty dla dziewcząt, które przekształcono w Szkołę Zawodową im. Baumanowej. W 1896 r. zaczęto zakładać przytułki dzienne dla dzieci, a od 1902 r. ochronki przygotowujące do nauki szkolnej. W 1908 r. przy Wydziale Szkolnym gminy powstała Sekcja Opieki nad Młodzieżą Szkolną. W 1914 r. gmina żydowska utrzymywała ponad 50 placówek oświatowych.

Warszawa już od początku XIX w. była ważnym żydowskim ośrodkiem kulturalnym. Już w 1814 r. powstała przy ul. Żabiej pierwsza drukarnia Hersza Nahasowicza i Joela Lebensohna. Natomiast około połowy XIX w. funkcjonowały już 33 żydowskie drukarnia, z czego 13 wydawało książki po hebrajsku. Żydowscy drukarze, jak np. Jan Glücksberg czy Samuel Orgelbrand, stali się najważniejszymi wydawcami książek polskich. Orgelbrand przeszedł do historii jako wydawca pierwszej polskiej encyklopedii powszechnej.

W Warszawie rozwijała się również prasa żydowska. Pierwszą gazetą polsko-żydowską był tygodnik „Der Beobachter an der Weichsel / Dostrzegacz Nadwiślański” (1823–1824) redagowany przez Antoniego Eisenbauma. Asymilatorzy w 1830 i 1831 r. wydawali „Izraelitę Polskiego”, a gorącym okresie manifestacji patriotycznych, zbratania polsko-żydowskiego i powstania styczniowego ukazywał się po polsku „Tygodnik dla Izraelitów – Jutrzenka”. W 1867 r. zostało wydane przez Hilarego Gladszterna pierwsze pismo w jidysz – „Warszojer Jidysze Cajtung”. W sumie wyszło 50 numerów pisma. Najdłużej wychodzącym tygodnikiem po polsku był założony przez Samuela Cwi Peltyna „Izraelita”. Z kolei bardzo ważnym pismem hebrajskojęzycznym ukazującym się z przerwami od 1862 do 1931 r. była „Ha-Cefira” Chaima Zeliga Słonimskiego. Na początku XX w. powstał wydawany przez Cwi Pryłuckiego pierwszy dziennik w jidysz – „Der Weg”. Od 1907 r. Pryłucki razem z Mordechajem Spektorem redagował kolejny dziennik „Unzer Leben”. W 1908 r. rozpoczęto wydawanie najważniejszego dziennika żydowskiego w jidysz „Hajnt”, który ukazywał się do września 1939 roku. Drugą ważną gazetą codzienną był „Der Moment”, który drukowany był od 1910 do 1939 roku. Już w niepodległej Polsce powstał po polsku dziennik „Nasz Przegląd”, z dodatkiem dla dzieci redagowanym przez Janusza Korczaka „Mały Przegląd”.

W latach 30. XIX w. pojawił się w Warszawie teatr żydowski. Piersze przedstawienia grane były w sali tanecznej „Pod Trzema Murzynami” przy ul. Ogrodowej 2, a potem przy pl. Muranowskim. Sztuki były utrzymane w tradycji purimszpili o tematyce biblijnej. Pierwszy budynek teatru żydowskiego powstał w 1868 r. przy pl. Muranowskim. Wystawiano w nim sztuki biblijne oraz arie z oper i operetek. W II poł. XIX w. do Warszawy zjeżdżało wiele żydowskich trup teatralnych. W 1885 r. przybyła chyba najbardziej znana w owym czasie grupa Abrahama Goldfadena. Ogromnym powodziem cieszyła się grana przez nich sztuka Szulamis. Podobno wystawiono ją w teatrzyku ogródkowym ponad 150 razy. Na terenie Imperium Rosyjskiego obowiązywał wówczas zakaz wystawiania w języku jidysz. Zespoły teatralne udawały zatem, że grają po niemiecku. Prawdziwy rozwój teatru nastąpił dopiero po 1905 r., kiedy to władze rozluźniły przepisy cenzorskie. Było to również spowodowane rozwojem literatury. Pojawiły się wówczas w Warszawie takie postaci jak Icchok Lejbusz Perec, Jakub Dinezon, Szolem Asz i inni.

Warszawa na pocz. XX w. stała się wielkim centrum żydowskiego życia kulturalnego. Grał tu teatr Abrahama Izaaka Kamińskiego, który po występach w teatrze Bagatela, Elizeum i Jardin d’Hiver, po 1913 r. miał stałą siedzibę przy ul. Oboźnej. Na jego scenach występowała Ester Rachela Kamińska zwana „matką teatru żydowskiego”. Scen żydowskich z biegiem lat przybywało, a w 1925 r. było ich już dziewięć. To właśnie w Warszawie miała miejsce 09.12.1920 r. prapremiera Dybuka Sz. An-skiego w inscenizacji artystów awangardowej Trupy Wileńskiej. Zespół ten pod koniec lat 20. XX w. odniósł wielkie sukcesy wystawieniem Kidusz ha-Szem Szaloma Asza oraz Baj nacht ojfn altn markt (jid. Nocą na starym rynku) Icchaka Lejba Pereca. Kolejnymi ważnymi zespołami teatralnymi działającymi w Warszawie był Warszewer Jidiszer Kunst Teater (jid. Warszawski Żydowski Teatr Artystyczny) powołany do życia przez Idę Kamińską w 1924 r. oraz Jung Teater (jid. Teatr Młodych) Michała Weicherta działający w latach 1933–1937. W Warszawie funkcjonowało też wiele scen popularnych, gdzie wystawiano rewie, kabarety. Najważniejsze kabarety to Azazel Dawida Hermana, a potem przeniesiony z Łodzi Ararat Mojżesza Brodersona. Dużą popularnością cieszył się teatrzyk rewiowy Sambation, a także Jidisze Bande. Trzeba również pamiętać, jak wielki wkład wnieśli warszawscy Żydzi w rozwój teatru, kabaretu oraz kina polskojęzycznego. Twórcy tacy jak Julian Tuwim, Marian Hemar czy Konrad Tom pisali teksty do najbardziej znanych warszawskich kabaretów dwudziestolecia międzywojennego jak Qui pro quo, Cyrulik Warszawski czy Banda.

Jeszcze w czasie I wojny światowej pisarze oraz dziennikarze żydowscy (piszący zarówno w jidysz, po hebrajsku, jak i po polsku) założyli w Warszawie Związek Literatów i Dziennikarzy Żydowskich. Związek mieszczący się przy ul. Tłomackie 13 (w latach 1911-1916 – pod numerem 11) był miejscem wystaw, odczytów i spotkań artystów (literatów, malarzy, aktorów) z różnych miejsc świata.

W 1904 r. wybitny finansista i kolekcjoner Mathias Bersohn podarował gminie żydowskiej swoje zbiory judaików. Stały się one podstawą otwartego w 1910 r. Muzeum Starożytności Żydowskich, które umieszczono w gmachu gminy przy ul. Grzybowskiej 26/28.

Gmina żydowska stała się na pocz. XX w. polem tarć pomiędzy różnymi ugrupowaniami ideologicznymi i politycznymi. W 1912 r. w wyborach do gminy koalicja asymilatorów i misngadów z trudem pokonała syjonistów z Nachumem Sokołowem na czele, sprzymierzonych z chasydami. W czasie I wojny wybory się nie odbywały, a kadencja rozpoczęta w 1912 r. została bezterminowo wydłużona. Lata I wojny światowej był to czas, kiedy gmina musiała rozszerzyć działalność społeczną. Przy Wydziale Dobroczynności powstała Sekcja Pomocy Ubogim Rodzinom, a później Sekcja Opieki nad Biednymi Matkami i Ich Dziećmi. Działał Żydowski Komitet Sanitarny i powołano Towarzystwo Wspomagania Żydów Ofiar Wojny.

Kolejne wybory do gminy wyznaczono na rok 1918. Zostały jednak odwołane, a poszczególnym partiom zaproponowano włączenie ich przedstawicieli do zarządu gminy. Przedstawiciele partii syjonistycznej i Mizrachi nie zgodzili się na takie rozwiązanie. Członkowie Agudy wyrazili zgodę, ale pod warunkiem szybkiego przeprowadzenia wyborów. Na prezesa gminy wybrano wówczas Majera Rundsteina.

Wewnątrz społeczności żydowskiej stale dochodziło do różnego rodzaju konfliktów. Społeczność była podzielona nie tylko politycznie, ale również religijnie. Do większych sporów religijnych okresu międzywojnia można zaliczyć konflikt o rabina Samuela Poznańskiego, który od 1908 r. pełnił funkcję rabina w Wielkiej Synagodze na Tłomackiem. Społeczność Żydów reformowanych wystąpiła w 1921 r. o mianowanie go rabinem warszawskim. Przeciwko temu zaprotestowali chasydzi, zwolennicy cadyka z Góry Kalwarii. Chociaż w akcie nominacji Poznańskiego było zaznaczone, że swoją funkcję będzie pełnił tylko wobec wyznawców judaizmu reformowanego, doszło do starć przed budynkiem gminy. Zamieszkami zakończyło się również przekazanie przez gminę działki na Pradze pod budowę żydowskiego akademika, który powstał, już w zmienionej lokalizacji, w 1926 r., dzięki wsparciu finansowemu organizacji społecznych. Przeznaczony był dla 300 studentów. Od 1928 r. dyrektorem akademika był znany historyk Ignacy Schiper.

W 1923 r. na stanowisko rabina pozaokręgowego dla Żydów reformowanych powołano Mojżesza Schorra. W tym samym roku prezesem zarządu gminy został Sebastian (Szapseł) Bregman. Władze gminy żydowskiej składały się wówczas z 50-osobowej rady i zarządu, w którym zasiadało 15 osób. Rabinat warszawski składał się już z 21 rabinów.

W wyborach do gminy w 1926 r. zwyciężyła Aguda. Syjoniści przegrali niewielką ilością głosów. Na przewodniczącego rady wybrano Eliasza Kirszenbauma z Agudy, zaś prezesem zarządu został Joszua Farbstein, przedstawiciel Mizrachi. W 1929 r. z działalności w gminie wycofał się Bund. Powodem tej decyzji była odmowa przyznania subwencji Centralnej Żydowskiej Organizacji Szkolnej (Centrale Jidisze Szul Organizacje, CISZO). Bund już od dłuższego czasu zarzucał gminie, że ignoruje potrzeby osób niewierzących. A za rządów Agudy pieniądze trafiały tylko do organizacji związanych z religią. Z kolei folkiści burzyli się przeciwko wysokim wynagradzeniom rabinów i datkom na fundusze palestyńskie.

W wyborach gminnych w 1931 r. po raz kolejny wygrały ugrupowania ortodoksyjne. Bund w nich w ogóle nie startował. W radzie znalazło się 19 członków Agudy, 5 członków innych partii ortodoksyjnych, 12 syjonistów i 6 członków bliskich im ugrupowań. Na przewodniczącego wybrano Jakuba Trokenheima, a na prezesa zarządu – Eliasza Mazura. Na czele wszystkich wydziałów gminy stanęli ortodoksi. W czasie tej kadencji dochodziło do częstych kłótni między ugrupowaniami. Z tego powodu też zaniedbano wiele ważnych spraw. Doszło nawet do odwołania posiedzenia rady w prawie zatwierdzenia budżetu w 1934 roku. Sytuacja ludności żydowskiej w Warszawie pogarszała się. Postępowała pauperyzacja, a dodatkowo panował kryzys gospodarczy. Mimo wszystko gmina podejmowała decyzje. Walczyła z ograniczeniem uboju rytualnego, starała sie interweniować u polskich władz w sprawie wystąpień antyżydowskich, wspierała ludność żydowską w miastach, w których miały miejsce pogromy.

Ostatnie przedwojenne wybory odbyły się we wrześniu 1936 roku. Wygrał je Bund zdobywając 15 mandatów. Agudzie przypadło 13, syjonistom – 11, a Mizrachi – 4. Wybrano co prawda przewodniczącego rady gminnej, Jakuba Trokenheima, ale już nie udało się wybrać zarządu. Spory w obrębie rady doprowadziły do interwencji władz Warszawy. Na początku 1937 r. powołano Zarząd Komisaryczny, zwany Zarządem Tymczasowym. Na stanowisko przewodniczącego powołano Maurycego Mayzela. Nowe władze zabrały się do pracy i po niedługim czasie zdołano uporządkować wiele zadawnionych spraw, między innymi uporządkowano cmentarz na Pradze i wyremontowano szkoły.

Społeczność żydowska Warszawy w latach 30. XX w. składała się w większości z ludzi ubogich. Zajmowali się oni rzemiosłem, drobnym handlem. Gmina starała się pomagać najbiedniejszym. Przyznawała zapomogi, finansowała ambulatoria, aptekę, kuchnię i schronisko dla sierot. Wielu Żydów korzystało z pomocy instytucji dobroczynnych, np. American Jewish Joint Distribution Committee (Joint). W drugiej połowie lat 30. XX w. pomocą gminy zostali także objęci uchodźcy z Niemiec.

Pod koniec sierpnia 1939 r. władze gminy, przedstawiciele rabinatu oraz zwykli żydowscy mieszkańcy Warszawy włączyli się do akcji budowy rowów przeciwlotniczych.

Po wybuchu II wojny światwowej z Warszawy wyjechało wielu działaczy żydowskich, w tym przewodniczący zarządu gminy Maurycy Mayzel. Jego obowiązki przejął Adam Czerniaków. 23 września 1939 r. został on mianowany przez Prezydenta miasta prezesem gminy. W połowie września utworzono Komisję Koordynacyjną Żydowskich Instytucji Społecznych, która potem przerodziła sie w Żydowską Samopomoc Społeczną.

7 października 1939 r. Niemcy utworzyli w Warszawie Radę Żydowską (Judenrat) złożoną z 24 osób. Na jej czele stanął Adam Czerniaków. Pierwsze prześladowania Żydów ze strony władz niemieckich miały miejsce już w październiku 1939 roku. Zablokowano konta bankowe i depozyty. Na Żydów między 14 a 60 rokiem życia nałożono przymus pracy. Wprowadzono specjalne kartki na żywność. W tym czasie w Warszawie mieszkało 359 827 Żydów. Dodatkowo do jesieni 1940 r. do Warszawy przybyło ok. 90 tys. uciekinierów z ziem polskich włączonych do Rzeszy, a także z innych części kraju.

Niemcy stopniowo ograniczali prawa i swobody ludności żydowskiej. Wprowadzono nakaz noszenia na prawym ramieniu opasek z Gwiazdą Dawida. Oznakowane miały zostać wszystkie sklepy i zakłady. Na początku 1940 r. zamknięto synagogi i zabroniono zbiorowych modlitw w domach.

Wczesną wiosną, teren dawnej dzielnicy żydowskiej został odgrodzony od reszty drutem kolczastym i oznaczony jako teren epidemii. Pod koniec marca władze niemieckie nakazały Judenratowi wzniesienie murów.

Jesienią wprowadzono zakaz wstępu Żydom do określonych części miasta. Mogli oni poruszać się tylko specjalnie oznaczonym tramwajem. 12 października 1940 r. gubernator dystryktu warszawskiego, Ludwig Fischer, ogłosił rozporządzenie o utworzeniu getta w Warszawie. Wszyscy Żydzi mieszkający w innych częściach miasta mieli się tam przenieść. Ostatnim dniem przeprowadzki do getta był 14 listopada 1940 roku. Dwa dni później getto zostało zamknięte.

Getto warszawskie było największym gettem okupowanej przez Niemcy Europy. Pierwotnie zajmowało obszar 307 ha. Najwyższą liczbę przebywających w getcie zanotowano w kwietniu 1941 r. – ok. 450 tys. osób. Stopniowo ta liczba się zmniejszała na skutek głodu, chorób czy prześladowań ze strony władz niemieckich. W lipcu 1942 r. Niemcy zarządzili akcję wysiedleńczą. W rzeczywistości oznaczało to wywiezienie ludności żydowskiej do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Treblinka i śmierć w komorach gazowch. W czasie od 22 lipca do 21 września 1942 r. wywieziono i zamordowano ponad 275 tys. Żydów z getta warszawskiego.

W Warszawie pozostało ok. 35 tys. Żydów. Byli to przeważnie ludzie młodzi, samotni, często już obojętni na rzeczywistość po stracie najbliższych. Jednak w tej atmosferze rezygnacji pojawił się pomysł zbrojnego oporu przeciwko Niemcom. W marcu 1942 r., z inicjatywy działaczy lewicowych – Józefa Lewartowskiego, Mordechaja Anielewicza, Josefa Kapłana, Szachno Sagana, Józefa Saka, Icchaka Cukiermana i Cywii Lubetkin – doszło do powstania Bloku Antyfaszystowskiego. Organizacja ta stała się zalążkiem utworzonej kilka miesięcy później Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB). Jesienią 1942 r. powstał Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW) – formacja zbrojna utworzona przez syjonistów-rewizjonistów z Organizacji Syjonistycznej, Nowej Organizacji Syjonistycznej i Betaru, dowodzona przez Leona Rodala i Pawła Frenkla. Ich główna kwatera mieściła się pod adresem Muranowska 7. Nawiązano kontakt z polskim podziemiem.

Na początku kwietnia 1943 r. pojawiły się informacje o likwidacji fabryk na terenie getta i wywiezieniu wszystkich pracowników. 19 kwietnia 1943 r., kiedy Niemcy wkroczyli do getta, aby je zlikwidować, zaatakowali ich żydowscy bojownicy. Wybuchło powstanie w getcie. Walki trwały do połowy maja 1943 roku. 8 maja 1943 r. Niemcy otoczyli bunkier komendy ŻOB. Dowodzący Mordechaj Anielewicz razem z innymi bojownikami popełnił samobójstwo. Potem powstańcy prowadzili jeszcze sporadyczne potyczki. Nielicznym udało się wydostać kanałami poza obszar getta. 16 maja 1943 r. została wysadzona Wielka Synagoga na Tłomackiem. Miało być to symboliczne potwierdzenie zdławienia powstania i likwidacji warszawskiego getta. W kolejnych miesiącach Niemcy zrównali z ziemią dawną dzielnicę żydowską.

Jedynie nieliczni warszawscy Żydzi przeżyli Zagładę. W 1946 r. w Warszawie przebywało ok. 18 tys. Żydów. Większość z nich nie powróciła do miasta, osiedlając się na tzw. Ziemiach Odzyskanych lub wyjeżdżając z Polski. Życie Żydów zamieszkałych w Warszawie koncentrowało się głównie na Pradze, wokół ul. Jagiellońskiej i Targowej, gdzie swoje siedziby miały żydowskie organizacje; natomiast po drugiej stronie Wisły – w okolicach ul. Poznańskiej i Alej Jerozolimskich, gdzie istniał kibuc Ha-Szomer ha-Cair.

W lutym 1945 r. przeniesiono do Warszawy, utworzony jesienią poprzedniego roku w Lublinie, Centralny Komitet Żydów w Polsce (CKŻwP). Jego siedziba znajdowała się na Pradze na ul. Targowej 44. W Komitecie zasiadali przedstawiciele wszystkich funkcjonujących wówczas ugrupowań żydowskich. Pierwszym przewodniczącym został dr Emil Sommerstein, później funkcję ten sprawował Adolf Berman. Działalność CKŻwP była dofinansowana m.in. przez Joint. Najważniejszy cel komitetu stanowiła pomoc materialna i psychologiczna Żydom ocalałym z Zagłady. Rejestrowano ocalonych i pomagano im w poszukiwaniach rodzin. CKŻwP koordynowało działalność wszystkich żydowskich instytucji, towarzystw i szkół. Organem prasowym było pismo w jidysz „Dos Naje Lebn” (początkowo wydawane w Łodzi) oraz „Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej” (wydawany w postaci maszynopisu powielanego, od jesieni 1944 r. początkowo w Lublinie, następnie w Warszawie do 1950 r.). Przy czym w Warszawie istniał również Warszawski Komitet Żydowski ze swoimi miejscowymi oddziałami, podlegający CKŻwP. W 1950 r. został przekształcony w Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (TSKŻ), którego organem prasowym był pismo „Fołks Sztyme”.

Jesienią 1945 r. otwarto w Warszawie synagogę Nożyków. W 1947 r. z Łodzi do Warszawy przeniosły się centralne władze organizacji żydowskich. Do odbudowanego gmachu Biblioteki Judaistycznej wprowadziła się Centralna Żydowska Komisja Historyczna, przekształcona jesienią 1947 r. w Żydowski Instytut Historyczny. Rok później powstał Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego. Jego siedziba znajdowała się przy ul. Twardej 6. W 1955 r. również Teatr Żydowski przeniósł się do Warszawy. Od 1969 r. mieści się w budynku przy pl. Grzybowskim 12/16. W latach 60. XX w. lokalna społeczność żydowska nie była liczna. W 1966 r. w warszawskim oddziale TSKŻ było zarejestrowanych 6,2 tys. osób.

Kampania antysemicka, która rozpoczęła się latem 1967 r. i  której kulminacją były wydarzenia z marca 1968 r., zmusiła do wyjazdu z Polski kilkanaście tysięcy Żydów. Wielu z nich wyjeżdżało pociągami z Dworca Gdańskiego w Warszawie.

W tych niesprzyjających okolicznościach politycznych życie żydowskie w stolicy uległo stagnacji. Zaczęło odżywać dopiero w latach 80. XX wieku. Przy Towarzystwie Opieki nad Zabytkami powstał Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej. Komitet zajmował się głównie cmentarzem żydowskim przy ul. Okopowej 49/51. W 1982 r. dzięki Fundacji Rodziny Nissenbaumów ogrodzono cmentarz żydowski na Bródnie. W następnym roku ponownie dokonano oficjalnego otwarcia synagogi im. Nożyków. W kolejnych latach powstały fundacje żydowskie, dzięki którym możliwe stało się upamiętnianie społeczności żydowskiej w Warszawie (Fundacja Ronalda S. Laudera, Fundacja Shalom).

W 1997 r. została reaktywowana warszawska Gmina Wyznaniowa Żydowska. Główną synagogą gminy jest ortodoksyjna synagoga im. Nożyków przy ul. Twardej. Osoby związane z nurtem judaizmu reformowanego gromadzą się w synagodze Ec Chaim w Al. Jerozolimskich. Własną synagogę posiada również ortodoksyjna wspólnota Chabad, a także reformowana wspólnota Beit Warszawa.

---

BIBLIOGRAFIA

• Berg M., Dziennik z Getta Warszawskiego, Warszawa 1983.
• Bergman E., Czy był rewir żydowski w Warszawie w latach 1809 –1862?, [w:] Żydzi Warszawy. Materiały z konferencji w 100. rocznicę urodzin Emanuela Ringelbluma (21 listopada 1900 – 7 marca 1944), Warszawa 2000, ss. 73–80.
• Borzymińska Z., Wpływ Szkoły Rabinów na przemiany kulturowe Żydów warszawskich w drugiej połowie XIX wieku, [w:] Żydzi i Judaizm we współczesnych badaniach polskich. Materiały z konferencji. Kraków 24–26 XI 1998, red. K. Pilarczyk, S. Gąsiorowski, Kraków 2000.
• Cała A., Asymilacja Żydów w Królestwie Polskim (1864–1897). Postawy, konflikty, stereotypy, Warszawa 1989.
• Drozdowski M. M., Zahorski A., Historia Warszawy, Warszawa 2004.
• Drozdowski M. M., Żydzi Warszawy Stanisławowskiej, [w:] Żydzi Dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji „Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej szlacheckiej”. Międzywydziałowy Zakład Historii i Kultury Żydów w Polsce, Uniwersytet Jagielloński 22–26.IX.1986 r., Wrocław – Warszawa – Kraków 1991.
• Eisenbach A., Z dziejów ludności żydowskiej w Polsce w XVIII i XIX w., Warszawa 1983.
• Engelking B., Leociak J., Getto Warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Warszawa 2010.
• Fuks M., Żydzi w Warszawie. Życie codzienne. Wydarzenia. Ludzie, Poznań 2010.
• Jagielski J., Niezatarte ślady Getta Warszawskiego, Warszawa 2008.
• Kuligowska-Korzeniewska A., Warszawskie sceny żydowskie do 1939 r., [w:] Żydzi Warszawy. Materiały z konferencji w 100. rocznicę urodzin Emanuela Ringelbluma (21 listopada 1900 – 7 marca 1944), Warszawa 2000, ss. 143–157.
• Mórawski K., Kartki z dziejów warszawskich Żydów, Warszawa 1993.
• Prekerowa T., Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom, Warszawa 1982.
• Prekerowa T., Zarys Dziejów Żydów w Polsce w latach 1939–1945, Warszawa 1992.
• Ringelblum E., Kronika getta warszawskiego, Warszawa 1983.
• Schiper I., Dzieje Żydów na ziemiach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (od 1795 r. do 1863 r. włącznie), [w:] Żydzi w Polsce Odrodzonej, t. 1, Warszawa 1936.
• Szarota T., U progu zagłady. Zajścia antyżydowskie i pogromy w okupowanej Europie, Warszawa 2000.
• Tomaszewski J., Rzeczpospolita wielu narodów, Warszawa 1985.
• Węgrzynek H., Żydzi w Warszawie przed XIX w., [w:] Żydzi Warszawy. Materiały z konferencji w 100. rocznicę urodzin Emanuela Ringelbluma (21 listopada 1900 – 7 marca 1944), Warszawa 2000, ss. 27–40.
• Żebrowski R., Gmina żydowska w Warszawie, [Warszawa 2006].
• Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon, red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski, Warszawa 2001.

---

---

NBA, ESPN Congratulate Yeshiva University Maccabees on 50-Win Streak, Longest in College Basketball

Shiryn Ghermezian

---

Members of Yeshiva University’s men’s basketball team, the Maccabees. Photo: YouTube screenshot.

---

---