Zima 1932 r., uzbrojony komsomolec stoi na straży stodoły, w której składowano zboże skonfiskowane ukraińskim chłopom (domena publiczna)
Marta Panas-Goworska Andrzej Goworski
Jeśli Stalin byłby CEO, czyli chief executive officer, to Stanisława Kosiora w korpoterminologii nazwalibyśmy GM, czyli general managerem. Był najwyżej postawionym w historii Polakiem we władzach ZSRR.
Pamiętacie rezydencję w podkijowskiej Meżyhirji, którą porzucił Janukowycz? Pod koniec lutego 2014 r. otwarto ją dla zwiedzających i Ukraińcy ruszyli oglądać bogactwa. Złotego sedesu nie znaleziono, ale pozostała kolekcja samochodów i biały fortepian Lennona. Wśród ozdób wcale nie najokazalszą była rzeźba „Biegnący dzik”, warta 80 tys. euro. Odnaleziono też sztabkę złota w kształcie chleba.
W uroczysku nad Dnieprem, gdzie mieszkał i Chruszczow, pierwsze wille dla partyjnych elit wzniesiono tuż po Wielkim Głodzie. Powstały wtedy trzy rezydencje w stylu „stalinowskiego neoklasycyzmu”, rozmachem dorównujące willi Janukowycza. We wnętrzach znajdowały się m.in. sale balowe i kinowe, przestronne łazienki i garderoby. A kim był szczęściarz, który w 1935 r. pierwszy zamieszkał w Meżyhirji?
Aleksandr Babionyszew, historyk i badacz sowieckiej demografii, nazywa go „najstraszniejszym aktorem” Hołodomoru i pierwszym w Ukrainie realizatorem poleceń Stalina. To Polak, Podlasianin, Stanisław Kosior.
Za chlebem z Donbasu
Kosior niewątpliwie umiał docenić luksusy. Urodził się 18 listopada 1889 r. w Węgrowie, dziś w województwie mazowieckim, ale historycznie przynależnym do Podlasia. Badacze wspominają, że rodzina była „biedna” lub „bardzo biedna”. O jego pierwszych latach opowiadają Irina Guro i Anatolij Andriejew w biograficznej powieści „Gorizonty”. Nazwisko drugiego autora to pseudonim, pod którym skrył się oficer radzieckiego wywiadu Paweł Sudopłatow. I to ten duet – Guro i Andriejew alias Sudopłatow – opisał również historię ojca Kosiora.
Wincenty, syn Jana, przez osiem lat służył w carskiej armii i w latach 80. XIX w. wrócił do Węgrowa. Ożenił się z Heleną Filipek i gospodarzył pod miasteczkiem. W tym czasie na świat przyszło co najmniej sześcioro dzieci, spośród których przeżyło pięcioro, sami chłopcy: najstarszy Staszek oraz Władek (ur. 1891), Józek i Michał (ur. 1893) oraz Kazik (ur. 1896). O pomoc w odszukaniu ich domu poprosiliśmy bibliotekarkę z Węgrowa, która zajmuje się historią miasta, ale nie odnalazła śladów tej familii. Pozostaje nam zdać się na źródła rosyjskie i ukraińskie.
Zgodnie z nimi Kosiorowie znaleźli się na granicy ubóstwa i ojciec zadecydował o wyjeździe. Jeszcze w wojsku służył w Donbasie, który wtedy dynamicznie się rozwijał. Latem 1897 r. rodzina przeniosła się do odległego o 1,7 tys. km na wschód Sulina (Krasnyj Sulin), leżącego obecnie w Rosji, w tzw. Wschodnim Donbasie.
Stanisław Kosior, pulemiotczik
Kosiorowie zamieszkali w barakach, ale od razu Wincenty zaczął budować dom. Został też przyjęty do pracy przy wielkim piecu w hucie. Rodzina powiększyła się i na świat w 1897 r. przyszła Zofia. Staszek pomagał matce, a w wieku 11 lat rozpoczął naukę w trzyletniej szkole, którą miał skończyć z wyróżnieniem. Wśród jego lektur, między Czernyszewskim, Hercenem i Bielińskim, znalazł się Michał Wojnicz, polski rewolucjonista, ale i księgarz, odkrywca nieodczytanego do dziś rękopisu. Byłby to więc autor nietuzinkowy, a przy tym zapewne rzadko czytany przez bolszewików.
Rodziców nie było stać, żeby Staszek kontynuował naukę, i jako 14-latek zaczął pracę w hucie. Początkowo dostarczał korespondencję, ale na własne życzenie przeniesiono go bliżej ojca, w 1904 r. w dokumentach pojawia się jako „uczeń ślusarza”. Od tego momentu rozpoczyna się jego przygoda z rewolucją. Pewne jest, że nosił ulotki Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR), a w październiku 1905 r., gdy huta zastrajkowała, wszedł w skład straży robotniczej. Miał chronić mityngi przed czarną sotnią, czyli odpowiednikami dzisiejszych nacjonalistów z pałką w jednej ręce, a różańcem w drugiej. Wtedy przylgnął do niego pseudonim „Pulemiotczik”, a więc strzelec z karabinu maszynowego, ze względu na charakterystyczny sposób mówienia – gwałtowny, pewny siebie, trafiający do odbiorców.
Roztropny konspirator
Pod koniec 1905 r. Kosiorowie przenieśli się do górniczo-hutniczego Ałczewska na Ługańszczyźnie. Staszek i Władek zatrudnili się w tamtejszym kombinacie i kontynuowali działalność rewolucyjną. Tu dały o sobie znać jego talenty – miał zapał i determinację, ale był przy tym ostrożny i nie dał się złapać. Gdy Władysław miał niezłą już kartotekę, on był czysty. Ale w końcu i nim zainteresowała się Ochrana i żeby zmylić trop, wrócił w 1907 r. do Sulina. Tam powołał zakładowy klub piłkarski, a że sam miał talent do sportu, został kapitanem drużyny, z którą zjeździł Donbas, aranżując przy okazji spotkania partyjne. Mógł też łatwiej przewozić ulotki czy broszury, które gromadził w fabrycznej bibliotece u kolegi Skoropupowa. Siatka pokrywała całe Zagłębie i może dlatego na ślad Kosiora znów wpadła Ochrana. I znów miał szczęście – wprawdzie otrzymał nakaz osiedlenia się w innej guberni, ale wystarczyło, że wrócił do Ałczewska.
Nie przestrzegał jednak policyjnych zakazów i do 1915 zjeździł wschód Ukrainy. Podczas jednego z takich wypadów wpadł w ręce żandarmów. W protokole przeczytamy, że w jego mieszkaniu w Kijowie „odkryto znaczącą liczbę tendencyjnych i marksistowskich broszur i książek oraz notatek dot. ruchu robotniczego”. Za to nie wywinął się już od Sybiru.
Permanentna rewolucja
W „Gorizontach” czytamy, że na zsyłce w guberni irkuckiej czas spędzał na lekturze. Wraz z wybuchem rewolucji lutowej w 1917 r. udało mu się wyjechać do Piotrogrodu, gdzie włączył się w działania wojenno-rewolucyjnego komitetu. Przewodził mu Lew Trocki, udzielał się w nim i Feliks Dzierżyński, a w dalszym planie także Stalin. Wtedy Kosiorowie opowiedzieli się po stronie Trockiego i jego koncepcji permanentnej rewolucji, mającej rozlać się na Europę. Postulowali obalenie władzy Symona Petlury w Ukrainie i sprzeciwiali się niezależnemu ośrodkowi władzy w Warszawie.
Przy czym warto dodać, że Józef Kosior, młodszy brat Stanisława, był, jak Piłsudski, członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej.
Ta mieszanka miała im zaszkodzić w przyszłości, ale na razie cieszyli się opinią oddanych bolszewików, a Stanisława uważano za urodzonego zarządcę i oddelegowano na jeden z najtrudniejszych frontów wojny domowej – zachodni brzeg Dniestru. Walczył tam z Ukraińcami i Polakami i nieźle sobie radził. „Występując przed [kijowskimi] robotnikami zakładów Arsenał, kombinatu Gretiera i Kriwanieka oraz innymi, Kosior wzywał do obalenia Dyrektoriatu [narodowego rządu ukraińskiego] i pokazywał jego okrucieństwa wobec narodu ukraińskiego” – pisze autor jedynej, choć tendencyjnej, biografii Kosiora, Mychajło Pohrebynski, dziś liczący się „technolog” ruskiego miru w Ukrainie.
Musiałem Trockiego wziąć siłą
Od 1919 przez trzy lata Stanisław pełnił najwyższe funkcje w Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy, ale w 1922 r. wysłano go do w Nowonikołajewska (Nowosybirsk) na Syberii, gdzie stanął na czele biura partii. Lokalni historycy piszą, że udało mu się odbudować rolnictwo w guberni – za jego czasów produkcja zboża wzrosła do poziomu 91 proc., a hodowla zwierząt sięgnęła 140 proc. w porównaniu z czasami przed rewolucją. Zapewne już wtedy na polecenie Lenina i Stalina prowadził przygotowania do kolektywizacji. Wiemy też, że promował kino, to dzięki niemu na Syberii zaczęto kręcić filmy. Zachowały się jego charakterystyki, pisano, że był „malutki, prawie karlego wzrostu, pulchny, o nieproporcjonalnie dużej, łysej głowie”. W książce „Trocki” Dmitrija Wołkogonowa, historyka i wysokiego rangą wojskowego, który miał dostęp do tajnych archiwów, przeczytamy, że już dwa lata po opuszczeniu Nowonikołajewska Stalin polecił Kosiorowi, aby dopilnował deportacji Trockiego. Możliwe, że w ten sposób zamierzał poddać go próbie. Po wykonaniu zadania Kosior wysłał szyfrogram:
„Musiałem [Trockiego] wziąć siłą i nieść na rękach, bo sam iść odmówił, zamknął się w pokoju, musiałem wyłamać drzwi. Wieczorem aresztujemy Murałowa [wojskowego, związanego z Trockim], i innych”.
Stalin odpisał: „Szyfrogram o sztukach Trockiego i trockistów otrzymałem”.
Trocki w styczniu 1924 r. domena publiczna
Stalin i Kosior czyli pan i jego pies
W znanym dowcipie Stalin przegania dziecko proszące o cukierek, a ludzie wykrzykują: „A mógł zabić!”. Na zdjęciu w internecie podpisanym „wesoły Stalin” również widzimy go dobrotliwym. Fotografię zrobiono w kwietniu 1927 r. podczas XII kongresu bolszewików, pół roku przed deportacją Trockiego. Siedzący po prawej Stalina Bucharin i Rykow nie pomyśleliby pewnie, że zostaną skazani na śmierć jako „prawo-trockiści”. W początkach 1927 r. kojarzono ich z lewicą, choć już za kilka miesięcy Stalin napiętnuje ich jako „prawicowe odchylenie”.
Na zdjęciu jest więcej przyszłych wrogów. Stojący za Gruzinem elegancki mężczyzna to Robert Eiche, Łotysz odpowiedzialny za kolektywizację zachodniej Syberii, a więc człowiek, który przejął dzieło Kosiora i odwrócił statystyki, a mimo to został rozstrzelany. Uwieczniono i Kosiora.
Jedynie on i Stalin śmieją się pełną gębą, z tym że Stalin emanuje radością właściciela psa, a Stanisław zdaje się nim być.
Z dokumentów wynika, że podczas kongresu Kosior występował kilkukrotnie. Sprzeciwiał się mu Polak, Karol Radek. Później zwolennicy Radka wołali, że Kosior propaguje „wolność słowa od komunisty do monarchisty”. A Bucharin zarzucił mu przemienianie partii w „federację różnych grup”.
Fotografia zrobiona w kwietniu 1927 r. podczas XII kongresu bolszewików. Uśmiechnięty Stalin głaszcze po głowie rozbawionego Stanisława Kosiora. 12 lat później każe go rozstrzelac domena publiczna
Stalin również odniósł się do Kosiora. Powiedział, że nieprawdziwe są jego twierdzenia, jakoby „Trocki nie miał zajęcia”, bo kieruje armią i nie bierze odpowiedzialności za nic innego. Oczywiste już było, że Stalin dąży do pozbycia się Trockiego, wygaszenia NEP-u (Nowaja Ekonomiczeskaja Politika, kilkuletnia liberalizacja niektórych gałęzi gospodarki), a potem rozpoczęcia kampanii przeciw wsi.
Jak to się nie da? Da się…
Gdyby ZSRR porównać do korporacji, Stalin byłby CEO, czyli chief executive officer. W 1928 r. Kosior znów stanął na czele ukraińskiej partii i w korpoterminologii nazwalibyśmy go GM, czyli general managerem. Zarządzał, bagatela, 30-milionowym oddziałem – Ukraińską SRR – i starał się być wszędzie i wszystkiego doglądać. W innej sytuacji byłoby to zasługą, ale tu należy mówić o współuczestnictwie w zbrodni.
Nie od razu jednak sięgnął po radykalne środki. 1928 był nieurodzajny, a zbiory małe. Panowało wtedy przekonanie, częściowo potwierdzone w Kazachstanie, że państwowe gospodarstwa lepiej radzą sobie z przeciwnościami, i Kosior przyspieszył kolektywizację. Za sprawą opozycji w partii nie zdecydowano się jeszcze na bezpośrednią przemoc i kułaków opodatkowano. W odpowiedzi wybuchły „strajki zbożowe” i rolnicy ukrywali plony. Na wsiach żywność gromadzono też w obawie przed wojną z Anglią i Polską, którą straszyła propaganda. Kraj mierzył się z widmem głodu, ale następne lata okazały się obfite i zwłaszcza 1930 r. sprawił, że zapomniano o problemach.
Wtedy też wydarzyło się to, co Babionyszew nazywa przestępstwem Kosiora. W 1930 r. w Moskwie, po lipcowym XVI zjeździe partii, spotkali się członkowie prezydium WKP(b) i niemal wszyscy oświadczyli, że nie da się utrzymać kontyngentów żywnościowych. Wyjątkiem byli Stalin i Kosior. Ten, jak prawdziwy menedżer globalnego korpo, oświadczył, że „już [kolektywizowano] mieszkańców Ukrainy w 75 proc. i [sądzi], że przestrzenie zostaną zapełnione”. Stalin przyklasnął i w Ukrainie utrzymano wyśrubowane założenia. Kolejny rok był dość pomyślny, ale hasło „walki o urodzaj” nie znajdowało oddźwięku. Były regiony, gdzie nie zebrano całego zboża. I tak nadszedł 1932 r.
Czarne i czerwone tablice
Wszystko wskazywało na to, że zbiory będą niższe o 1/3, i Stalin nakazał coś z tym zrobić. Wiaczesław Mołotow z Łazarem Kaganowiczem przygotowali rozwiązanie prawne, później nazwane dekretem o pięciu kłosach, choć mówiono i o trzech kłosach. Przepis wprowadzał termin socjalistycznej własności i drakońskie kary za jej rozkradanie. Ale o ludobójczym wymiarze dekretu przesądziło wykorzystanie szeroko rozumianego aparatu represji, więc nie tylko OGPU, ale i wojska, pionierów, komsomolców, strażaków, wszelkich działaczy i robotników. Co z tego mieli? Wyjaśnia to piosenka śpiewana przez żołnierzy wysyłanych na wieś:
Wszystkich faszystów rozbijemy
W Ukrainie się nażyjemy
W Ukrainie dobrze żyć
Jest co szamać, jest co pić.
Timothy Snyder przypomina, że i tu Kosior wykazał się inicjatywą i wymyślił czarne i czerwone tablice. Na pierwsze wpisywano kołchozy, które nie wykonały norm, i tym odbierano całą żywność, także ziarno na zasiew. Na drugie trafiały gospodarstwa spełniające wytyczne; w 1932 r. na 25 tys. kołchozów w Ukrainie takich prymusów było 1,5 tys. i w nich śmiertelnego głodu nie było. Kosior osobiście doglądał realizacji poleceń i zauważył, że u kułaków odbieranie żywności nie działa. Zadecydował więc o powołaniu brygad z wykrywaczami metalu i niejako przy okazji odnajdywano drogocenności. Tym sposobem, niczym hitlerowcy Żydów, on wydrenował Ukraińców; dziś mniej się o tym mówi, a jeśli już, to raczej przywołuje torgsiny, gdzie żywność sprzedawano za walutę i złoto. Również za jego sprawą brygady mogły zabierać nie tylko mięso, mleko i płody rolne, ale też żywy dobytek. W grudniu 1932 r. chwalił się Stalinowi, że znalazł sposób na wieś:
„Najlepsze rezultaty dają natursztrafy [naturalne kary]. Przy krowie i świni kołchoźnicy, a także odnoosobnicy [rolnicy wciąż posiadający własną ziemię] mocno się trzymają”.
Pokażmy im, co to jest glód!
Hołodomor kojarzymy ze zdjęciami martwych mężczyzn leżących pod płotem albo zagłodzonego dziecka nad rzeką. Dzięki filmowi „Obywatel Jones” Agnieszki Holland do świadomości przedostały się też sceny kanibalizmu. Wszystko to Kosior widział na własne oczy i czytał raporty, w których pisano, że „w chacie czuć było smażonym”, żołnierze zajrzeli do garnka, kobieta zawołała: „to kulisz”, czyli potrawa z kaszy, oni zamieszali, a tam „ręka z paznokciami”. A mimo to na prezydium w Moskwie krzyczał: „Chłop chce udusić sowiecką władzę kościaną ręką głodu. Pokażemy mu, co to jest głód!”.
Jednak wbrew diabolicznym deklaracjom próbował kontrolować sytuację. Dbał na przykład o to, aby przemysłowy Donbas miał żywność, i tam śmiertelność była niższa. Niewątpliwie po okresie samorzutnego rozprzestrzeniania się głodu, latem 1933 r., przekierował śmiertelną falę na północ Ukrainy; wtedy też, już bez jego udziału, doświadczone zostały Białoruś, Powołże, Kazachstan. Otwartym pytaniem pozostaje, na ile świadomie realizował politykę Stalina. Leonid Praisman, badacz zajmujący się tematyką wojny domowej, od 1987 r. współpracownik Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, twierdzi, że Stalin, organizując Hołodomor, „główne uderzenie zaplanował w tych częściach kraju, gdzie w czasie wojny domowej chłopi aktywnie bronili się przed bolszewicką władzą”. Nie wiemy, czy zamierzał przy tym zgubić Ukraińców. Wszystko wskazuje na to, że realizował w różnym natężeniu wiele celów.
W przypadku Kosiora nie da się tego powiedzieć. Korzystając z korporacyjnych analogii, dostrzeżmy w nim nie tylko menedżera Ukrainy, ale zwłaszcza menedżera oddzielnego projektu Stalina – Wielkiego Głodu w republice.
Szpiedzy na marchlewszczyźnie
Babionyszew uważa, że Wielki Głód zrodził homo sovieticus, i przywołuje anegdotę, aby to zobrazować. Do Stalina przychodzi Kaganowicz i mówi, że urodzaj słaby i trzeba od chłopów wydzierać ziarno. Wąsacz spokojny, odpowiada: sami przyniosą. „Absurd stał się normą – dodaje demograf – a najgorsze, zagubiono miłość do ziemi”. Stalin wygrał tę, jak mawiał, najcięższą bitwę i ludzie, którymi się posłużył, przestali być potrzebni. Nad Kosiorem zawisły czarne chmury.
W 1925 r. w Ukraińskiej SRR w obwodzie wołyńskim stworzono Polski Rejon Narodowy im. Juliana Marchlewskiego zwany Marchlewszczyzną. Była to polska autonomia ze szkołami i instytucjami, gdzie zasiadali nasi rodacy.
Po 1930 r. okazało się, że poziom kolektywizacji jest tam niski, i to był dla Kosiora znak, że Stalin coś na niego ma. Później w Marchlewszczyźnie szef ukraińskiej bezpieki Stanisław Redens, Polak, Podlasianin z Tykocina, wykrył spisek. Nikołaj Iwanow w „Zapomnianym ludobójstwie” to, co się później stało, określił „diabelskim planem”, bowiem dekadę od likwidacji Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) jej ślady jakoby odkryto na Marchlewszczyźnie. Aresztowani radzieccy Polacy przyznali, że na rozkaz polskiego Sztabu Generalnego m.in. w lasach Żytomierszczyzny wycinali ścieżki, aby łatwiej było najechać ZSRR, a przewodzi im Kazimierz Kosior. Szef NKWD Nikołaj Jeżow kontynuował teatrzyk i poprosił o zgodę na zatrzymanie brata generalnego sekretarza Ukrainy. Stalin zgodził się, a równocześnie ściągnął Stanisława z rodziną z Meżyhirji i 19 stycznia 1938 r. awansował na wicepremiera, czyli zastępcę przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych. Stał się on więc najwyżej postawionym w historii Polakiem we władzach ZSRR. Ale wieko trumny było już uchylone.
„Nigdy nie był mi bliski”
Już 30 stycznia 1938 r. Stanisław Kosior pisał do Stalina: „Od wczorajszego dnia żyję pod strasznym brzemieniem kierowanych pod moim adresem podejrzeń i wątpliwości”. Potem jest akapit poświęcony Kazimierzowi. „Nigdy nie był mi bliski i nawet w Kijowie nie odwiedzaliśmy się”. Najwyraźniej ktoś szepnął mu, o co jest oskarżany. „Przekopałem w swojej pamięci, czy aby nie było kiedyś jakiejś aluzji do jego, Kazimierza, związków, ale niczego nie było” – i dziwi się bratu – „Dlaczego wszystko to wymyślił – ciężko mi to pojąć”.
Stalin potrzebował Kosiora już tylko na kozła ofiarnego. Zignorował list i pozwolił Jeżowowi dokończyć sprawę POW, będącą częścią tzw. polskiej operacji. Badający ją Iwanow ułożył najważniejsze fakty. 4 kwietnia 1938 enkawudziści aresztowali Kazimierza, a 3 maja – Stanisława. Wtedy też zamykani są kolejni członkowie rodziny. Z wyjątkiem Józefa, który zmarł rok wcześniej, bracia po przesłuchaniach są skazywani jako szpiedzy i członkowie POW. Enkawudziści rozstrzeliwują Władysława, potem Kazimierza, a Michał trafia do łagru i słuch o nim ginie. W sierpniu kula dosięga żonę Jelizawietę, również oskarżoną o zdradę, i tylko on, Stanisław, pozostaje nieosądzony.
Historyk Roj Miedwiediew twierdzi, że śledczy ani groźbą, ani torturami nie mogli nic wskórać. Przywieziono więc 16-letnią córkę Tamarę, którą „zgwałcono na oczach ojca”.
Już się nie sprzeciwił, „podpisał wszystko, całkowicie stracił zainteresowanie swoim losem”. Kat Stalina i niesławny morderca Polaków Wasilij Błochin rozstrzelał Stanisława 26 lutego 1939 r. Córka rzuciła się pod pociąg.
Zbrodniarz podwójnie zrehabilitowany
Chruszczow w referacie wygłoszonym w lutym 1956 r. na XX Zjeździe KPZR 12 razy wspominał o Kosiorze. Po miesiącu zrehabilitowano braci, choć nie pociągnęło to za sobą naświetlenia roli, jaką Stanisław odegrał w czasie Wielkiego Głodu. Przeciwnie, jego łysa głowa znów spoglądała ze znaczków i kojarzyła się z ludzkim bolszewikiem. A dzięki Chruszczowowi tę biografię uzupełniono o ukraiński element narodowy. Nazwiskiem Kosiora ponownie nazywano ulice i place. Zastanawia tylko, dlaczego Sudopłatow poświęcił mu powieść. Ten enkawudzista, Ukrainiec z urodzenia, musiał wiedzieć, kim był on naprawdę.
Radzieckie znaczki z 1969 i 1989 r., na których widnieje Stanisław Kosior (1889-1939) – działacz komunistyczny polskiego pochodzenia, polityk Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w okresie przymusowej kolektywizacji rolnictwa i wielkiego głodu, sekretarz generalny KC Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy (KP(b)U) (1928-1934), I sekretarz KP(b)U (1934-1938), wiceprzewodniczący Rady Komisarzy Ludowych ZSRR (wicepremier ZSRR) (1938), członek Komitetu Centralnego RKP(b)/WKP(b) (1924-1938), zastępca członka Politbiura KC WKP(b) (1927-1930), członek Politbiura WKP(b) (1930-1938), sekretarz KC WKP(b) (1926-28) Wikimedia Commons
Wiele działo się wokół Kosiora i w 1981 r. cytowany już Mychajło Pohrebynski napisał o nim książkę. Jest to tekst stronniczy. Czemu służył?
Dziś, gdy po 24 lutego Pohrebynski został aresztowany, widać to wyraźniej. Szukał postaci, która łączyłaby oba kraje, a równocześnie była nośnikiem ruskiego miru. Czy kimś takim stał się Kosior? Jeszcze w XXI w. w Ukrainie było kilka ulic, którym patronował, m.in. w Krzywym Rogu, i nie pomylimy się, mówiąc, że najsłynniejszy obywatel tego miasta – Wołodymyr Zełenski – chodził przez Kosiora; ulicę tę przemianowano dopiero w 2016 r. Z pytaniem, jak tłumaczyć ten fenomen, zwróciliśmy się do odesyty, poety, eseisty i lekarza Demiana Fanszela.
„Będziecie się śmiać – odpowiedział – ale w czasie pierestrojki nazwisko Kosiora przez pewien czas było kojarzone z ludźmi represjonowanymi, których zrehabilitowała [po raz wtóry] specjalna komisja przy Gorbaczowie. Wybrzmiewało jako coś pozytywnego”.
Postsciprtum
13 stycznia 2010 r. kijowski sąd apelacyjny ostatecznie zakończył sprawę wytoczoną rok wcześniej przez Służbę Bezpieczeństwa Ukrainy organizatorom Hołodomoru. Wokół procesu narosło wiele kontrowersji, przeciwnicy, w tym Janukowycz, twierdzili, że to walka z trupami, ale mimo to rozstrzygnięcie zapadło i „w imieniu Ukrainy” ogłoszono obowiązującą dziś wykładnię. Za Wielki Głód, rozumiany jako planowe działanie, mające na celu wyniszczenie narodu ukraińskiego, odpowiadają członkowie KC partii, Stalin, Mołotow, Kaganowicz i Postyszew oraz sekretarz partii w Ukrainie Kosior i ówczesny „premier” Ukrainy Włas Czubar. Przy nazwisku Kosiora stoi „urodzony w m. Węgrowie, […] Polak”.
The 51 South Africans who died fighting in Israel in World War I
