Zalman Frydrych. Zwiadowca z warszawskiego getta pojechał w ślad za transportami śmierci do Treblinki. I wrócił

Marta Grzywacz

---

Zalman Frydrych ps. ‘Zygmunt’ – urodzony w 1911 r. w chasydzkiej rodzinie w Warszawie, żołnierz Wojska Polskiego, zwiadowca, uczestnik kampanii wrześniowej i jeniec obozu w Königsbergu (Królewcu), filii KL Stutthof (Fot. Żydowski Instytut Historyczny)

“‘Łaźnia’ przyjmuje po 200 osób co 15 minut. Jest zatem w stanie wymordować 20 tys. osób w ciągu doby. W tym tkwi wyjaśnienie faktu stałego przybywania ludzi do obozu, z którego nie ma drogi powrotnej” – pisał o Treblince Zalman Frydrych. Bund wysłał go w ślad za jednym z transportów zmierzających na bliżej nieokreślony “wschód”. Wieści, które przywiózł, spowodowały, że młodzi Żydzi zaczęli gromadzić broń. Niespełna rok później wybuchło powstanie.

Środa, 22 lipca 1942 r., dzień przed Tisza be-Aw: Dzień trwogi i niepokoju. Wiadomość o mającym nastąpić wysiedleniu obiega miasto lotem błyskawicy. Żydowska część Warszawy nagle zamarła. (…) Z ulic wieje strachem. (…) W wielu miejscach są zabici. W obliczu powszechnego, strasznego nieszczęścia nie liczy się już ofiar, nie wymienia się ich nazwisk. Wysiedlenie ma się rozpocząć jeszcze dziś – notował w dzienniku nauczyciel Abraham Lewin, członek organizacji Oneg Szabat (Radość Soboty), która pod kierunkiem Emanuela Ringelbluma dokumentowała losy Żydów na terenie Polski w czasach okupacji.

Za dużo Żydów

Zaczęło się kilka godzin wcześniej. Przed budynek Gminy Żydowskiej, wówczas przy Grzybowskiej 26 (dziś stoi tam wieżowiec PZU Tower), podjechały samochody osobowe i dwie ciężarówki. Wszystkie wejścia do gmachu zostały obstawione, na ulicy zrobiło się pusto. Ośmiu Niemców poszło na pierwsze piętro do gabinetu prezesa Judenratu Adama Czerniakowa. Wszyscy urzędnicy oprócz wąskiego grona członków Rady Żydowskiej musieli opuścić pokoje.

Posiedzenie rozpoczęto od następujących słów – relacjonowała pisarka Gustawa Jarecka, wówczas maszynistka w Judenracie – „Powinno wam być wiadome, że ilość Żydów w Warszawie jest zbyt wielka. Wysiedlenie będzie przeprowadzone przez Radę Żydowską. Jeżeli zarządzenia dotyczące wysiedlenia będą wykonywane dokładnie, wtedy zakładnicy, których wzięliśmy dla zapewnienia porządku, będą zwolnieni, w przeciwnym razie zawiśniecie wszyscy na stryczku”. (…) Wszyscy zamieszkali w Warszawie Żydzi, bez względu na wiek i płeć, zostają przesiedleni na wschód.

Co oznaczał „wschód”, nikt nie wiedział. A w każdym razie nie wiedziała tego większość mieszkańców getta. Jeszcze tego dnia, 22 lipca 1942 r., w nieznanym kierunku ruszył z Umschlagplatzu pierwszy transport 6250 Żydów.

Bajki o komorach

W ten sposób Niemcy rozpoczęli Wielką Akcję, czyli likwidację warszawskiego getta, która przebiegała według założeń przyjętych 20 stycznia 1942 r. na konferencji w Wannsee, gdzie zdecydowano o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”, czyli eksterminacji Żydów na skalę przemysłową w obozach zagłady. Zamierzano wybudować je na terenie Rzeszy i Generalnego Gubernatorstwa.

Operacji nadano kryptonim „Reinhardt” od imienia jednego z jej organizatorów – Reinharda Heydricha, szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, który zginął w zamachu w Pradze („Reinhardt” z „t” na końcu, bo tak pisał jego imię Heinrich Himmler).

Już pierwszego dnia wywózki na ulicach pojawiły się obwieszczenia: Każdy przesiedleniec Żyd ma prawo zabrać ze swojej własności 15 kg jako bagaż podróżny. (…) Wszystkie przedmioty wartościowe, jak pieniądze, biżuteria, złoto itd. mogą być zabrane. Należy zabrać żywność na 3 dni.

Niemcy informowali, że wysiedleni jadą do pracy.

Czerniaków odmówił podpisania zarządzenia o deportacji i następnego dnia popełnił samobójstwo. Żądają ode mnie, bym własnymi rękami zabijał dzieci mego narodu. Nie pozostaje mi nic innego, jak umrzeć – napisał do żony.

Adam Czerniaków, z wykształcenia chemik, przed wojną był radnym Warszawy i radcą gminy żydowskiej. W jego gabinecie wisiał portret Józefa Piłsudskiego, którego nie zdjął nawet w czasie okupacji. Gdy zamknięto getto, został przewodniczącym Judenratu (Rady Żydowskiej). Po rozpoczęciu Wielkiej Akcji odmówił podpisania obwieszczenia o wysiedleniu Żydów i następnego dnia w swoim gabinecie popełnił samobójstwo, zażywając cyjanek potasu. Fot. Domena publiczna

Możliwe, że należał do grupy tych, którzy wiedzieli, co oznaczają „przesiedlenia”, bo już w grudniu 1941 r. Niemcy zaczęli gazować Żydów w obozie Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w Kraju Warty. Pierwszy uciekinier z Chełmna, Szlamek Fajner, dotarł do getta warszawskiego w lutym 1942 r. Wyznaczony do zakopywania zwłok w lesie uciekł z ciężarówki, którą dowożono grabarzy. W Warszawie złożył relację Ringelblumowi.

Z danych gromadzonych przez Ringelbluma wynika, że późną wiosną 1942 r. Rada Żydowska i Oneg Szabat wiedziały o istnieniu dwóch innych obozów zagłady – w Bełżcu i Sobiborze. Mordowani byli tam Żydzi z dystryktów lubelskiego, krakowskiego i lwowskiego, a także z Austrii, Czech, Francji, Holandii, Niemiec i Słowacji.

22 listopada 1940 r. przy ul. Leszno 19 zebrała się grupa osób – kilkudziesięciu żydowskich pisarzy, nauczycieli, naukowców i działaczy społecznych – której przewodził Emanuel Ringelblum. Jako pedagog i działacz społeczny zafascynowany historią i kulturą Żydów postanowił stworzyć archiwum dokumentujące ich życie w okupowanej Polsce. Tak powstało Archiwum Ringelbluma. Fot. Domena publiczna

Gdy jednak w lipcu ruszyły transporty z Umschlagplatzu, nadal nie było pewności, dokąd i w jakim celu zmierzają. Wszyscy chcieli wierzyć, że „jadą na życie, nie na śmierć”. Zakładano, że o ile sytuacja starców, kobiet i dzieci jest niepewna, o tyle młodzi, zdolni do pracy mężczyźni mają szansę przeżyć. Niektórzy więc dobrowolnie zgłaszali się na Umschlagplatz, skąd codziennie wywożono około 5-6 tys. osób.

Marek Edelman pisał: Niemcy, nie przebierając w środkach, stosują nowy chwyt propagandowy. Przyrzekają i dają każdemu ochotniczo zgłaszającemu się do wyjazdu 3 kg chleba i 1 kg marmolady. To wystarcza. Dalej już propaganda i głód robią swoje. Pierwsza daje do ręki niezbity argument przeciwko wszelkim „bajkom” o komorach gazowych (bo po cóż by dawali chleb, gdyby chcieli mordować), głód – jeszcze mocniejszy, przesłania wszystko obrazem trzech brązowych, wypieczonych bochenków.

Dokąd jadą transporty?

Prawda o tym, że celem wywózki jest Treblinka, gdzie nie ma mowy o żadnej pracy, dotarła do getta wraz z pierwszymi uciekinierami z transportów. Pod datą 6 sierpnia 1942 r. Abraham Lewin zapisał: P [opo]wer widział rozkazy dotyczące pociągów oraz widział liczby ludzi wywiezionych do Treblinki. A 11 sierpnia notował: Smolar telefonował do Sokołowa. Powiedziano mu, że ci, których wieźli albo wywiozą do Treblinki, idą na śmierć. (…) W Warszawie znajduje się Żyd Salbe, który przekazał informacje z Treblinki. Niemcy (…) okrutnie biją ludzi, gdy wychodzą z wagonów. Następnie zapędzają ich do ogromnych baraków. Przez 5 minut słychać przeraźliwe krzyki, a potem nastaje cisza. Zwłoki, które wyciąga się stamtąd, są okropnie obrzęknięte. Nie sposób objąć zwłok rękoma, takie są grube.

Abraham Lewin w gimnazjum dla dziewcząt w Warszawie uczył hebrajskiego i historii Żydów. W getcie działał w organizacji Oneg Szabat. Pisał dziennik dokumentujący życie getta. Zanotował nazwiska pierwszych uciekinierów z Treblinki. Zginął w getcie w niewyjaśnionych okolicznościach Fot. Domena publiczna

Zalman Frydrych ps. „Zygmunt” – urodzony w 1911 r. w chasydzkiej rodzinie w Warszawie, żołnierz Wojska Polskiego, zwiadowca, uczestnik kampanii wrześniowej i jeniec obozu w Königsbergu (Królewcu), filii KL Stutthof – miał aryjski wygląd: jasne włosy, niebieskie oczy i prosty nos. Kiedy został przesiedlony do getta, Bund – lewicowa i antysyjonistyczna partia żydowska, z którą związał się parę lat wcześniej – natychmiast wytypował go do noszenia meldunków na aryjską stronę.

Gdy rozpoczęła się akcja wysiedleńcza, Frydrych dostał nowe zadanie: miał pojechać w ślad za jednym z transportów i dowiedzieć się, dokąd wywożeni są Żydzi z getta. Bernard Goldstein, jeden z aktywistów Bundu, wspominał: Wyznaczyliśmy Frydrycha, bo był jednym z najbardziej śmiałych i wytrwałych mężczyzn, jacy działali w naszym podziemiu.

Po przejściu na aryjską stronę znajomy kolejarz z Gdańska poradził Frydrychowi, żeby przejechał trasę Warszawa – Małkinia. Nie wiadomo, jak przebiegała podróż, ale po trzech dniach zwiadowca dotarł do Sokołowa Podlaskiego (Treblinka znajdowała się w powiecie sokołowskim) i od zawiadowców stacji dowiedział się, że w tym miejscu tory się rozwidlają. Jedna nitka prowadzi do Małkini, a druga, krótsza – do Treblinki, i tam właśnie jadą transporty, które po kilku godzinach wracają puste. Kolejarze zauważyli też, że do Treblinki nie ma żadnych dostaw żywności. Frydrych wiedział więc już, dokąd jechały transporty, ale nie wiedział, jakie są losy ludzi. Wypytywał okolicznych mieszkańców, ale nie chcieli mówić albo faktycznie nie wiedzieli, że w Treblince morduje się Żydów.

Zbieg okoliczności sprawił, że nazajutrz na rynku Zalman Frydrych spotkał dwóch niemal nagich i ciężko pobitych mężczyzn. Jednym z nich był Azriel Wallach, który po przyjeździe do Treblinki został wysłany do mycia wagonów, dlatego udało mu się uciec. Frydrych dowiedział się od niego, że Żydom przywożonym do Treblinki po wyładowaniu z wagonów mówi się, że idą do łaźni, skąd mają udać się do pracy, a w rzeczywistości prowadzeni są do zamykanych hermetycznie baraków i gazowani.

27 lipca, czyli pięć dni po rozpoczęciu Wielkiej Akcji, Frydrych był z powrotem w getcie. Gdy się pojawił – pisał Marek Edelman – natychmiast opublikowaliśmy artykuł w „Ojf der Wache” [„Na Straży” – pismo Bundu] z dokładnym opisem tego, co się dzieje w Treblince. Ale nawet wtedy ludzie uparcie nie chcieli wierzyć. Zamykali oczy na nieprzyjemne fakty i bronili się przed prawdą rękami i nogami.

Rozkwitały jabłonie i grusze

Informacje zebrane przez Frydrycha zaczęli potwierdzać inni. 28 sierpnia do getta wrócił Dawid Nowodworski, którego wywieziono do Treblinki 11 dni wcześniej. Jego podróż do obozu trwała 12 godzin. Na przystankach do pociągu podchodzili Polacy – sprzedawali mleko (6 zł), wodę (5 zł), chleb (100 zł). Do stacji: obóz Treblinka pociąg przybył o 7 rano. Przed zejściem rozmawiałem z maszynistą Polakiem, czy często stąd jadą grupy do pracy – odpowiedział: tu się tylko zajeżdża, stąd nikt nie wyjeżdża – pisał Nowodworski.

W przeciwieństwie do Treblinki I, czyli obozu pracy, Treblinka II – o czym wówczas jeszcze nie wiedziano – była tylko obozem zagłady. Niemcy rozpoczęli jej budowę na przełomie maja i czerwca 1942 r., a 23 lipca przybył tam pierwszy transport z Umschlagplatzu.

Ze zniszczonej przez czas i warunki przechowywania relacji Nowodworskiego (odnalezionej w zbiorze „Archiwum Ringelbluma”) w większości daje się odczytać tylko poszczególne słowa: na placyku mężczyźni od kobiet… po wodę…. duża beczka… pobili się… Ukraińcy szaleli…na dachu… z karabinem.. daj pieniądze… 200 zł… zdejm buty… rozpłatane głowy kobiet…

Dawid Nowodworski został wywieziony do Treblinki 17 sierpnia 1942 r. Uciekł i wrócił do getta. Jego relacja trafiła do Archiwum Ringelbluma. Był członkiem ŻOB i dowódcą grupy bojowej w powstaniu. Wyszedł z grupą ok. 40 bojowców kanałami. Zginął prawdopodobnie wydany przez folksdojcza Fot. Domena publiczna

Z poskładanych fragmentów można wnioskować, że Nowodworski został skierowany do kopania dołów, w których grzebano zabitych w komorach gazowych. W pewnej chwili schował się w dole, przeczekał i uciekł pod osłoną nocy. Zbliżając się do lasu, słyszał za sobą strzały egzekucji – prawdopodobnie grabarzy, których zabijano, gdy pochowali ciała. Ukraiński strażnik, przeładowując broń, nucił: „Rozkwitały jabłonie i grusze”.

Idąc przed siebie, pukał do każdej chaty. Bezinteresownej pomocy udzielili mu chłopi ze wsi Dębe. Dali mleka, kluski kartoflane. Litowali się, współczuli. Dlaczego dajecie się zabijać, czy wy jesteście mądry naród? – pytali. Szedł od jednej miejscowości do drugiej, gdzieś kupił marynarkę, bilet do Warszawy i z końcem sierpnia był znowu w getcie.

Fabryka śmierci

Parę tygodni po nim z Treblinki wydostał się Abraham Krzepicki, w kampanii wrześniowej żołnierz Wojska Polskiego, wywieziony w transporcie 25 sierpnia 1942 r. Mówił potem Racheli Auerbach, która zbierała relacje dla Oneg Szabat: W wagonie panowały straszliwe duszności wzmagające się z każdą chwilą, myśl o bliskiej śmierci opanowała wszystkich. (…) Ludzie mdleli, z obnażonych ciał spływał strumieniami pot.

Abraham Krzepicki, który uciekł z Treblinki po ośmiu dniach. Wyznaczony do kopania rowów ukrył się w stosie ubrań należących do zamordowanych Żydów, które przewożono z powrotem do Warszawy. Wrócił do getta i zginął z bronią w rękach podczas powstania Fot. Domena publiczna

Mary Berg, prowadząca dziennik od początku wojny, relacjonowała, że podłogi wagonów – zamkniętych, bez dopływu powietrza – Niemcy posypywali wapnem. Gdy uwięzieni załatwiali swoje potrzeby, wapno się rozpuszczało, wypełniając wnętrze trującymi oparami.

Krzepicki został wysłany do pracy za zabudowania obozowe. Leżały tam skłębione masy trupów o strasznych twarzach. Byli to poduszeni w wagonach – relacjonował. Razem z innymi miał nosić ciała do dołów położonych w pobliżu, w których zwłoki były podpalane i zakopywane. W pewnej chwili kompletnie wyczerpany ukrył się w stosie ubrań. Uniknął w ten sposób losu innych grabarzy. Egzekucje już trwały, słyszałem strzały, dobiegały mnie przekleństwa Ukraińców, straszne krzyki mordowanych – opowiadał. A jednak człowiek mimowolnie cieszył się, że kula przeznaczona była dla innego.

Udało mu się przyłączyć do grupy pracującej przy sortowaniu ubrań i kosztowności. Ludzie przywożeni do obozu, oglądając świat jeszcze przez okna i szpary w wagonie, nadal nie wierzyli albo nie chcieli uwierzyć w prawdziwe przeznaczenie Treblinki – wspominał. Dziwiliśmy się, skąd zebrało się tak dużo odzieży. Jak się ona tu znalazła? Snuliśmy przypuszczenia, że na Majdanie pod Lublinem oraz w innych obozach dają Żydom papierowe ubrania, a ich odzież gromadzi się w tym właśnie miejscu. Tu się sortuje i odsyła do Niemiec do przeróbki. (…) W pobliżu Treblinki ujrzano Żydów prowadzonych do pracy przez Ukraińca. Ta radosna wiadomość również dotarła do wszystkich. Niech wiedzą, że tu biorą Żydów do roboty!

Sortując ubrania, Krzepicki przetrwał osiem dni. Zapamiętał wygląd obozu: układ baraków, kopaczki ryjące doły pod groby „dla milionów ludzi”, drogę ku „łaźni”, mężczyzn, kobiety i dzieci, którym w drodze kazano rozbierać się do naga, Ukraińców, którzy bili i rozstrzeliwali zbyt opieszałych albo tylko chcących się pożegnać z rodzinami. Był świadkiem, jak jeden Żyd wbił Niemcowi nóż w plecy – a Ukraińcy łopatami rozsiekli na miazgę naszego towarzysza. Widział rzeź, która się potem rozpoczęła. Niemców, którzy dali ukraińskim strażnikom wolną rękę, a sami pochowali się w barakach „ze strachu”, i krew, która „płynęła strumieniami”. Widział też samą „łaźnię”, do której Niemcy upychali od 800 do 1000 osób. Nie wiedział, w jaki sposób ich mordowano. Wydawało nam się jednak – relacjonował – że wokół łaźni unosi się z trudem uchwytny zapach chloru.

Niemcy mordowali w Treblince dwutlenkiem węgla ze zwykłych spalin. Obok ceglanego budynku z trzema komorami stała przybudówka z silnikiem Diesla, którego spaliny wprowadzano do komór rurami, zakończonymi dla niepoznaki sitkiem prysznica. Śmierć następowała w ciągu 15 minut. W październiku 1942 r. liczbę komór zwiększono o dziesięć. Zagazowanie 2 tys. ludzi zajmowało trzy godziny. W miarę udoskonalania procedury skrócono ten czas do jednej-dwóch godzin.

Krzepicki uciekł, ukrywając się pod stosem ubrań w wagonie, który wyjechał z Treblinki w drogę powrotną. Wysiadł w Stoczku i stamtąd szedł pieszo. W drodze do Warszawy został okradziony przez jakiegoś Polaka, ale dzięki pomocy nieznanej „chrześcijanki”, która dała mu schronienie, przetrwał. Ona też skontaktowała go ze swoją rodziną w Warszawie, u której ukrywał się kilka dni po powrocie, a na początku października wrócił do getta.

Żydzi, strzeżcie się!

20 września 1942 r. czasopismo „Ojf der Wache” opublikowało drugi raport, także autorstwa Frydrycha, który zebrał dotychczasową wiedzę na temat Treblinki i jak poprzednio ostrzegał, że Niemcy kłamią. Nie chodzi o żadną pracę, bo w Treblince Żydzi są w straszliwy sposób mordowani. „Łaźnia” – a raczej „rzeźnia”, jak pisał Frydrych – przyjmuje po 200 osób co 15 minut. Jest zatem w stanie wymordować 20 000 osób w ciągu doby. W tym tkwi wyjaśnienie faktu stałego przybywania ludzi do obozu, z którego nie ma drogi powrotnej. Służba pomocnicza ze Stoczka – młodzi Żydzi uzbrojeni w kije – zbiera kosztowności i pieniądze, a Ukraińcy wypychają sobie nimi kieszenie. (…) Wiele osób nie chce oddać mordercom dobytku, rozrywają pieniądze, zakopują kosztowności. W obozie odbywa się duży handel alkoholem, który produkowany jest z ludzkiego moczu i osładzany sacharyną. (…) Gdy wieje wiatr, swąd zwłok palonych w Treblince dochodzi aż do Małkini. Tak więc okoliczna ludność żydowska wie dobrze, co się dzieje w Treblince. (…) Wniosek zatem jest następujący: Nie dać się złapać! Ukrywać się! Nie dać się oszukać żadnymi rejestracjami, selekcjami, numerkami! Żydzi, pomagajcie sobie nawzajem, troszczcie się o dzieci! (…) Policja żydowska powinna być bojkotowana! Nie wierzcie im! Strzeżcie się ich! Stawiajcie im opór! Wszyscy jesteśmy żołnierzami na straszliwym froncie!

Relacja Frydrycha nie pozostawiała złudzeń, więc już na początku Wielkiej Akcji w getcie powstała Żydowska Organizacja Bojowa, która zaczęła gromadzić broń. 19 kwietnia 1943 r. wybuchło powstanie. Zalman Frydrych walczył, przenosił broń z aryjskiej strony. Jak zaczęli strzelać – wspominał Marek Edelman – powiedział, że ma córkę w klasztorze, w Zamościu, że on nie przeżyje tego, a ja przeżyję, więc mam zająć się po wojnie tą córką.

Frydrych – jak przewidywał – zginął w powstaniu. Nie przeżyli wojny także najsłynniejsi uciekinierzy z „fabryki śmierci” – Abraham Krzepicki i Dawid Nowodworski – obaj również zginęli z bronią w ręku. W maju powstanie upadło.

Wielka Akcja zakończyła się 21 września 1943 r. Według danych Żydowskiego Instytutu Historycznego do Treblinki wywieziono około 265 tys. Żydów.

---

Źródła: „Archiwum Ringelbluma”, Żydowski Instytut Historyczny, Marek Edelman, „Zdążyć przed Panem Bogiem”, Kraków 2003, Abraham Lewin, „Dziennik”, Warszawa 2016, Mary Berg, „Pamiętnik Mary Berg. Relacja o dorastaniu w warszawskim getcie”, Warszawa 2016

---

 

---