100 lat PKO. Żyd, który uczył Polaków oszczędzać
Janusz Ostaszewski
Warszawa, listopad 1931 r. Prezes PKO Henryk Gruber (1892-1973) przed mikrofonem w studiu Polskiego Radia nagrywa audycję popularyzującą oszczędzanie. (Fot. NAC)
Henryk Gruber nie tylko zbudował potęgę powstałej 100 lat temu Pocztowej Kasy Oszczędności (dziś PKO BP), ale położył też podwaliny pod krajowy system ubezpieczeń. Zawdzięczamy mu również pierwszy neon w Polsce
Założycielem i pierwszym prezesem PKO był Hubert Ignacy Linde. W grudniu 1918 r. przedstawił premierowi Jędrzejowi Moraczewskiemu projekt organizacji Pocztowej Kasy Oszczędności. W styczniu 1919 r. został mianowany ministrem poczt i telegrafów w rządzie Ignacego Jana Paderewskiego, co ułatwiło mu zrealizowanie projektu życia. PKO erygowano dekretem naczelnika państwa Józefa Piłsudskiego z 7 lutego 1919 r.
Jednak już w 1925 r. Linde został zdymisjonowany po kontroli NIK, która wykryła nieprawidłowości w PKO. Później sąd uniewinnił Lindego, który jednak tego nie doczekał. 17 kwietnia 1926 r. zastrzelił go na ulicy sierżant Wojska Polskiego Wacław Trzmielowski, który uważał się za „mściciela krzywdy publicznej”, ale prawdopodobnie był płatnym mordercą. Motywu zabójstwa nie wyjaśniono.
Kiedy Linde budował polski system oszczędnościowy, jego następca na stanowisku prezesa PKO budował ubezpieczenia. Kilka tygodni po proklamowaniu niepodległości szef MSW Stanisław Thugutt powierzył 26-letniemu Henrykowi Gruberowi pieczę nad ubezpieczeniami od ognia. Ten od razu wziął się do opracowania dekretu zmieniającego rosyjską ustawę na polską, uporządkowania pracy towarzystw ubezpieczeniowych i przejęcia przez państwo majątku byłych towarzystw carskich.
Z Sokala w wielki świat
Sokal, ostatnia stacja kolejowa monarchii austro-węgierskiej przed granicą z Rosją. Na chodnikach barwne chustki spacerujących ruskich dziewcząt mieszają się z kapeluszami żon i córek urzędników Polaków. Jest tu też wielkie skupisko chasydów.
Nie ma elektryczności, telefonu, samochód jest znany z opowiadań. Pracują cegielnia i młyn parowy. Ważna gałąź handlu to spęd świń do Lwowa, a główna atrakcja to jarmark.
Pradziad Grubera był flisakiem i spławiał drewno do Gdańska. Dziad – kupcem drzewnym. Zbankrutował i synowie zostali tylko drobnymi urzędnikami. Rodzina Gruberów była spolonizowaną rodziną żydowską, ale najlepszym przyjacielem Henia był ojciec Jan – bernardyn z miejscowego klasztoru. Henio śpiewał w chórze kościelnym i chodził na religię.
Nauki w przemyskim gimnazjum nie wspominał dobrze: Szkoły nie lubiłem w ogóle, nie rozumiałem, czego chce ode mnie Rostafiński, autor podręcznika botaniki, czy Limbach, autor podręcznika zoologii. (…) postanowiłem uczyć się według własnego systemu: poezji wprost z dzieł Mickiewicza, historii polskiej z Sienkiewicza, historii obyczajowej u Kraszewskiego, Reymonta, muzyki od orkiestr wojskowych na publicznych placach, geografii na mapach z rozkładami jazdy na ścianach dworca kolejowego.
Ojciec przeniósł go do gimnazjum we Lwowie, ale tam nie było lepiej. Wolał chodzić na dyskusje koła socjalistycznego. Im – jak napisze – zawdzięczał umiejętność analizy problemów.
W końcu porzucił naukę mimo perswazji ojca i groźby zostania bez grosza w obcym mieście.
Znalazł pracę w agencji towarzystwa ubezpieczeń na życie. Wydawało się, że nie może być nic nudniejszego, ale okazało się, że ma żyłkę detektywistyczną. Polisy i wykazy kalkulacji – pisał – przychodziły z Wiednia na olbrzymich papierzyskach i w takichże kolumnach. Na nich i na kwitach zacząłem według własnej metody orientować się w branży ubezpieczeniowej, z nich dowiedziałem się, jak się kalkuluje premie za ten typ ubezpieczeń, i zacząłem zbliżać się do rozumienia jego podstaw technicznych. Te początki otworzyły mi drogę na całe życie.
Uroczystość poświęcenia gmachu Pocztowej Kasy Oszczędności u zbiegu ulic Jasnej i Świętokrzyskiej w Warszawie, 18 grudnia 1932 r. Z przodu na fotelu siedzi prezydent Ignacy Mościcki, w głębi widać Aleksandrę Piłsudską. Za prezydentem siedzą: premier Aleksander Prystor, marszałek senatu Władysław Raczkiewicz, a w kolejnym rzędzie m.in. minister spraw zagranicznych Józef Beck. Henryk Gruber stoi ze złożonymi rękami za pierwszym rzędem krzeseł Fot. NAC
Wszystkie popołudnia spędzał w bibliotece uniwersyteckiej, przygotowując się do matury. Gdy się zorientował, że we Lwowie nie nauczy się niczego więcej – wyjechał do Wiednia. Miał 21 lat i w kieszeni kilkadziesiąt koron austriackich. W kawiarni przewertował księgę adresów, wypisał z niej nazwy większych towarzystw ubezpieczeniowych i już w pierwszym – o nazwie Anker – otrzymał pracę. Zestawiał wypełnione formularze lekarskie i kierował je do biura przygotowującego polisy. Praca mechaniczna, ale dała wgląd w całość interesów towarzystwa.
Legionista doskonały
Uczył się w pracy i na kursach ubezpieczeniowych. Był gotowy do zdawania matury, gdy wybuchła I wojna światowa. Wiedeński oddział Związku Strzeleckiego werbował Polaków do Legionów. Gruber rzucił się w wir wydarzeń. Legionową epopeję zakończył z Krzyżem Virtuti Militari, Krzyżem Niepodległości i Krzyżem Walecznych, przepojony patriotyzmem i uwielbieniem dla Józefa Piłsudskiego. Był legionistą doskonałym, ale też oryginalnym. Gdy jego 6. Pułk Legionów stał na froncie nad Styrem, poprosił o urlop, zdał maturę w Żółkwi i zapisał się na prawo w Krakowie.
Przedostatnim jego wojskowym wyczynem było przejęcie od Prusaków 10 listopada 1918 r., w towarzystwie dwóch kolegów, komendy nad Zamkiem Królewskim w Warszawie. Ostatnim – wojna z bolszewikami w 1920 r.
Oprócz talentu urzędnika i żołnierza ujawnił jeszcze jeden – literacki. „Hycel, łotrzyk, poeta – nadczłowiek” – jak sam się określił w latach 20. w wierszu „Mądrość”.
Przyjaźnił się ze skamandrytami, uczestniczył w założycielskim posiedzeniu Polskiego PEN Clubu, pisał poematy: „Pomnik Kopernika” i „Kościół Świętego Krzyża”. Jego autorstwa jest pierwszy polski przekład „Pieśni o miłości i śmierci…” Rainera Marii Rilkego.
Nie został w wojsku, wybrał administrację. Stworzył Państwowy Urząd Kontroli Ubezpieczeń i jednolite normy działalności prywatnych towarzystw ubezpieczeniowych dla byłych zaborów, opanowując bałagan wynikający z odmienności przepisów. Negocjował w imieniu rządu z zagranicznymi towarzystwami ubezpieczeniowymi, by uzyskać dla obywateli polskich jak największe zadośćuczynienie za zobowiązania sprzed wojny. Uważał, że obowiązkiem rządu jest zabezpieczenie interesów klientów, kontrola taryf i bezpieczeństwa lokat. Na podstawie wzorca szwajcarskiego przygotował projekt rozporządzenia prezydenta RP w sprawie koncesjonowania działalności towarzystw ubezpieczeniowych oraz poddania ich gospodarki finansowej ścisłemu nadzorowi rządu.
31 marca 1928 r. Henryk Gruber został mianowany na stanowisko prezesa PKO.
Pierwszy neon w Warszawie
Gdy prowadził w Wiedniu rozmowy w sprawie zasad działalności na Górnym Śląsku niemieckich towarzystw ubezpieczeniowych, zobaczył na ulicy reklamę neonową – w Polsce jeszcze nieznaną. Natychmiast odnalazł w Wiedniu firmę, która się nimi zajmowała, i niebawem na rogu Brackiej i Alej Jerozolimskich zabłysła pełnym światłem reklama PKO – pierwszy neon w Warszawie!
Drugi neon kazał umieścić w najlepszym jego zdaniem punkcie – przy placu Piłsudskiego, gdzie odbywały się zgromadzenia patriotyczne. Zwrócił się do administratora budynku z prośbą o zgodę, a gdy ten odmówił, kupił budynek i wkrótce świecił się na nim neon PKO.
Do reklamy przywiązywał olbrzymią wagę – neony PKO z dewizą „Pewność, zaufanie” (był jej autorem) zabłysły więc nie tylko w Warszawie. W gazetach, niezależnie od barwy politycznej, ukazywały się ogłoszenia i artykuły; tylko w 1930 r. – blisko 600. Reklama PKO pojawiła się w Polskim Radiu w specjalnych audycjach: „Skrzynka pocztowa” i „Aktualności finansowo-gospodarcze”. PKO reklamowało się także na krajowych i zagranicznych targach. Niekonwencjonalna reklama – w formie pociągu wystawy – objeżdżała województwa kresowe, świat zabity deskami.
Prezes Gruber szczególnie starał się o pozyskanie dzieci i młodzieży. W szkołach powstawały kasy oszczędności (wkrótce minie 75 lat tej działalności, podtrzymywanej przez PKO do dziś), a w zakładach pracy kasy dla młodzieży zrzeszonej w rozmaitych organizacjach. Najaktywniej współpracujących nauczycieli PKO nagradzało.
Gruber hołubił też kobiety, które – co wynikało z corocznych analiz struktury oszczędności – wnosiły znaczną część wkładów. PKO zorganizowało wielki konkurs z nagrodami na najoszczędniejszą gospodynię domową, wydało specjalną broszurkę „Dola kobiety” i rozesłało teksty specjalnych odczytów dla kobiet wiejskich.
Gruber współpracował też z duchowieństwem katolickim, wydając zbiór kazań i pogadanek na temat oszczędności. Reklamy PKO widniały na milionach paczek papierosów i zapałek, na kalendarzach, rozkładach lekcji i skarbonkach.
Bankier państwowiec
Do rozkręcenia ruchu oszczędnościowego Gruber wykorzystał krótki przebłysk koniunktury – między zamętem powojennym zakończonym reformą Grabskiego w październiku 1927 r. a wybuchem Wielkiego Kryzysu dwa lata później. Oszczędności lokowane w PKO rosły szybciej niż w innych bankach, a w 1939 r. liczba książeczek oszczędnościowych przekroczyła 3,4 mln.
Dzięki temu PKO stało się jedną z głównych instytucji finansujących rozwój kraju. Kredytowało budowę elektrowni, gazowni, wodociągów. Prezydent Stefan Starzyński otrzymał kredyt w wysokości 5 mln zł na rozpoczęcie robót publicznych w Warszawie. Na niemieckim Górnym Śląsku PKO wspierało polskie spółdzielnie ignorowane przez banki niemieckie. Nade wszystko jednak lokowało fundusze w emitowanych przez państwo papierach wartościowych, umożliwiając rządowi sfinansowanie Centralnego Okręgu Przemysłowego, mostów na Wiśle w Krakowie, Płocku i Włocławku, dworca kolejowego w Warszawie, zapór i elektrowni na Sole w Porąbce i na Dunajcu w Rożnowie, dróg i linii kolejowych, wreszcie budowy miasta i portu w Gdyni.
Hubert Linde fanatycznie dbał o interesy kasy, zażarcie broniąc jej autonomii. Henryk Gruber miał inną osobowość, rozumował kategoriami interesów państwa. Godził się z ograniczeniem autonomii kasy dla dobra publicznego. Doceniał wysiłki ministra skarbu Eugeniusza Kwiatkowskiego, zgadzał się z jego opinią, że PKO jest instrumentem regulacji stopy procentowej na rynku i nie może się kierować wyłącznie zasadą rentowności, interes państwowy zmusza ją często do zawierania transakcji nierentowych, jak kupno papierów po kursach sztywnych.
Coś z Keynesa
Nie znaczy to, że zawsze się zgadzał z polityką ministra i prowadzoną przez Bank Polski. Gruber był zwolennikiem angielskiego ekonomisty Johna Keynesa, który uważał, że w razie zaburzeń w gospodarce, a zwłaszcza recesji, konieczna jest interwencja rządu w celu ożywienia koniunktury. Z poglądami Keynesa nie zgadzała się większość prominentnych osób zajmujących się finansami państwa. „Kontrolowana inflacja” proponowana przez niego dla ożywienia gospodarki przerażała ludzi, którzy pamiętali hiperinflację sprzed reformy Grabskiego.
Pierwszy prezes Pocztowej Kasy Oszczędności Hubert Ignacy Linde (1867-1926) Fot. Nac
W rezultacie Polska prowadziła bezkompromisową politykę deflacyjną, broniąc za wszelką cenę złotego. We wspomnieniach Gruber opowiada, jak przekonywał Edwarda Rydza-Śmigłego: Jeśli nie „nakręcimy” koniunktury, wszystko obróci się przeciw nam. Uważam za konieczną ostrożną, kontrolowaną, ale stale wzrastającą emisję banknotów pod weksle zdrowych warsztatów produkcyjnych i instytucji publicznych kierujących inwestycjami. Zdeklarowałem się jako zwolennik inicjatywy prywatnej, ale rozumiem, kiedy trzeba interwencji państwa, a kiedy jej nie trzeba.
Szczególnie na polityce Banku Polskiego i ministra skarbu, któremu podlegał, cierpiało wojsko. Gruber wspomina: Kwiatkowski żył w przekonaniu, że Hitler gra komedię i że nie dojdzie do wojny. (…) Skoro tak, więc po co przesadzać z dawaniem pieniędzy na wojsko? W tym względzie nie zawsze postępował zgodnie z zaleceniami Kwiatkowskiego. Gdy na jednej z konferencji w Ministerstwie Skarbu oświadczyłem, że PKO może postawić do dyspozycji ministra spraw wojskowych 120 mln zł (…), Kwiatkowski czynił mi gorzkie wyrzuty, że przełamałem linię jego polityki, gdyż potrzebuje on pieniędzy na cele „bardziej palące”.
Na ogół jednak Gruber wykonywał dyspozycje Kwiatkowskiego, nawet jeśli mogło to być dla kasy niekorzystne, ale wymagał tego interes publiczny. Gdy jednak minister zaproponował mu stanowisko swego zastępcy, dając do zrozumienia, że niebawem obejmie po nim tekę – odmówił.
Ekspansja
Gruber wprowadził udogodnienia dla posiadaczy kont czekowych. Uruchomił instytucję stałych zleceń i postarał się, by obrót czekowy wyszedł poza granice kraju. Sieć korespondentów zagranicznych rozszerzono na Europę i USA. W 1938 r. PKO obsługiwało już 80 proc. obrotu czekowego.
Za jego prezesury rozwinęła się sieć bankowa, powstały oddziały w Wilnie, Lwowie i Gdyni, reaktywowany został oddział w Łodzi, a poznański przeniósł się do nowego gmachu. PKO podjęło też całkowicie nową działalność – ubezpieczenia na życie, prezes bowiem uważał, że są one również formą oszczędzania. Gruber myślał przy tym nieszablonowo; nie zamierzał konkurować z instytucjami ubezpieczeniowymi zakorzenionymi na rynku i całą uwagę skierował na rozwój ubezpieczeń, którymi nikt się nie interesował – ludowych i dla ludzi niezbyt zamożnych.
Jak powstało PKO SA
W latach 1928-29 do Francji wyemigrowało z Polski mnóstwo robotników, rolników, kupców i rzemieślników. Słali stamtąd do kraju oszczędności, chroniąc je przed częstymi dewaluacjami franka. Na przekazach zarabiały banki francuskie, więc Gruber postanowił, że Bank Polski przejmie obsługę tych pieniędzy, a także usługi kredytowe emigracji.
Okazało się jednak, że działalność filii PKO we Francji uniemożliwia francuskie prawo. Gruber powołał więc na początku 1929 r. Bank Polska Kasa Opieki SA, spółkę akcyjną z formalnym udziałem Banku Gospodarstwa Krajowego i Państwowego Banku Rolnego, której wszystkie akcje miało jednak PKO. Z marketingowego punktu widzenia ważne było zachowanie marki. Bank – w skrócie – nazywał się tak samo, a więc budził wśród emigrantów zaufanie. Pierwsza placówka PKO SA została otwarta w lutym 1929 r. w Paryżu. Przejęła nie tylko obsługę emigracji, ale też polskiego handlu zagranicznego.
Inny charakter miał oddział powstały w 1931 r. w Argentynie, który – ze względu na prawo argentyńskie – był formalnie niezależny i nosił nazwę Banco Polaco. Obsługiwał wymianę handlową z tym krajem, eliminując pośrednictwo banków niemieckich. Z oddziałem tym Gruber związał swe późniejsze okupacyjne losy. Pracował tam też Witold Gombrowicz poprzez Bank Polski.
Utworzony w 1933 r. oddział w Tel Awiwie obsługiwał osobliwą wymianę handlową Polski z Palestyną. Polska – centrum wydawnicze literatury hebrajskiej – eksportowała ją do Palestyny na równi z polską. Oprócz książek instrumenty muzyczne oraz tałesy – modlitewne szale żydowskie.
Z drugiej strony zwiększał się też stale import cytrusów oraz żydowskich liturgicznych win. Zadzierzgnięte wówczas więzi zaowocowały podczas wojny, kiedy palestyński oddział banku PKO SA funkcjonował jako ekspozytura PCK i oddał nieocenione usługi polskiej armii na Bliskim Wschodzie.
Ostatnia zorganizowana przez Grubera placówka powstała w 1939 r. w Nowym Jorku. Zakorzeniła się wśród Polonii i pomogła w sfinansowaniu wielu polsko-amerykańskich transakcji handlowych.
Ruch to życie, a więc Orbis
Od lat 30. państwa europejskie traktowały turystykę jako gałąź wymiany gospodarczej. Gruber podchwycił tę ideę i w 1933 r. stworzył narodowe biuro podróży Orbis – agendę PKO SA, która miała 99 proc. jego akcji.
W kraju i za granicą Orbis intensywnie się reklamował, m.in. w radiu, prasie i na ulicznych plakatach. Miesięcznik „Turystyka” miał olbrzymi jak na tamte czasy 15-tysięczny nakład. Orbis utworzył 10 okręgów turystycznych, które we współpracy z Polskim Towarzystwem Krajoznawczym, Towarzystwem Tatrzańskim, Ligą Morską i Kolonialną, Towarzystwem Rozwoju Ziem Wschodnich, Unią Związków Zawodowych Pracowników Umysłowych organizowały różnorodne imprezy turystyczne.
Za granicą biuro miało 19 agencji i oddziałów, m.in. w Berlinie, Nowym Jorku, Paryżu, Rydze, Sztokholmie i Tel Awiwie. Placówki te obsługiwały też transporty robotników sezonowych z Polski za granicę i w drugą stronę. Paryski oddział Orbisu obsługiwał 65 proc. polskiego ruchu emigracyjnego do Francji.
Henryk Gruber zmarł w 1973 r. w Argentynie, w zapomnieniu. W wydanej w 1995 r. Nowej Encyklopedii Powszechnej PWN hasła „Henryk Gruber” nie ma. A przecież był człowiekiem niepospolitym. I choć po wrześniu 1939 r. nie zyskiwał przychylnych opinii w zeznaniach składanych przed komisją do zbadania przyczyn klęski wrześniowej powołanej przez rząd Władysława Sikorskiego, jego zasługi dla rozwoju ekonomicznego II Rzeczypospolitej były ogromne.
Korzystałem z: Henryk Gruber „Wspomnienia i uwagi 1892-1942”, wyd. 1968, Gryf Publications Ltd.