Gołda Tencer 2.08.1949
Marcelina Obarska
Gołda Tencer / fot. Przemek Wierzchowski/AG
Kobieta, która zmienia świat na lepsze – tak określona została Tencer przez redakcję Wysokich Obcasów. Aktorka, piosenkarka i reżyserka, niezłomna popularyzatorka jidysz, a także aktywna działaczka kultury. Dyrektorka Teatru Żydowskiego im. Estery Rachel i Idy Kamińskich w Warszawie, założycielka Fundacji Shalom, inicjatorka i twórczyni Festiwalu Kultury Żydowskiej Warszawa Singera.
Pierwsze kroki
Urodziła się 2 sierpnia 1949 roku w Łodzi jako córka ocalałych z II wojny światowej Szmula Tencera i Soni Tencer. Pierwsze teatralne kroki stawiała na łódzkich scenach jeszcze jako dziecko (m.in. na deskach łódzkiego Teatru Powszechnego). Jak mówiła w rozmowie z Sylwią Laskowską, teatr kochała od zawsze – występowała we wszystkich akademiach w łódzkiej szkole im. Pereca, a w teatrzykach zawsze grała królewny. Od najmłodszych lat marzyła także o wstąpieniu do Teatru Żydowskiego, który zauroczył ją spektaklami, z którymi przyjeżdżał do jej rodzinnej Łodzi.
Z Łodzi do Warszawy
Marzenie Gołdy spełniło się. W 1969 roku przeprowadziła się do Warszawy, a 2 lata później została absolwentką Studium Aktorskiego przy Teatrze Żydowskim. Jeszcze zanim ukończyła przyteatralną szkołę, wystąpiła w “Zielonych polach” w reżyserii Szymona Szurmieja (1969) – założyciela Studium Aktorskiego i wieloletniego dyrektora Teatru Żydowskiego; oraz w “Dybuku” na podstawie Szymona An-skiego w inscenizacji Chewela Buzgana, wówczas kierownika artystycznego Teatru Żydowskiego. Od 1971 roku wystąpiła w kilkudziesięciu spektaklach stworzonych w tym miejscu, także we własnej reżyserii oraz kilkukrotnie w reżyserskim tandemie z Szymonem Szurmiejem: m.in. w “Tewje Mleczarzu”, “Poszukiwaczach złota” i “Wielkiej wygranej” na podstawie Szolema Alejchema, “Zmierzchu” według Izaaka Babla, czy w adaptacji “Śmierci komiwojażera” Arthura Millera. O swoich rolach Tencer mówiła, że wszystkie są ważne, “bo wszystkie to jakby moje dzieci”.
Teatr Żydowski w Warszawie, od 2015 roku pod dyrekcją Gołdy Tencer, inscenizuje teksty należące do klasyki literatury jidysz (m.in. Icyka Mangera czy Szolema Alejchema) – jest jedynym w Polsce i jednym z dwóch teatrów w Europie wystawiającym sztuki w języku Żydów aszkenazyjskich. Jak mówiła Tencer w wywiadzie dla Wirtualnej Polski:
Sztuki te przyjmowane są bardzo dobrze. To dzisiaj unikat. Dla ludzi, szczególnie młodych, którzy po raz pierwszy słyszą ten język – język, którym przed wojną 1/3 Warszawy mówiła w jidysz – to niesamowity dźwięk, mamelusz, język mamy, przepiękny język kołysanek żydowskich.
Gołda Tencer, fot. Andrzej Rybczyński/AG
W 2015 roku artystka wystąpiła w “Dybuku” w adaptacji Łukasza Chotkowskiego i w reżyserii laureatki Srebrnego Lwa na weneckim Biennale – Mai Kleczewskiej. O zaproponowaniu uznanej reżyserce pracy w Teatrze Żydowskim Tencer mówiła w jednym z wywiadów tak:
Gdy kilka lat temu zaprosiłam Maję Kleczewską do reżyserowania Dybuka, powiedziałam jej: >>Maju, bardzo bym chciała przewietrzyć teatr, ale bez przeciągu<<.
W przedstawieniu Kleczewskiej Tencer wcieliła się w jedną z trzech postaci Lei z należącej do klasyki dramatu żydowskiego “legendy dramatycznej” An-skiego. Spektakl otworzył jubileuszowy 65. sezon Teatru Żydowskiego i przez Witolda Mrozka został nazwany “jednym z najlepszych spektakli Kleczewskiej”.
Kolejna Lea to sama dyrektor Tencer, legenda żydowskiej sceny. Artystka o charakterystycznej potężnej sylwetce nosi czarną suknię, do której z przodu przyszyto suknię ślubną. Ten pomysł – prosty, sentymentalny, może na pierwszy rzut oka trochę komiczny – działa tu bardzo mocno. Bo cały “Dybuk” to synteza przeciwieństw, żonglerka stylami i nastrojami.
Łukasz Drewniak na portalu teatralny.pl dostrzegł natomiast w występie Tencer w “Dybuku” rodzaj sentymentalnego odniesienia do twórczej drogi artystki. Tencer jako Lea była dla krytyka ucieleśnionym wspomnieniem:
Kiedy wchodzi na scenę, ubrana na czarno, z przyczepioną z przodu sukienką panny młodej, i wypowiada fragment tekstu w jidysz, jest autentyczna i wzruszająca. W jej zawodzącym głosie, w natchnionej deklamacji przechodzącej w melorecytację, będącej śladem starej szkoły aktorskiej, jest nostalgia za światem z przeszłości, ale także tęsknota za rolami, których już nie zagra.
Scena z przedstawienia “Dybuk” w reżyserii Mai Kleczewskiej, 2015, fot. Magda Hueckel / Teatr Żydowski im. Estery Rachel i Idy Kamińskich
Objęcie dyrekcji Teatru Żydowskiego przez Tencer wiązało się z otworzeniem formuły funkcjonowania tego miejsca na realizacje młodych twórców, reżyserów z teatralnego mainstreamu. Oprócz Kleczewskiej w Żydowskim mieli okazję pracować także: Anna Smolar i Michał Buszewicz (“Aktorzy żydowscy” oraz “Kilka obcych słów po polsku”), Jędrzej Piaskowski (“Wiera Gran”), czy Wiktor Rubin i Jolanta Janiczak (“Proszę bardzo”, spektakl na podstawie powieści autobiograficznej Andy Rottenberg). “Staramy się dawać wybór między klasyką, tradycją a współczesnością.” – deklarowała Tencer w rozmowie z Ewą Uniejewską.
Fundacja Shalom i Warszawa Singera
Pierwsza edycja zainicjowanego przez artystkę Festiwalu Kultury Żydowskiej Warszawa Singera odbyła się w 2004 roku – w 100. rocznicę urodzin żydowskiego pisarza Isaaca Bashevisa Singera. Misją imprezy jest “odtworzenie przedwojennego klimatu okolic ulicy Próżnej i Placu Grzybowskiego i ukazanie zaginionego świata polskich Żydów”. Program festiwalu co roku wypełniony jest pokazami filmowymi, spektaklami teatralnymi i koncertami muzyki klezmerskiej, warsztatami wycinanki żydowskiej, ceramiki i kaligrafii hebrajskiej oraz dyskusjami i wykładami. Warszawę Singera odwiedzają twórcy i goście z zagranicy, dotychczas byli to m.in. Nigel Kennedy, Benzion Miller, David Krakauer czy nowojorski zespół The Klezmatics.
Organizatorem festiwalu jest założona przez Tencer w 1988 Fundacja Shalom, instytucja pozarządowa zajmująca się kultywowaniem pamięci tradycji żydowskich w Polsce, za swój główny cel stawiająca “ocalenie od zapomnienia bogatego dziedzictwa kultury jidysz”. Fundacja prowadzi bogatą działalność upowszechniającą i dydaktyczną, prowadzi warsztaty i seminaria. Jednym z największych osiągnięć organizacji było zorganizowanie wystawy i wydanie albumu pt. “I ciągle widzę ich twarze – fotografia Żydów polskich” – wystawa stworzona została na podstawie 9 tysięcy zdjęć nadesłanych w 1994 roku w odpowiedzi na open call Gołdy Tencer. Prezentacja odwiedziła 49 miast na całym świecie, m.in. Jerozolimę, Buenos Aires, Toronto, Nowy Jork, Paryż, Londyn i Barcelonę.
Fundacja Shalom organizuje coroczne spotkania pod tablicą na Dworcu Gdańskim upamiętniającą wydarzenia Marca ‘68 i ówczesnego wysiedlenia Żydów przez komunistyczną władzę. Na ufundowanej przez Fundację tablicy widnieje cytat z Henryka Grynberga: “Tu więcej zostawili po sobie niż mieli”.
Tablica na Dworcu Gdańskim jest tablicą bólu, nieugaszonego bólu rozstań.
– podkreśliła Tencer.
Gołda Tencer, Warszawa, Teatr Żydowski XII Festiwal Kultury Żydowskiej Warszawa Singera, fot. Artur Zawadzki/AG
W 50. rocznicę wydarzeń aktorzy Teatru Żydowskiego wespół z kilkudziesięciorgiem innych artystów wystąpili w spektaklu plenerowym “Spakowani, czyli skrócona historia o tym, kto czego nie zabrał”, którego wyreżyserowanie Tencer powierzyła Agacie Dudzie-Gracz. Obchodom tej ważnej rocznicy towarzyszył także napisany i wyreżyserowany przez Tencer monodram “Ida Kamińska”, w którym wystąpiła Joanna Szczepkowska. W jednej z okołopremierowych rozmów artystka zaznaczyła, że o patronce Teatru Żydowskiego “pamięta całe życie”. Jak mówiła:
Ida Kamińska była wspaniałą aktorką i dobrym człowiekiem. Poznałyśmy się już po jej wyjeździe z Polski. Ona stworzyła podwaliny pod całą kulturę powojenną Żydów w Polsce. […] Była fascynującą osobą, reżyserowała, tłumaczyła sztuki. To jedyna polska aktorka, która zdobyła nominację do Oscara.
Poza teatrem
Tencer ma w artystycznym dorobku także szereg kreacji w filmach i serialach telewizyjnych: pojawiła się w “Sanatorium pod klepsydrą” Wojciecha Jerzego Hasa czy w “Austerii” Jerzego Kawalerowicza, a także w telewizyjnych wersjach spektakli Teatru Żydowskiego wyprodukowanych w 1979 roku: w “Komediantach” i “Dybuku” w reżyserii Stefana Szlachtycza, czy “Gwiazdach na dachu” Jerzego Gruzy. Wystąpiła także w “Dybuku” wyreżyserowanym w 1999 roku w Teatrze Telewizji przez Agnieszkę Holland. Tencer opracowała tekst, współreżyserowała i wystąpiła w spektaklu “Kamienica na Nalewkach, czyli szlagiery żydowskiej ulicy”, który w 2001 roku stał się także widowiskiem telewizyjnym.
Gołda Tencer w telewizyjnej wersji przedstawienia “Komedianci” Teatru Żydowskiego w Warszawie w adaptacji Szymona Szurmieja i Michała Szwejlicha, w reżyserii Szymona Szurmieja z roku 1976, fot. INPLUS/East News
W 1988 roku wydała płytę “Miasteczko Bełz” z wykonaniami piosenek żydowskich. Rok wcześniej wystąpiła razem z Krzysztofem Kolbergerem w produkcji telewizyjnej pod tym samym tytułem w reżyserii Barbary Borys-Damięckiej.
W 1984 roku artystka wyjechała do Stanów Zjednoczonych w ramach stypendium-nagrody za dokonania twórcze. Po wydaniu płyty wyjechała w koncertowe tournées, odwiedzając m.in. NRD, Izrael, Stany Zjednoczone czy Holandię.
Nagrody i wyróżnienia
W 2006 roku Tencer została jedną z wyróżnionych medalem “Zasłużony dla tolerancji” – odznaczeniem Fundacji Ekumenicznej “Tolerancja” przyznawanym od 1998 roku osobom szczególnie zasłużonym w propagowaniu idei tolerancji i poszanowania, przede wszystkim dla mniejszości wyznaniowych, narodowościowych i kulturowych. W 2009 roku Tencer uhonorowana została Złotym Medalem “Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, a w 2011 – Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za upowszechnianie kultury żydowskiej oraz osiągnięcia w pracy twórczej i artystycznej. Aktorka otrzymała także Złotą Lirę, najwyższe odznaczenie przyznawane w Izraelu za osiągnięcia w propagowaniu kultury żydowskiej. W 2018 roku Tencer świętowała 50-lecie pracy zawodowej.
Źródła: e-teatr.pl, teatr-zydowski.art.pl, mkidn.gov.pl, teatralny.pl, wp.pl, wikipedia.org, filmpolski.pl. Opracowała Marcelina Obarska, sierpień 2018.