Migracja
POLIN
W XIX w. największa na świecie społeczność żydowska żyła na terenach dawnej Rzeczypospolitej, po 1795 r. zajętych przez Cesarstwo Rosyjskie. W 1791 r. ukazem carycy Katarzyny II Wielkiej w zachodniej części cesarstwa utworzono tzw. Strefę Osiedlenia, w której mogli przebywać Żydzi. Na przestrzeni lat obszar strefy ulegał stopniowym zmianom i objął m.in. gubernie od kowieńskiej i witebskiej na północy po chersońską i taurydzką na południu. W tym pasie ziemi, sięgającym od Morza Bałtyckiego po Morze Czarne, carat skoncentrował niemal wszystkich podwładnych wyznania mojżeszowego. Żydowscy mieszkańcy mieli ograniczone prawa obywatelskie. W 1897 r. w podporządkowanym Rosji Królestwie Polskim oraz w Strefie Osiedlenia żyło ok. 5 mln aszkenazyjskich Żydów.
Wiek XIX i pierwsze dekady kolejnego stulecia przyniosły wzmożoną migrację mieszkańców Europy, w tym także Żydów. Setki tysięcy osób w poszukiwaniu lepszego życia wyjeżdżały do Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Argentyny, Brazylii, Kanady, Palestyny, Egiptu czy krajów Afryki Południowej.
Od 1881 r. do 1910 r. Imperium Rosyjskie opuściło ok. 1,12 mln Żydów. Wyjeżdżano również z innych państw, m.in. Austro-Węgier. Dochodziło także do migracji wewnątrz kontynentu. W Królestwie Polskim od 1834 r. do 1897 r. liczba Żydów wzrosła z 477 tys. osób do 1 316 tys. osób. Ogromna fala przemieszczeń ludności nastąpiła także po wybuchu I wojny światowej. Szacuje się, że tylko w Galicji około 400 tys. Żydów uciekło przed zbliżającym się frontem rosyjskim. Migracjom sprzyjała stopniowa emancypacja ludności żydowskiej oraz rozwój transportu lądowego i morskiego.
Na przełomie XIX i XX w. popularnym środkiem transportu był wóz konny.
Na zdjęciu Chaim Kadesz i jego powóz, którym przewoził ludzi z Kolna do Łomży. / Autor nieznany. Zdjęcie z kolekcji Fundacji Shalom „I ciągle widzę ich twarze…”.
Najważniejszym powodem emigracji była trudna sytuacja ekonomiczna. Rodziny były wielodzietne – rodzice często nie mogli zapewnić wszystkim dzieciom utrzymania, a znalezienie pracy w miejscu zamieszkania nie zawsze było możliwe. Wyjeżdżano zatem do dużych miast, które oferowały większe możliwości zarobku. Żydzi uciekali także przed narastającym antysemityzmem. Po zamachu na cara Aleksandra II w 1881 r. w Rosji dochodziło do licznych pogromów, czyli antyżydowskich wystąpień, nierzadko podsycanych przez władze. Tylko w 1905 r. pogromy dotknęły 690 miejscowości.
Szpital żydowski w Białymstoku po pogromie w czerwcu 1906 r. / Autor: nieznany. Źródło: czasopismo „Świat” z 1906, zbiory Biblioteki Narodowej.
Powstały w drugiej połowie XIX w. syjonizm – ruch polityczny dążący do odbudowy państwa żydowskiego – przyniósł emigrację do Palestyny. Potężne ruchy migracyjne wywołały także: wojna rosyjsko-japońska w 1904 r., rewolucja rosyjska w 1905 r., I wojna światowa, późniejszy podział geopolityczny Europy, a w okresie międzywojennym kryzys gospodarczy i wzrost nacjonalizmu.
Wyznacznikami wspólnej tożsamości Żydów żyjących w Imperium Rosyjskim były: wyznanie, tradycja i język jidysz. Życie skupiało się wokół synagogi i religii, z rabinem jako głównym autorytetem. Społeczność cementowały poczucie przynależności do żyjącego w diasporze narodu oraz tradycja przeplatająca się z religią. W Europie Wschodniej niebagatelne znaczenie miał język jidysz, którym posługiwano się w różnych krajach. To wszystko sprawiało, że Żydzi żyli jednocześnie „razem” i „obok” Polaków, Rosjan i innych nacji.
Grajewo, ul. Rudzka. Po prawej stronie widoczna synagoga. / Pocztówka z kolekcji Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN (nr inw. MHŻP-B317).
czytaj dalej TU