Wieszały się przez niego nastoletnie dzieciaki. Salomon Morel, stalinowski komendant obozu Zgoda

Paweł Smoleński

---

Salomon Morel, komendant obozu pracy przymusowej w Jaworznie

O Salomonie Morelu przełożeni ze stalinowskiej bezpieki pisali, że mimo przeciętnej inteligencji i marnego wykształcenia pracę na linii więziennictwa opanował całkowicie. Opanował ją głównie dlatego, że stosował hitlerowskie metody.

*

Życie Morela oraz to, co myślał o świecie, odtwarza Anna Malinowska w książce „Komendant. Życie Salomona Morela”. To nie tylko portret sadystycznego nadzorcy, ale w dużej części także obraz powojennego Śląska, gdzie życiorysy plątały się bardziej niż w innych miejscach Polski. Trudno ten Śląsk ogarnąć, podobnie jak trudno sobie wyobrazić, jak upodlić sam siebie może człowiek, któremu władza na to pozwala, a nawet do tego zachęca. Malinowska nie opisuje jednak wyłącznie jego powojennej działalności na linii więziennictwa, ale także późniejsze losy w Polsce i Izraelu, gdzie w 2007 r. dokonał żywota.

Co z tego wynika? Doskonałe nic. Gdyż liczy się Morel – komendant obozu koncentracyjnego Zgoda w Świętochłowicach, gdzie trzymano śląskich Niemców oraz Ślązaków, którzy podczas okupacji podpisali folkslistę, często po to, by ratować życie. Liczy się Morel – komendant Więzienia Progresywnego dla Młodocianych Przestępców, utworzonego w Jaworznie na miejscu niemieckiego kacetu, gdzie wcześniej państwo polskie zamknęło Ukraińców wysiedlonych w akcji „Wisła”. Albo Morel – pracownik więzień w Lublinie, Tarnobrzegu, Opolu, naczelnik aresztu śledczego w Katowicach.

Wprawdzie nie Morel wymyślił koncentraki oraz stalinowskie metody śledztwa, bicie, karcer, tortury i gwałty na więźniarkach. Nie tylko on dyszał nienawiścią do Niemców i wszystkich, których podejrzewał o kolaborację, choć dobrze wiedział, że w Zgodzie siedzą w większości ludzie Bogu ducha winni. Nie był również jedynym w Polsce entuzjastą metod wychowawczych sowieckiego pedagoga Antona Makarenki, których na własnych plecach doświadczały nastolatki zamknięte w Jaworznie.

 On po prostu nie przynależał do Żydów

Morel otrzymał kilka odznaczeń państwowych i odznakę Wzorowego Pracownika Więziennictwa, niektóre już po stalinizmie. Za co? Nikt oczywiście odznaczeń tak nie uzasadniał, lecz to on, z pełną aprobatą zwierzchników, zastosował w Zgodzie całą paletę hitlerowskich represji, z wyłączeniem zbiorowych egzekucji i komór gazowych.

I przez Morela w Jaworznie wieszały się nastoletnie dzieciaki.

Umiał bić i torturować, wsadzać do karceru wypełnionego wodą, a gdy wybuchła epidemia tyfusu, tym samym wozem jego personel wywoził z obozu trupy i przywoził gliniasty chleb. Głód w Zgodzie spowodował, iż więźniowie wyjedli całą trawę. Tymczasem Morel z podwładnymi i uprzywilejowanymi więźniami organizował libacje, podczas których do zabawy chętnie przygrywał na mandolinie.

Chlanie na umór często zamieniało się w orgię okrucieństwa, bo strażnicy lubili sobie ekstra potorturować, lub w tzw. polowania. Nad barakami niosło się echo strzałów, a o poranku wynoszono z nich trupy. A ponieważ gorzała idzie w parze z dziewuszkami, do Zgody zapraszano usłużnie miłe funkcjonariuszki UB. Albo obozowy lekarz, więzień, lecz z władzą, wieczorami zamieniał swój gabinet w burdel, typował do niego przywlekane siłą więźniarki. Niektóre miały 13-14 lat, sporo popadło w obłęd, rzucały się na obozowe druty podłączone do prądu.

Morel był bezdusznym sadystą. Nie usprawiedliwia tego jego tłumaczenie, że widział śmierć najbliższych, zamordowanych podczas wojny przez Polaków, żeby nie było problemów z Niemcami. Ani legenda, jakoby siedział w Auschwitz, jak jedna z jego kochanek, też naczelniczka kacetu, gdyż obóz mógł znać jedynie z opowiadań. Także przekleństwo ciążące nad narodem żydowskim: dziedziczone w genach pogromy, oskarżenia o mordy rytualne, rampa w Birkenau lub w Treblince.

Po pogromie kieleckim Żydzi masowo uciekali z Polski, Morel zaś ochoczo służył organom władzy. Nie ma w jego opowieściach ani słowa o tym, że powojenne mordy na Żydach zrobiły na nim jakiekolwiek wrażenie. On po prostu nie przynależał do Żydów. Ale do stalinowskich zbrodniarzy wielu narodowości – jak najbardziej.

Skórzanym pasem, żelazną rurką, nogą od taboretu

Historia Morela to również archetypiczna opowieść o demoralizacji, rozpiętej od najwyższego szczytu nowych władców Polski po rynsztokowy świat więziennych nadzorców. Nie był geniuszem, lecz musiał rozumieć, że to, co robi, pozostanie bezkarne. Ktoś wysyłał mu z góry aprobujące komunikaty, że jeśli skórzanym pasem, żelazną rurką lub nogą od taboretu zatłukł na śmierć więźnia albo uczestniczył w gwałtach, wszystko gra i buczy, bo tak się utrwala polskość i władzę ludową.

A kiedy Morel przeginał, dostawał karę – np. za doprowadzenie do epidemii tyfusu w Zgodzie kilka dni domowego aresztu. Burzył się przeciwko temu, a kiedy w 1968 r. zesłano go na emeryturę, czuł się skrzywdzony.

Paradoksalnie – był w tym rys prawdy. Gdyby Morel nie był Żydem, siedziałby w służbie więziennej nie wiadomo jak długo. Mógł się zjeżyć, że w antysemickiej czystce 1968 r. wyrzucają jego, wiernego i oddanego klawisza, a nie Polaków, którzy w niczym mu nie ustępowali. Jak niejaki Czesław Gęborski, komendant koncentraka w Łambinowicach, gdzie katował nawet byłych więźniów Auschwitz i Mauthausen. Gęborski zostaje, Morel – won. Okazuje się, że w PRL bandyterka miała także rasowe oblicze.

Cierpienie niekoniecznie uszlachetnia

Salomon Morel to również opowieść o zakłamaniu. Bo jak się przyznać do winy (a przynajmniej milczeć), skoro zbrodnia jest jasna i oczywista? Trzeba iść w zaparte, gdyż kanaliom zazwyczaj zdaje się, że kłamstwo ma niewiarygodną potęgę.

Przesłuchiwany w latach 90. Morel niby coś pamięta, lecz zupełnie co innego niż więźniowie Zgody i jaworzniacy.

Nigdy i pod żadnym pozorem – zeznaje – nie uczynił nikomu krzywdy, a jeśli ktoś tak twierdzi, to jest antysemitą. Dźwięczy w tym dzwoneczek prawdy, zważając choćby na internetowe wpisy: żydowski kat, żydowski sadysta, żydokomuna. W tych przypadkach oskarża Morela nie jego własna zbrodnia, lecz pochodzenie.

Jak w 1968 r. żydowskie pochodzenie było kulą u nogi Morela, tak w demokratycznej Polsce zdaje się przydatne, zaś antysemityzm można wykorzystać jak tarczę. Morel powtarza amerykańskiemu dziennikarzowi, Żydowi z Nowego Jorku zbierającemu materiały do książki o katach wczesnego stalinizmu, którym przytrafili się żydowscy rodzice, że o nim pisać nie wolno, bo będzie to pożywką dla rasistowskiej natury Polaków. Jest bezczelny i niegodziwy: swoje przypadki porównuje do sprawy Alfreda Dreyfusa.

Najgorsze jest to, iż może podeprzeć się licznymi przykładami. Jednak dziennikarz pisze, a pod drzwiami katowickiego mieszkania byłego klawisza nie ustawiają się antysemickie pikiety. Więcej – nikt nie przychodzi protestować, jakby Śląsk wstydził się Świętochłowic i Jaworzna.

Kiedy zaś poszczególne nitki zeznań ofiar Morela zaplatają się w gruby sznur oskarżeń – prokuratura postawi mu zarzuty zbrodni przeciwko ludzkości i ludobójstwa – wyjeżdża do Izraela.

Nie bardzo mu się tam podoba, lecz ma gwarancję, iż we względnym spokoju doczeka końca, gdyż Izrael nie przewiduje ekstradycji Żydów, nawet oprawców. Wynika to z historii narodu żydowskiego – doświadczenie uczy, że w procesie Żyda żydostwo często stawiano wyżej niż prawdziwą winę.

Morel jest dowodem na prawdziwość słów Amosa Oza, iż przeżyte cierpienie, jak wierzą chrześcijanie, niekoniecznie uszlachetnia. Że cierpiał – nie ulega wątpliwości. Lecz tak naprawdę znaczenie ma tylko jego zbrodnia.

‘Komendant. Życie Salomona Morela’, Anna Malinowska, Wydawnictwo Agora Fot. materiały wydawnictwa

---

Komendant. Życie Salomona Morela
Anna Malinowska
Agora

---

---