Historia społeczności Żydow w Otwocku


Title of photo: Otwock. Rodzina Meinemerów (ok. 1920)


Historia społeczności Żydow w Otwocku

Title of photo: Otwock. Rodzina Meinemerów (ok. 1920)

GALERIA

Pierwsi Żydzi zaczęli osiedlać się w Otwocku pod koniec XIX wieku. W owym czasie Otwock rozwijał się już jako uzdrowisko i ośrodek wypoczynkowy dla mieszkańców pobliskiej Warszawy. Umozliwiło to otwarcie w 1877 r. linii kolejowej łączącej Warszawę, przez Lublin i Chełm, z Kowlem, która przecinała pas sosnowych lasów ciągnących się wzdłuż prawego brzegu Wisły. Nota bene, koncesję na budowę Drogi Żelaznej Nadwiślańskiej uzyskał w 1874 r. Leopold Kronenberg, przedsiębiorca i bankier pochodzenia żydowskiego.  Piaszczyste tereny, porośnięte sosnowymi lasami, z aromatycznym i suchym powietrzem, położone wzdłuż szlaku kolejowego w bliskiej odległości od Warszawy, nadawały się idealnie do wypoczynku dla warszawiaków. W krótkim czasie pojawił się tam łańcuch letnisk. Dotarcie do nich ułatwiała kolejka wąskotorowa Jabłonna – Karczew, biegnąca blisko brzegu Wisły. Uzdrowisko stało się również bardzo popularne wśród warszawskich Żydów.

W 1880 r.  Michał Elwiro Andriolli (1836–1893), wybitny rysownik, malarz i ilustrator, autor m. in. ilustracji do Pana Tadeusza oraz Meira Ezofowicza, nabył część folwarku Anielin, należącego do dóbr Otwock Wielki. Posiadłość nazwał Brzegami i postanowił założyć w niej dochodowe letnisko dla mieszkańców stolicy. W 1885 r. przeniósł do Brzegów cztery drewniane, bogato zdobione pawilony z wystawy przemysłowo-rolniczej w Warszawie. Kolejne projektowane przez niego letniska zachwycały bogactwem brył i dekoracji wycinanych w drewnie. Tak narodził się styl znany potocznie jako „świdermajer”. Do śmierci Andriollego powstało tu 14 domów letniskowych, a kolonia dostała nazwę Świder (dziś dzielnica Otwocka).

Ze względu na to, że nie wprowadzono w mieście żadnych ograniczeń w nabywaniu nieruchomości i osiedlaniu się Żydow, zaczęli oni przybywać do Otwocka w dużej liczbie. Byli to głównie litwacy – Żydzi z zachodnich guberni Rosji, którzy po 1881 r. uciekli przed pogromami. Wkrótce po wschodniej stronie torów wyrosła dzielnica żydowskich pensjonatów, restauracji i domów mieszkalnych. W 1890 r. wybudowano pierwszą murowaną synagogę. Zamieszkał tutaj warecki cadyk Symcha Bunem Kalisz (1851–1907), z którego inicjatywy w 1890 r. wzniesiono dom studiów religijnych. Wśród pierwszych żydowskich właścicieli posesji był felczer Józef Przygoda i bankier Stanisław Lesser.

Izaak Bashevis Singer tak opisywał Otwock: „W odległości kilkunastu kilometrów od Warszawy leży małe miasteczko Otwock. Było ono słynne na całą Polskę ze swego krystalicznego powietrza i sanatoriów dla ludzi cierpiących na choroby płuc. (…) Kilometrami ciągnęły się sosnowe lasy i na tych żywicznych terenach Żydzi stawiali sobie domy, nazywane też willami. Drewniane, pomalowane na brązowo i koniecznie z werandą, prawie wszystkie wyglądały identycznie. (…) Latem do Otwocka i sąsiednich miejscowości przybywały tysiące rodzin. (…) Trudno sobie wyobrazić, że nie ma tam już Żydów. Pozostał tylko piasek, na którym budowaliśmy…”[1.1].

Żydowski Otwock dzielił się na dwie części: willową i uzdrowiskową, w której mieszkali zamożni, zasymilowani Żydzi (lewa strona torów) oraz okolice placu bazarowego, gdzie w niewielkich, drewnianych domkach mieszkali Żydzi biedni. Miasto było bardzo popularnym miejscem wypoczynku dla Żydów z Warszawy, którzy stanowili 3/4 tutejszych kuracjuszy. 

Otwock i tutejszy mikroklimat idealnie sprzyjał leczeniu gruźlicy, która w tamtym okresie była niezwykle groźną chorobą. W 1893 r. warszawski lekarz Józef Geisler założył pierwszą lecznicę dla chorych na gruźlicę. W 1895 r., w do dziś zachowanych, drewnianych budynkach przy ul. Warszawskiej 5, otwarto pierwsze żydowskie sanatorium, które prowadziła aż do wybuchu II wojny światowej rodzina Przygodów.

Na początku XX w. powstało sanatorium „Brijus” („Zdrowie”), do którego należało prewentorium dla młodzieży, poradnia przeciwgruźlicza „Daw til” i stacja odmy, oraz poradnia przeciwgruźlicza „Marpe” – należące do warszawskiej gminy żydowskiej. Wielu Żydów założyło tu prywatne pensjonaty oraz koszerne restauracje. W 1908 r. Towarzystwo Opieki nad Umysłowo i Nerwowo Chorymi Żydami założyło sanatorium „Zofiówka”, posiadające 40 miejsc dla kobiet i 40 dla mężczyzn. W 1945 r. zakład dysponował już 275 łóżkami. W 1919 r. w prywatnej willi Towarzystwo „Brijus” założyło drugie sanatorium, prowadzone przez Maksymiliana Augartena, pod nazwą „Haszehefet” („Gruźlica”).

Były też inicjatywy prywatne, zarówno charytatywne, jak prowadzone dla zysku. W 1907 r. Abraham Grycman zakupił willę przy ul. Świderskiej, gdzie urządzono kuchnię dla biednych i chorych. Z kolei spółka Krukowskiego, Wizela i Higiera zbudowała murowaną, prywatną lecznicę „Martów”. Przyjmowała ona osoby z chorobami krążenia i przemiany materii. Były tam urządzenia do kąpieli elektrycznych, hydroterapii, lampy kwarcowe, można było zażywać kąpieli z igliwia i solankowych. Był to zakład przeznaczony dla osób zamożnych, wyposażony w jadalnie i salony. Budynek mieści się przy ul. Słowackiego, obecnie jest tu liceum ogólnokształcące.  Przy obecnej ul. Samorządowej 19a stoi budynek dawnego pensjonatu Wachtmanna, gdzie w czasie drugiej wojny światowej mieścił się szpital zakaźny.  Willa „Nowość”, przy obecnej ul. Kościuszki, należała do prezesa zarządu gminy żydowskiej Pinkasa Kacenelbogena. Słynne było uzdrowisko Abrama i Szymona Gurewiczów przy obecnej ul. Armii Krajowej 8. Okazały, drewniany budynek w stylu świdermajer powstawał w latach 1906–1921. W czasach rozkwitu mógł pomieścić 80 gości. Była tu czytelnia, bawialnia, sala koncertowa z fortepianem, park w stylu angielskim. Budynek wyposażony był w bieżącą wodę, kanalizację, telefon. W listopadzie 2014 r. budynek kupili nowi właściciele z zamiarem urządzenia w nim zakładu leczniczego, obiecując przeznaczyć jedno skrzydło na cele lokalnej społeczności.

W 1916 r. Otwock uzyskał prawa miejskie i obecną nazwę. Wówczas powstała także samodzielna gmina żydowska, wcześniej otwoccy Żydzi należeli do gminy w Karczewie. Z początkiem XX w. zbudowano w Otwocku synagogę Reinforda przy ul. Górnej 6. W willi „Róża” w tym samym czasie powstała niewielka synagoga dla ortodoksyjnych Żydów litewskich. Dotychczasowe miejsca modlitwy nie mogły pomieścić wiernych. Murowana synagoga w stylu klasycystycznym, zaprojektowana przez Eugenię Jabłońską, stanęła więc w 1927 r. na posesji Szlamy i Chawy Goldbergów. Obok synagogi wzniesiono dom modlitwy dla 10 zdolnych studentów litewskich jesziw oraz bibliotekę. W 1928 r. powstała kolejna synagoga, duża, dwukondygnacyjna, w stylu modernistycznym, zaprojektowana przez Marcina Weinfelda. Była ona podzielona na synagogę „letnią” i „zimową”.  Rok później powstała synagoga przy ul. Wąskiej 30. W Otwocku rezydowali cadycy z Parysowa, Mszczonowa, Dęblina i Kozienic. W 1938 r. w mieście było 20 prywatnych domów modlitwy, z czego 18 działało bez zezwolenia.

W Otwocku kipiało żydowskie życie społeczne i polityczne. Społeczność miała swój własny dodatek do tygodnika „Życie Otwockie”. Szczególnie silne były tu wpływy syjonistyczne. Działały tu wszystkie partie syjonistyczne oraz kobieca organizacja WIZO. W 1921 r. powołano Związek Syjonistyczny „Kadima”. Działały liczne żydowskie organizacje charytatywne – tradycyjna Bikur Cholim, religijne Towarzystwo Wspierania Biednych Chorych „Tomchaj Cholim”, Towarzystwo Ochrony Zdrowia (TOZ), prowadzące ochronkę i lecznicę, Towarzystwo Utrzymywania Rabinów im. Nadrabina Modrzyckiego „Fifert Izrael”, Towarzystwo Opieki nad Biednymi Gruźliczochorymi Żydami „Chim Szel Tajro” i inne. Organizacje kulturalno-oświatowe prowadziło kilka szkół religijnych, m.in. szkołę towarzystwa Tarbut.

Żywe było również życie kulturalne. Działał Dom Ludowy, w którym odbywały się odczyty, przedstawienia amatorskie, kursy hebrajskiego, angielskiego i polskiego organizowane przez stowarzyszenie Tarbut. Działało Żydowskie Stowarzyszenie Kultury Żydowskiej w Otwocku, Stowarzyszenie Zjednoczonych Szkół Żydowskich, Związek Rodziców Żydowskich oraz Towarzystwo Popierania Budowy Szkół Powszechnych, czynne przy dwóch istniejących w mieście żydowskich szkołach powszechnych. Pierwszą szkołę, nr 2, otwarto w 1919 r. przy ul. Karczewskiej, w lokalu wynajętym od rodziny Borensteinów. Druga, nr 4, mieściła się przy ul. Staszica, a od 1937 r. w nowym budynku przy ul. Szkolnej. Po ukończeniu szkoły podstawowej dzieci żydowskie mogły kontynuować naukę w Gimnazjum Koedukacyjnym przy ul. Warszawskiej.

Był kluby sportowe: Hapoel, Klub Sportowy Wulkan oraz Żydowski Klub Sportowy Nordija. W Otwocku funkcjonowały także stowarzyszenia branż zawodowych, cechy oraz Kooperatywa Rzemieślników Żydów. Istniał także Związek Właścicieli Sanatoriów i Pensjonatów.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zawarto w Otwocku porozumienie w sprawie rządzenia miastem, na mocy którego chrześcijańskich radnych miało być 13, a żydowskich – 11 (choć to Żydzi stanowili większość mieszkańców). Burmistrzem miasta miał być chrześcijanin, wiceburmistrzem – Żyd. W Radzie Miejskiej Otwocka zasiadali żydowscy lekarze, kupcy oraz właściciele pensjonatów.

W okresie międzywojennym Otwock bardzo szybko sie rozwijał, w czym ogromną rolę odgrywali miejscowi Żydzi. W 1917 r. 85% handlu znajdowało się w rękach żydowskich. W 1939 r. 80% sklepów i warsztatów posiadali Żydzi. Zajmowali pierwsze miejsca zwłaszcza wśród szewców, krawców, fryzjerów, fotografów, zegarmistrzów, poligrafów, kamaszników, tapicerów, rymarzy, czapników. Byli też właścicielami ponad połowy nieruchomości na terenie Otwocka. Centrum miejscowego handlu stanowił copiątkowy jarmark.

Społeczność miasta do dzisiaj dobrze wspomina postać legendarnego doktora Władysława Wajdenfelda, który był lekarzem szkolnym w miejscowym gimnazjum. W 1936 r. kupił posesję, na której w 1915 r. mieszkał Józef Piłsudski. Wajdenfeld przekazał część posesji Radzie Miejskiej, która wybudowała tam obelisk ku czci Marszałka. Obelisk stoi u zbiegu obecnych ulic Kościuszki i Chopina. W środowisku otwockich Żydów wzrastała późniejsza działaczka Rady Pomocy Żydów „Żegota”, ratująca żydowskie dzieci Irena Sendlerowa. Jej ojciec, dr Krzyżanowski, leczył nieraz bezpłatnie otwockich Żydów. Po jego śmierci gmina żydowska zaproponowała pomoc finansową dla małej Ireny.

W 1927 r. na 11 350 stałych mieszkańców przypadało 16 177 kuracjuszy. W 1929 r. ponad 76% letników spośród 14 813, którzy przyjechali do Otwocka, stanowili Żydzi. W 1939 r. w mieście żyło ok. 10 tys. Żydów, stanowiąc 55% ogółu mieszkańców.

1 września 1939 r. Otwock został zbombardowany przez Niemców. Ładunek trafił m.in. w budynek zakładu leczniczego towarzystwa „Centos” przy Glinieckiej, gdzie przebywało 180 dzieci. Siedmioro zginęło, 32 zostało ciężko rannych.

Od początku okupacji niemieckiej Żydzi zostali poddani szykanom ze strony Niemców: obcinaniu bród, rabowaniu mieszkań, sklepów, biciu. Część Żydów została zmuszona do pracy w koszarach.  W październiku 1939 r. Niemcy spalili otwockie synagogi. Od listopada 1939 r. Żydzi musieli nosić opaski z Gwiazdą Dawida i oznaczać swoje sklepy. Od marca 1940 r. ich majątek podlegał kontroli władz niemieckich. Od 1940 r. Żydzi nie mogli korzystać z kolei, kolejek podmiejskich i publicznych środków transportu. W tym roku w całym Generalnym Gubernatorstwie rozwiązano stowarzyszenia żydowskie, z wyjątkiem tych o charakterze opiekuńczym.

31 grudnia 1939 r. utworzono w Otwocku Judenrat. Latem 1940 r. wywieziono kilkudziesięciu młodych Żydów do obozu pracy przymusowej w Tyszowcach na Lubelszczyźnie – Judenrat musiał dostarczyć robotników.

4 listopada 1940 r. Niemcy utworzyli w Otwocku getto, w którym zgromadzili około 12 tys. Żydów. Składało się z trzech dzielnic: „miasteczkowej”, „środkowej” oraz „kuracyjnej” (teren sanatorium „Brijus”, zakład „Zofiówka” i zakład towarzystwa „Centos”). Nad przeprowadzką Żydów do getta nadzór sprawowała żydowska Policja Getta w Otwocku, której komisariat mieścił się przy Samorządowej 9. Początkowo na wyjście z getta obowiązywały przepustki, jednak unieważniono je 29 maja 1941 r. pod pretekstem tyfusu. W okresie okupacji niemieckiej Żydzi stracili główne źródło dochodów, jakim byli letnicy i kuracjusze. Zajmowali się wyprzedażą swojego dobytku lub szmuglowaniem żywności, co często robiły dzieci. Judenrat uruchomił Wydział Opieki Społecznej, który m.in. zajmował się pomocą lekarską, prawną, zbiórkami datków i odzieży.

Pod koniec 1941 r. nasilił się w getcie głód i choroby. Uruchomiono w nim wówczas utrzymujący się ze składek ośrodek zdrowia TOZ, który przeprowadzał m.in. akcje szczepień przeciwko durowi brzusznemu, dożywiał również dzieci. Wciąż funkcjonowało sanatorium przeciwgruźlicze „Brijus” oraz zakład dla nerwowo i umysłowo chorych „Zofiówka” – jedyne w Generalnym Gubernatorstwie specjalistyczne ośrodki lecznicze dla Żydów. Przebywało tam wielu intelektualistów żydowskich, co pozwoliło utrzymanie życia kulturalnego. Utworzono grupę literacką pod kierunkiem Kalmana Lisa, dyrektora „Centosu”. Powstał Komitet Krzewienia Literatury Żydowskiej, który organizował wykłady. Działała amatorska grupa aktorska.

W pogarszających się warunkach w getcie ponad 2 tys. Żydów zmarło z głodu i chorób. 19 sierpnia 1942 r. Niemcy rozpoczęli akcję likwidacji dzielnicy żydowskiej. Do getta wjechały ciężarówki z Ukraińcami, a przez megafon ogłoszono, że pod groźbą spalenia dzielnicy należy wyjść z domów. Następnie wszyscy mieszkańcy musieli stawić się na placu przy ul. Górnej, w pobliżu torów kolejowych. Spędzano Żydów na plac, strzelając do nich. Zgromadzono tam 8 tys. ludzi. Część lekarzy „Brijusa” i „Zofiówki” popełniło samobójstwo w czasie likwidacji. Pozostałych pracowników i chorych spędzono do pawilonu pierwszego w Zofiówce. Ciężej chorych rozstrzelano na miejscu. Dzieciom Niemcy rostrzaskiwali głowy. W sumie zginęło w sanatorium tego dnia 140 osób. Zamordowano również dzieci z ośrodka „Centos” oraz personel. Po południu 8 tys. otwockich Żydów załadowano do 50 wagonów towarowych, po czym wywieziono do niemieckiego nazistowskiego obozu Treblinka, gdzie zginęli 20 lub 21 sierpnia 1942 roku. Przez kilka następnych tygodni żydowscy policjanci, których pozostawiono na miejscu, musieli uprzątnąć getto oraz pomagać wyciągać pozostałych Żydów z kryjówek. Znalezione osoby rozstrzeliwano, grzebiąc w zbiorowych mogliłach na terenie getta (największa znajduje się przy ul. Reymonta, inne pomiędzy ul. Górną i Staszica, na terenie „Zofiówki” oraz w pobliżu zakładów „Marpe” i „Centos”).Ogółem zamordowano w ten sposób od 3 do 4 tys. osób.

Nieliczni Żydzi otwoccy ocaleli dzięki pomocy Polaków, choć były także przypadki wydawania Niemcom Żydów przez Polaków.

Dzieci żydowskie z Otwocka bywały oddawane siostrom zakonnym. Siostry Ludwika Małkiewicz i Krystyna Bykowska uratowały Rut Noy i następnie oddały ją rodzicom, którzy przetrwali w Warszawie, za co dostały tytuł Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata. Krystyna Dańko otrzymała medal za pomoc koleżance z ławki szkolnej, Lusi Kokoszko i jej rodzinie, której udało się znaleźć schronienie w Warszawie i przetrwać wojnę. Lech i Halina Wittingowie pomogli przeżyć żydowskim sąsiadom. Romana i Stanisław Rekrajtisowie ukrywali część rodziny Błędowskich. Emma Fiebig, pielęgniarka z „Zofiówki”, pomogła pracującemu tu dr Sierpińskiemu wydostać się z getta. Zamieszkiwał u niej przez miesiąc, by potem dołączyć do Gwardii Ludowej. Małżeństwo Słonimskich załatwiło aryjskie dokumenty i udzieliło schronienia wielu żydowskim rodzinom w swoich willach na terenie Otwocka. Aleksandra Szpakowska uratowała małą dziewczynkę, Marysię Osowiecką, którą znalazła na komisariacie. Rodzina Zduńskich ukrywała skutecznie rodzinę Brzostków. Zygmunt Buszmic otrzymał wsparcie Jana Jańczaka, kelnera w restauracji jego rodziców, oraz brata Jana, Stanisława. Obaj bracia otrzymali medal Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata. Maria Kukulska z córką Anną ukrywały wielu Żydów, m.in. w wynajętych mieszkaniach w Świdrze i Otwocku. Gdy doniesiono na nią, musiała zapłacić łapówkę za aresztowanych. Rodzina Dębickich zatrudniała pokojówkę, Blimę Fryd, na aryjskich papierach. Albin Szerepko ukrywał dzieci swojego kierowcy. Bronisław Marchlewicz, kierownik komisariatu policji w Otwocku, był jednocześnie oficerem Armii Krajowej. Zwalniał Żydów przyprowadzanych na komisariat, nie karał Żydów za przekroczenie granic getta, chronił przed aresztowaniam. Został w czasach stalinowskich skazany na 6 lat więzienia. To on umożliwił zabranie Marysi Osowieckiej z komisariatu. Instytut Yad Vashem odznaczył go pośmiertnie. Marceli i Janina Górscy uratowali swoich wspólników, dzieląc się z nimi pieniędzmi w czasie wojny i urządzając im kryjówkę. Rodzina Filejków ukrywała w swoim domu w Otwocku piątkę żydowskich uchodźców. Mimo że mąż, Bolesław, kazał się Żydom wynieść, żona, później odznaczona medalem Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata, uprosiła go, żeby mogli zostać.

Po zakończeniu działań wojennych w Otwocku powstał Komitet Żydowski. W skład jego Zarządu weszli m. in.: H. Hakien (przewodniczący), J. Cwajgbaum, I. Cynamon, Ch. Lejbman. 2 października 1946 r. w Komitecie zarejestrowanych było 391 osób. Dalsze losy Żydów z Otwocka nie są dobrze znane. Można przypuszczać, że większość ocalałych w kolejnych latach opuściła Polskę.

Synagogę Reinforda przystosowano na potrzeby miejskiej łaźni (dwie pozostałe bóżnice nie zostały po wojnie odbudowane); przetrwała również stojąca obok mykwa. W 1999 r. oba obiekty przekazano Warszawskiej Gminie Wyznaniowej Żydowskiej. Wkrótce potem budynki zburzono, a na ich miejscu zbudowano centrum handlowe „Galeria Otwock”. W 2009 r. odsłonięto przed gmachem tablicę z napisem „W tym miejscu przy ul. Górnej 6 znajdował się budynek synagogi i mykwy. W 1939 r. w mieście mieszkało ok. 11 tys. Żydów. Pamięci żydowskich mieszkańców Otwocka”.


BIBLIOGRAFIA

Isker-buch; Otwock-Karczew, red. Sh. Kanc, Tel Awiw 1968.

Lewandowski R., Kronenberg, Andriolli i Wilegiatura. Podwarszawskie letniska linii otwockiej, Józefów 2012.

Perechodnik C., Spowiedź, Warszawa 2011.

Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, Warszawa 2007.

Rakowski S., Aby ślad nie pozostał… Żydzi Otwoccy  zagłada i pamięć, Otwock 2012.

Żydzi otwoccy. Dzieje żydowskiej społeczności Otwocka, „Otwockie zeszyty muzealne” 2008, nr 2.


Zawartość publikowanych artykułów i materiałów nie reprezentuje poglądów ani opinii Reunion’68,
ani też webmastera Blogu Reunion’68, chyba ze jest to wyraźnie zaznaczone.
Twoje uwagi, linki, własne artykuły lub wiadomości prześlij na adres:
webmaster@reunion68.com