REUNION68

KAPKĘ UPARTA: RACHELA AUERBACH CZ. 1

dr Karolina Szymaniak

Ona jest kapkę uparta, ale co to za talent! – notowała w dzienniku pod datą 7 maja 1944 roku Basia Temkin-Bermanowa, komentując jedną z prac Racheli Auerbach napisanych po wyjściu z getta na zlecenie Żydowskiego Komitetu Narodowego. Tak, bez wątpienia ta wciąż niedostatecznie znana pisarka, krytyczka i dziennikarka, tworząca po polsku i w jidysz, była uparta i utalentowana, niezwykle zdeterminowana, często zapewne szorstka i swoją bezkompromisowością nie zawsze jednała sobie ludzi. Miała jednak poczucie misji i odpowiedzialności wobec zamordowanych.

Urodziła się… i tu od razu rodzi się kłopot. Wedle danych, które podawała po wojnie w większości oficjalnych dokumentów, był to 18 grudnia 1903 roku (w literaturze przedmiotu funkcjonuje zresztą jeszcze kilka innych dat). Jednak, jak to się wówczas dość często zdarzało, nie była to data właściwa, a autorka odmłodziła się o kilka lat (ciekawych odsyłam do mającej się niedługo ukazać ŻIH-owej publikacji). Pewne jest natomiast miejsce – „wieś Łanowce, powiat Borszczów, poczta Jeziorany koło Czortkowa”. Tak adresowało się do rodziny Auerbachów listy. W okolicy mieszkała też znakomita większość jej krewnych. Ostatni raz była Auerbach w tych stronach około roku 1933, być może przed przeprowadzką ze Lwowa, gdzie kończyła gimnazjum i studiowała, do Warszawy, być może też później. Obraz Łanowców, o których autorka często śni, kilkukrotnie powraca w dzienniku pisanym w getcie, który autorka złożyła w Archiwum Ringelbluma, a który obecnie znajduje się w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego. Już na pierwszej karcie czytamy:

(…) sen o kocie. Ja tak bardzo przecież lubię koty. Asocjacja domu, Łanowiec, świeżo prażonego mleka, ciszy wiejskiego popołudnia i tych wszystkich rzeczy, na których wspomnienie mogłabym się bez niczyjej pomocy rozpłakać, gdyby wrzesień 1939 nie zatkał był we mnie na tak długo – może na zawsze – źródła łez.

Wpis z 4 sierpnia 1941 roku

Jednak gettowe sny o domu przeradzają się w koszmary:

Ale miałam przecież zanotować jeszcze jeden moment snu, który przyśnił mi się tej nocy. Otóż w tym śnie i mnie dosięgnął już ten los. Byłam już złapana, skrępowana powrozem i tak spętaną zaniesiono mnie do jakiegoś ogrodu (teren akcji… Łanowce) i złożono przed jamą, w której otworze siedział ogromny pies. Przeznaczone było mi więc jakoby „pożarcie przez zwierzęta”. A może są to psy wściekłe w tej jamie, myślałam, i chociaż nie zagryzą na śmierć, zarażą wścieklizną, koszmar i straszna męka tego snu polegała jednak przede wszystkim na próbie wymyślenia ratunku. Czy nie będzie za mną coś à la „Daniel w lwiej jamie”, przecież psy można zwabić, udobruchać. I już, już czynić poczynałam nieśmiałe próby, a ten kolosalny brytan odpowiadał mi niejasnym w intencji basowym mruczeniem. Równocześnie gorączkowo rozważałam, czy wolno przemówić, porozumieć się jakoś z kobietami wiejskimi, które pracowały tuż obok. Szukałam jakichś takich neutralnych słów, by broń Boże nie miały mnie o co denuncjować, a równocześnie, w razie jeżeli nie są „nasadzone”, by je skłonić do uwolnienia mnie i ukrycia przed pościgiem. Wątpliwości i ten lęk. Była to straszna męka, istny koszmar, zbudziłam się cała w zimnych potach.

Wpis z 15 kwietnia 1942

W Zagładzie straciła Auerbach niemal całą rodzinę. Żegnała ją we wstrząsającym poemacie żałobnym „Jizkor”, należącym dziś do kanonu literatury Zagłady:

Ale czuję, że już, już, natychmiast muszę przestać, bo tu kończy się pisanie, a zaczyna się płacz.

Nie, nie! Nie mogę przestać. Właśnie przypomniała mi się inna dziewczynka lat 14-tu. Moja własna, kochana brataniczka moja, którą na rękach wynosiłam, jakby córeczka mi rodzona – Lusia. I jeszcze jedna Lusia, kuzyneczka moja i pupilka lat 19-tu z Czortkowa. I jej siostry Chanka, Klarcia i jej zamężna siostra Ryfcia z córeczką Dusią. I jej matka, ukochana stryjeczna siostra, imienniczka moja, wychowanka mych rodziców – Ruchcia. I matka pierwszej Lusi, wdowa po jedynym bracie, jakby w jednej osobie matka i siostra moja Lonia i zapewne nie żyjące już po likwidacji obozu janowskiego starsze dziecko jej, a mój przybrany w sercu, odkąd osierociał, synek ukochany Mundek. I inna jeszcze dziewczynka z rodziny, pośrednia ofiara wysiedlenia, utalentowana 13-letnia pianistka, kuzyneczka moja Josima. (…) I całe moje gniazdo rodzinne ze strony matki – schłopiali Żydzi dalekiej wsi podolskiej. Ciocia Bejla, wujek Josio, ciocia Dorcia. Mój ideał piękności z lat dziecinnych, ciocia Dorcia…

Wspomnieć muszę – o Boże – jeszcze tyle imion! Jakże kogoś pominąć mogę, skoro tam, do Treblinki i Bełżca, poszli moi prawie wszyscy. Nie jestem ich w stanie wyliczyć – bliskich, bliższych i najbliższych, których utraciłam.