103 LATA TEMU ZMARŁ ICCHOK LEJBUSZ PEREC

Rafał Żebrowski

Uważa się go za „ojca poezji żydowskiej”, klasyka literatury jidysz i hebrajskiej.

3 kwietnia 1915 roku zmarł w Warszawie Icchok Lejbusz Perec, nazywany „ojcem poezji żydowskiej”, poeta, prozaik, dramaturg, krytyk, klasyk literatury jidysz i hebrajskiej. Urodził się w 1851 roku w Zamościu. Pochodził z rodziny Żydów sefardyjskich, która została sprowadzona do Zamościa w XVI wieku przez Jana Zamoyskiego. Otrzymał tradycyjne wykształcenie religijne. Ukończył wydział prawa jako eksternista; po zdaniu egzaminu w 1876 roku, wykonywał m.in. zawód adwokata prywatnego. Po przeniesieniu się do Warszawy (1888) podjął pracę urzędnika w Warszawskiej Gminie Starozakonnych (m.in. przez wiele lat pracował w kancelarii Wydziału Cmentarnego; 1898–1916). Początkowo był zwolennikiem haskali, jednak z czasem przeszedł na pozycje narodowe. Pierwsze utwory pisał w języku polskim (1870–1878). 

Uznanie przyniosły mu jednak wiersze i poematy z 1875–1888, pisane w języku hebrajskim. Przełom w jego twórczości i debiut w języku jidysz stanowił poemat Monisz (1888). Perec był także prozaikiem; napisał m.in. Bakante biłder (jid., Znane obrazki [Sceny rodzinne], 1890, 1903); Biłder fun a prowinc-rajze (jid., Obrazki z podróży po prowincji, 1891); Fołkstimłeche geszichtn (jid., Opowiadania ludowe, 1909; wydanie w j. hebr. – 1918); Chsidisz (jid., Motywy chasydzkie, 1908); polskie wydania opowiadań Pereca ukazywały się w: 1925, 1929, 1953, 1958. Zasłynął również jako dramaturg, pisząc: Di gołdene kejt (jid., Złoty łańcuch, przen.: Tradycja pokoleń, 1909; pierwsza wersja tego utworu z 1903 nosiła nazwę Der nisojen; jid., Próba); Baj nacht ojfn ałtn mark (jid., Nocą na starym rynku, 1907); Churban be(j)t cad(d)ik (hebr., Upadek [Zniszczenie] dworu cadyka, 1903). Napisał także komedię A moł Iz gewen a mejłech (jid., Razu pewnego był sobie król). Niektóre tytuły nowel Pereca weszły na stałe do języka jidysz, stając się wyrażeniami przysłowiowymi bądź symbolicznymi, np. Bońcie Milczek, Di frume kac (jid., Bogobojna kotka), Sztrajmł (jid., Lisia czapa [Lisiura]). 

Od początku swej twórczości Perec zajmował się także publicystyką. Był twórcą związanym z trendami nurtującymi literaturę światową, atakowany zarówno przez kręgi zachowawcze jako „heretyk”, jak i przez koryfeuszy ówczesnej krytyki. Był człowiekiem-instytucją. Przyczynił się do powstania w Warszawie wiodącego centrum literatury jidysz, m.in. dzięki wydawnictwom: „Perec-Błetłech” (jid., Gazetki Pereca) i „Jontew-Błetłech” (jid., Gazetki [Pisemka] Świąteczne) – w okresie 1865–1915 ukazało się ok. 300 pozycji wydanych z jego inspiracji oraz w serii Jidisze Bibliotek (jid., Biblioteka Żydowska, 1891–1895). Zabiegał o podniesienie poziomu teatru żydowskiego, stając się twórcą krytyki w tej dziedzinie; w 1909 roku założył m.in. w tym celu Towarzystwo Literackie. Niejednokrotnie podkreślano jego związki z literaturą polską. Żydowska Sekcja PEN-Clubu w Polsce w okresie międzywojennym przyznawała nagrody literackiej jego imienia. W 1901 roku w Warszawie ukazało się wydanie jubileuszowe dzieł Pereca, pt. Szriftn (jid., Pisma); w latach 1908–1925 wydano jego Ałe werk (jid., Dzieła zebrane, t. 1–18, Nowy Jork–Wilno); zaś po wojnie w języku jidysz ukazały się Ałe werk fun I.L. Perec (Dzieła zebrane I.L. Pereca, t. 1–11, 1947–1948) oraz w języku hebrajskim Kol kitwe(j) I.L. Perec (t. 1–10, 1948–1960). Poza tym, ukazały się też pamiętniki Pereca Majne zichrojnes (1913–1914).

Icchok Lejbusz Perec pochowany jest na cmentarzu żydowskich przy ul. Okopowej w Warszawie.