Żydzi w Polsce odrodzonej, czyli 1191 stron sprzed Zagłady
Adam Dylewski
Wielu zainteresowanych tematyką żydowską działa czasem nieco po omacku, starając się złożyć obraz całości z niewielkich części, nie zawsze do siebie przystających. Tymczasem, na półkach bibliotecznych czekają na chętnych, a także w Internecie (o czym poniżej) Żydzi w Polsce Odrodzonej – dzieło w pełni przekrojowe, stworzone w epoce, przez najlepsze pióra żydowskie, ilustrowane czarno-biało i w kolorze (m.in. Gotlieb, Szyk, Lilien), przede wszystkim łatwo dostępne – po polsku.
Polska Odrodzona zawarła w swoich granicach wielkie, bo przeszło trzy miliony głów liczące, skupienie żydowskie. Już sam fakt uzasadnia potrzebę i korzyści niniejszego dzieła. Obraz nowej rzeczywistości polskiej, jaka wyłoniła się z odzyskaniem państwowego bytu, nie będzie pełny, jeśli nie znajdzie się w nim miejsca dla dorobku kulturalnego i społecznego Żydów polskich. Dorobek taki istnieje, tkwi korzeniami w wiekowych dziejach Żydów na ziemiach Rzeczypospolitej, rozwijał się stale i pogłębiał, podlegał wpływom, płynącym ze środowiska polskiego i wzajemnie na to środowisko oddziaływał. Dorobek ten zbadać i poznać, odszukać jego przejawy w przeszłości, ująć jego rozmiary obecne, przedstawić jego wartość i znaczenie – oto cel obecnego wydawnictwa. Zamiast „orientacyj” czy „programów” w kwestii żydowskiej – mają przemówić fakty i cyfry! Do zsumowania ich zaprosiliśmy najwybitniejszych fachowców, nie szczędząc kosztów na dostarczenie im materiałów, uzyskanych w drodze specjalnych ankiet i wywiadów.
– tak otwierali swoje epokowe dzieło jego wydawcy: Ignacy Schiper (1884–1943), Arie Tartakower (1897–1982) i Aleksander Hafftka (1892–1964). Opublikowane w latach 1932–1933 dwutomowe, wielozeszytowe wydawnictwo nosiło pełny tytuł Żydzi w Polsce odrodzonej: działalność społeczna, gospodarcza, oświatowa i kulturalna. Choć jego skala robiła niezaprzeczalne wrażenie, nikt nie mógł zdawać sobie sprawy ze straszliwego scenariusza, jaki szykowała historia. Już sześć lat później rozpoczęła się okupacja niemiecka, stanowiąca wstęp do ludobójstwa Żydów – Zagłady. Ignacy Schiper zginął na Majdanku, śmierć w obozach, gettach i łagrach poniosło wielu autorów – Ringelblum, Schorr, Bałaban, Hirszhorn, Mieses, Fallek, Ringel, być może Frenkel. Wydawcy Tartakower i Hafftka znaleźli się poza Polską; pierwszy zmarł w Jerozolimie, drugi w Nowym Jorku. Na emigracji życie zakończyli także Friedman, Szpidbaum i Perl, a przywódca Agudy Lewin został sygnatariuszem Deklaracji Niepodległości Izraela. Chyba tylko Peretz i Dobrzyński zmarli jeszcze przed 1939 rokiem. W ten sposób Żydzi w Polsce odrodzonej stali się ostatnią wielką monografią, spisaną jeszcze „za życia”, przed Zagładą, i to od środka, przez samych bohaterów.
Przedstawmy zatem Czytelnikowi, o ile się z nim jeszcze nie zetknął, strukturę tego dzieła. Ujawnia ona jak bogatą panoramę tematów tutaj otrzymujemy, szerszą nawet, niż obiecuje dość rozbudowany tytuł. W świetle przypadającego właśnie jubileuszu stulecia niepodległości uwagę zwracają zwłaszcza części IV i V. Są to dwa tomy sporego formatu (26,5 cm), w twardych płóciennych oprawach. Pierwszy liczy 574 strony, drugi 617. Dzielą się na pięć części, zawierają łącznie 54 teksty, razem 1191 stron druku.
Tom I
Część I. Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej Polskiej
- Ignacy Schiper, Rozwój ludności żydowskiej na Ziemiach dawnej Rzeczypospolitej;
- Emanuel Ringelblum, Dzieje zewnętrzne Żydów w dawnej Rzeczypospolitej;
- Ignacy Schiper, Wewnętrzna organizacja Żydów w dawnej Rzeczypospolitej;
- Ignacy Schiper, Dzieje gospodarcze i społeczne Żydów Korony i Litwy w czasach przedrozbiorowych;
- Mojżesz Schorr, Zasadnicze prawa Żydów w Polsce przedrozbiorowej;
- Ignacy Schiper, Świadczenia Żydów na rzecz państwa i patronów.
Część II. Kultura Żydów w Polsce przedrozbiorowej
- Jeremiasz Frenkel, Literatura rabiniczna Żydów w dawnej Rzeczypospolitej;
- Ignacy Schiper, Język potoczny Żydów polskich i ich ludowa literatura w dawnej Rzeczypospolitej;
- Ignacy Schiper, Apologeci i polemiści żydowscy w dawnej Rzeczypospolitej;
- Ignacy Schiper, Nauki świeckie wśród Żydów w dawnej Rzeczypospolitej;
- Majer Bałaban, Mistyka i ruchy mesjańskie wśród Żydów w dawnej Rzeczypospolitej;
- Jeremiasz Frenkel, Chasydyzm wśród Żydów w dawnej Rzeczypospolitej;
- Majer Bałaban, Lekarze żydowscy w dawnej Rzeczypospolitej;
- Ignacy Schiper, Sztuka plastyczna u Żydów w dawnej Rzeczypospolitej;
- Majer Bałaban, Szkolnictwo żydowskie w dawnej Rzeczypospolitej;
- Majer Bałaban, Obyczajowość i życie prywatne Żydów w dawnej Rzeczypospolitej;
Część III. Żydzi Polscy w okresie porozbiorowym (do 1918 r.)
- Filip Friedman, Dzieje Żydów w Galicji (1772–1914);
- Ignacy Schiper, Żydzi galicyjscy w dobie Wojny Światowej (1914–1918);
- Ignacy Schiper, Dzieje Żydów na ziemiach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (od 1795 r. do 1863 r. włącznie);
- Samuel Hirszhorn, Dzieje Żydów w Królestwie Polskim od 1864 r. do 1918 r.;
- Jeremiasz Frenkel, Rozwój chasydyzmu wśród Żydów w Polsce porozbiorowej (1795–1918);
- Ignacy Schiper, Dzieje syjonizmu na ziemiach polskich (do 1918 r.);
- Arie Tartakower, Ruch proletariatu żydowskiego w dobie przedwojennej;
- Władysław Konic, Żydzi w Legionach (1914–1917);
- Ignacy Schiper, Żydzi pod zaborem pruskim (1772–1807, 1815–1918);
- Ignacy Schiper, Żydzi na Kresach północnych i wschodnich w czasach porozbiorowych [do czasów Aleksandra II, 1881]
Tom II
- Ignacy Schiper, Żydzi na Kresach północnych i wschodnich w czasach porozbiorowych [ciąg dalszy]
- Mateusz Mieses, Udział Żydów polskich w nauce (wiek 19. i początek 20-go);
- Jeremiasz Frenkel, Literatura nowohebrajska w Polsce;
- Wilhelm Fallek, Twórczość Żydów na polu literatury polskiej (do 1918 r.);
- Ignacy Schiper, Rozwój literatury żydowskiej w Polsce porozbiorowej;
- Izaak Lewin, Literatura rabiniczna Żydów polskich w czasach porozbiorowych;
- Ignacy Schiper, Żydzi polscy a sztuki piękne (muzyka i śpiew — teatr — malarstwo, grafika, rzeźba — przemysł artystyczny) do 1918 r.;
- Aleksander Hafftka, Prasa żydowska w Polsce (do 1918 r.);
Część IV. Żydzi w Rzeczypospolitej Polskiej w okresie 1918–1933
- Henryk Szpidbaum, Struktura rasowa Żydów polskich;
- Arie Tartakower, Stan liczebny i rozwój naturalny ludności żydowskiej w Polsce;
- Michał Ringel, Prawa zasadnicze mniejszości żydowskiej w Polsce i ich dzieje;
- Aleksander Hafftka, Ustawodawstwo Polski Odrodzonej w stosunku do żydowskiej mniejszości narodowej;
- Michał Ringel, Ustawodawstwo Polski Odrodzonej o gminach żydowskich;
- Aleksander Hafftka, Żydowskie stronnictwa polityczne w Polsce Odrodzonej;
- Aleksander Hafftka, Działalność parlamentarna i polityczna posłów i senatorów żydowskich w Polsce Odrodzonej.
Część V. Życie gospodarcze
- Arie Tartakower, Zawodowa i społeczna struktura Żydów w Polsce Odrodzonej;
- Borenstein, Zagadnienia pauperyzacji ludności żydowskiej w Polsce;
- Bernard Dobrzyński, Żydzi w rolnictwie na terenie byłej Kongresówki i Kresów wschodnich;
- Ignacy Schiper, Żydzi w rolnictwie na terenie Małopolski;
- Adolf Peretz, Żydzi w bankowości polskiej;
- Ignacy Schiper, Żydzi w bankowości i kredycie (Wielkopolska, Małopolska, Wileńszczyzna i Kresy Wschodniej;
- Zajdeman, Udział Żydów w handlu Polski Odrodzonej;
- Leon Perl, Udział Żydów w dziedzinie przedstawicielstwa handlowego i komisu;
- Ignacy Schiper, Aleksander Hafftka, Żydzi w przemyśle polskim;
- Ignacy Schiper, Udział Żydów w komunikacji i transporcie;
- Aleksander Hafftka, Żydowski stan rzemieślniczy w Polsce;
- Arie Tartakower, Proletariat żydowski w Polsce;
- Abraham Prowalski, Spółdzielczość żydowska w Polsce Odrodzonej.
Oryginały tomów Żydów w Polsce Odrodzonej kosztują dziś niemałe pieniądze. Ale każdy może zapoznać się z ich zawartością nie wychodząc z domu, dzięki digitalizacji przeprowadzonej przez Bibliotekę Uniwersytecką w Poznaniu: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication?id=83913 [dostęp: 08.11.2018].