Mileva Marić (1875-1948) z mężem Albertem Einsteinem (1879-1955) w Pradze, gdzie małżeństwo mieszkało w latach 1905-12 (Fot. ETH-Bibliothek Zurich, Bildarchiv)

---

Mileva Marić była wielką miłością Einsteina. Im dłużej byli razem, tym bardziej jej nienawidził

Iwona Słabuszewska-Krauze

---

W liście do przyjaciela Albert Einstein pisał, że jego definicja dobrej żony “oscyluje pomiędzy świnią a notoryczną sprzątaczką”. Wydaje się, że pierwsza część porównania dotyczyła Milevy Marić.

.

Mileva Marić, dziewczyna z serbskiej prowincji, była piątą kobietą, jaką kiedykolwiek przyjęto na Uniwersytet w Zurychu – w charakterze pełnoprawnej studentki, a nie wolnej słuchaczki. W 1896 r. rozpoczęła studia na wydziale fizyki i matematyki, stawiając sobie cel: kariera naukowa i tytuł profesora fizyki. Była uparta, ambitna i niebywale uzdolniona matematycznie.

Albert obiecywał, że stworzą nowoczesny związek scementowany miłością do nauki, będą zawsze „ein stein”, jednym kamieniem, a miłość nigdy nie zatrzyma naukowego rozwoju Milevy.

Młody Einstein był wytrwały w konkurach. Wpraszał się na wieczorki muzyczne, uparcie namawiał Milevę do wspólnej nauki i zaskakiwał ją na ulicy. W końcu dołączył do damskiej wycieczki w góry Schwarzwald. Nie wiadomo, co wydarzyło się podczas tego wypadu, ale zaraz potem Mileva wyjechała z Zurychu i ukryła się w Heidelbergu w południowo-wschodnich Niemczech, gdzie przez pół roku próbowała studiować na tamtejszym uniwersytecie. Jeśli zgodziłaby się na związek z Albertem, jej studia, a więc i kariera naukowa, byłyby zagrożone. A nauka była dla niej wszystkim.

Mileva Marić. Krew bandytów

Miała burzę czarnych loków, „urodę chmurną i tajemniczą”. Kobieta fizyk – nigdy nie słyszano o czymś bardziej egzotycznym, i choć to Albert pozował na outsidera, ona była nim naprawdę. Urodziła się 19 grudnia 1875 r. we wsi Kac, niedaleko Belgradu, w rodzinie bogatego sędziego. Była chorowitym i nieśmiałym dzieckiem, ale też butnym, może dlatego ojciec mawiał, że w jej żyłach płynie krew bandytów. Miała wadę biodra, przez co w widoczny sposób kulała. W Serbii uważano, że taka ułomność dyskwalifikuje kobietę jako matkę i żonę. Ojciec motywował więc Milevę do nauki, przewidując, że jest skazana na samotność. Wystarał się, aby przyjęła ją elitarna, męska szkoła średnia w Zagrzebiu – Mileva mimo problemów zdrowotnych ukończyła ją z najwyższymi notami z fizyki i matematyki. Jako jedna z pierwszych kobiet w Cesarstwie Austro-Węgierskim uzyskała zgodę na korzystanie z doskonałego laboratorium fizycznego, do tej pory przeznaczonego dla mężczyzn. Zwieńczeniem jej dążeń naukowych miała być Szwajcaria. W Zurychu zdała maturę i zdobyła przepustkę na studia. Kosztowało ją wiele wysiłku, by znaleźć się na uczelni, a jeszcze więcej, by utrzymać się w tym męskim i hermetycznym gronie.

Fizyka, kawa i kiełbasa

Albert dość szybko odnalazł Milevę w Heidelbergu. Odpisała mu dopiero po miesiącu, nie mogąc uwierzyć w tak silne zainteresowanie. Wróciła do Zurychu. Albert nazywał ją od tej pory swoją małą uciekinierką, ukochaną czarodziejką i obszarpańcem, a potem Doxerl (Laleczką). Pisał do niej: „Biedny ten Jasieniek, chętka go rozpala. Gdy myśli o Lali, poduszka się spala”.

„Tak dobrze rozumiemy oboje nasze czarne dusze, picie kawy i jedzenie kiełbasy…” – pisał w liście. „Szczęściarz ze mnie, że mam równorzędną partnerkę”.

Wcześniej łączyło go równie gorące uczucie tylko z Marie Winteler, prostą dziewczyną ze szwajcarskiego Aarau, gdzie przygotowywał się do matury. Kiedy zaczął studia w Zurychu, uczucia względem Marie przyblakły, choć dalej wysyłał jej garderobę do prania i prasowania. Pewnego razu otrzymał od niej prezent – imbryk do herbaty. W typowy dla siebie, bezpardonowy sposób odpisał, że to głupi prezent. Marie zrozumiała, że ich romans właśnie się skończył. W rzeczywistości nigdy nie pogodziła się z odejściem Einsteina. Zachorowała na depresję, jakiś czas leczyła się w berneńskim szpitalu psychiatrycznym.

Narzeczona wbrew mamusi

Pauline, matka Alberta, niepokoił nowy związek syna. Serbów postrzegano jako ciemnoskórych obcokrajowców, których kobiety są rozwiązłe i nieobliczalne. A Mileva była ułomna i w dodatku starsza od Alberta o cztery lata. „Ty będziesz mieć 30 lat, a ona będzie starą babą! – krzyczała. – To mól książkowy, a ty potrzebujesz żony!”.

Uważała, że Albert się kompromituje. I choć Einsteinowie byli zeświecczeni, wolała, żeby dziewczyna była Żydówką. Mileva nie miała w jej oczach żadnego atutu. Albert pozostał jednak nieugięty i oświadczył, że zamierza się z Milevą ożenić.

Zwlekał jednak ze ślubem, ponieważ był bez pracy. Pisywał już artykuły naukowe i publikował, ale nie dostał posady asystenta na politechnice. Inne drzwi też pozostawały zamknięte. Uchodził za buntownika i profesorowie niechętnie wystawiali mu pozytywne rekomendacje – szczególnie słynny Max Weber, opiekun naukowy Alberta, od którego opinii wiele zależało. Trudno się temu dziwić, Albert rzadko chodził na wykłady Webera. Uczęszczała na nie za to Mileva, próbując usprawiedliwić nieobecność ukochanego i dzieląc się potem z nim notatkami, z których nadrabiał zaległości.

Brak pracy frustrował Alberta. Mileva znosiła jego humory: „Krzykacz z niego, a jednak tak bardzo go kocham”– pisała do przyjaciółki Heleny Kaufler. Wieczorami pracowali w domu, próbując rozwikłać zagadki nauki. Mileva była lepszym od Alberta matematykiem, i to ona zajmowała się obliczeniami. Niedługo potem po beztroskiej wyprawie nad jezioro Como okazało się, że jest w ciąży.

Ladacznica

Antykoncepcja była już pod koniec XIX w. znana (prezerwatywy, wkładki antykoncepcyjne, irygatory), ale droga. Tuzin prezerwatyw kosztował pięć marek, czyli równowartość połowy dniówki. Bezrobotni raczej nie inwestowali w zabezpieczenia. Sytuacja wyglądała beznadziejnie, gdyż nie byli w formalnym związku. Rodzice Alberta uznali Milevę za ladacznicę. Społeczność żydowska raczej nie akceptowała przedmałżeńskich związków i nieślubnych dzieci. Pauline wysłała jadowity list do rodziców Milevy, w którym obrzucała obelgami dziewczynę, jej rodzinę i wszystkich Serbów.

Ciąża zniszczyła reputację Milevy i oznaczała koniec marzeń o karierze, a jeszcze wiosną 1901 r. myślała o złożeniu doktoratu i rozpoczęciu pracy naukowej. Jej rodzice, zwłaszcza ojciec, który tyle łożył na jej wykształcenie, też nie był szczęśliwy.

A Albert wydawał się spokojny: „Ciesz się, droga Doxerl, i niczym się nie martw – pocieszał ją, by w kolejnym zdaniu przejść do innego tematu: – Nie jestem zbyt zadowolony z własnej teorii termoelektryczności”.

Przez ciążę Mileva nie zaliczyła egzaminów na uczelni. Sytuacja skomplikowała się jeszcze bardziej, kiedy Albert zaczął starać się o posadę w urzędzie patentowym. Ponieważ urzędnik powinien mieć nienaganną reputację, Albert uznał, że Mileva z nieślubnym dzieckiem w brzuchu powinna zniknąć.

Ślub z litości

Lieserl urodziła się 27 stycznia 1902 r. w rodzinnym domu Milevy w Serbii. Albert przebywał wówczas w Bernie, ciesząc się nowymi przyjaciółmi i stanowiskiem eksperta technicznego trzeciej klasy w urzędzie patentowym. Mileva przyjechała do niego niedługo po porodzie. Mimo próśb nie zgodził się, by zabrała ze sobą Lieserl.

6 stycznia 1903 r. wzięli ślub cywilny w Bernie. Obecni na nim byli tylko ich świadkowie. Niestety, w przypadku Alberta zauroczenie już minęło, a nieślubne dziecko jeszcze bardziej ostudziło jego uczucia.

Po latach przyznał, że żeniąc się z Milevą, czuł wewnętrzny opór. Mimo to uczynił ten krok – z litości („Mileva była brzydka i kulawa i było mi jej żal”) i z poczucia obowiązku, bo Mileva poświęciła dla niego wszystko.

Albert nigdy nie zobaczył Lieserl. Nie wiadomo, jakie były dalsze losy dziewczynki. Podczas kolejnego pobytu w Serbii Mileva skreśliła kilka zastanawiających słów w liście do męża: „Poszło szybko, ale nieprzyjemnie”. Co mogły oznaczać? Wiadomo, że Lieserl zachorowała na szkarlatynę, i to jest ostatnia pewna informacja o niej. Czy oddano ją do adopcji? Zmarła? Historycy przeczesali archiwa, a w latach 80. XX w. szukano śladu Lieserl na jugosłowiańskich cmentarzach, ale nic nie znaleziono. Dziewczynka zniknęła bez śladu.

Półtora roku później przyszedł na świat pierwszy syn państwa Einstein – Hans Albert.

Ukradziona sława?

W 1905 r. Albert opublikował pracę „O elektrodynamice ciał w ruchu”, która wprowadziła szczególną teorię względności i wstrząsnęła podstawami fizyki. W tym samym roku napisał też rozprawę doktorską. Do dzisiaj kontrowersje budzi kwestia autorstwa obu prac i udziału Milevy w ich powstaniu. Nie brak głosów, że Einstein zagarnął zasługi żony i nigdy nie przyznał, że jest współautorką odkrywczych teorii.

Istnieją też poszlaki, że przełomowy artykuł napisali wspólnie, ale jej nazwisko zostało usunięte. Być może dlatego, że podpis kobiety mógł podważyć wiarygodność tekstu i przekreślić szanse Alberta na karierę. Tym bardziej że Mileva nie miała dyplomu. Co jednak, jeśli procedura usunięcia nazwiska Milevy odbyła się bez jej wiedzy i zgody? A tak twierdzą zwolennicy teorii o jej współautorstwie.

Biografowie Milevy podkreślają, że w 1905 r. powiedziała swemu ojcu: „Przed wyjazdem ukończyliśmy ważną pracę naukową, która przyniesie mojemu mężowi sławę”. A już po śmierci Einsteina jeden z jego przyjaciół twierdził, że wczesne prace geniusza podpisane były dwoma nazwiskami: Einstein – Marity. Marity to węgierska forma nazwiska Marić, która istnieje też w akcie ślubu państwa Einstein. Ciekawe też, że Albert obiecywał Milevie przekazanie finansowej wartości Nagrody Nobla, jeśli kiedyś taką dostanie. I słowa dotrzymał. Pytanie, czy Einstein nie okradł z zaszczytów żony, pozostaje więc otwarte.

Samolubna hausfrau

Rosnąca sława Alberta nie wpłynęła dobrze na stosunki małżeńskie. Jeszcze przed narodzinami drugiego dziecka (Eduard, ur. 28 lipca 1910 r.) związek zaczął szwankować. Mileva czuła się odsuwana od nauki i pracy z mężem. Teraz dyskutował z fizykami z całego świata, ona została obsadzona w roli hausfrau. Była po trzydziestce (w tamtym czasie wiek średni), straciła córkę, szansę na rozwój naukowy, a teraz jeszcze Alberta.

Mileva Marić z synami na zdjęciu z 1914 r. Z lewej Eduard (1910-65), z prawej Hans Albert (1904-73) Fot. domena publiczna

Czara goryczy przelała się w maju 1909 r., gdy Anna Meyer-Schmid przesłała do Alberta list gratulacyjny, odnawiając znajomość z czasów, kiedy nie była jeszcze zamężna, a on był studentem fizyki. Ponieważ list był w poufałym tonie i sugerował spotkanie, Mileva urządziła scenę zazdrości.

Albert uznał wtedy, że ich namiętność wygasła, a jego żona przemieniła się w „patologicznie zazdrosną” i matkującą kobietę, która staje się kamieniem u szyi. Ocenił też, że przytyła i zbrzydła.

W 1911 r. przenieśli się do Pragi, gdzie Albert przyjął stanowisko profesora fizyki teoretycznej na tamtejszym uniwersytecie. Było dobrze płatne i stabilne, ale nie rekompensowało obniżenia standardu życia rodziny. Praga to wtedy zanieczyszczone miasto, z oparami sadzy w powietrzu, w domu państwa Einstein ciekła z kranu żółta woda. Mileva chciała z Pragi wyjechać dla dobra dzieci, ale Albert uważał, że to samolubna propozycja, która nie uwzględnia jego kariery.

Kuzynka Elsa

Osamotniona i zajęta wyłącznie dziećmi stawała się coraz bardziej małomówna i popadała w przygnębienie. W Pradze nie miała przyjaciół ani rodziny. Przestała dbać o wygląd, sprawiała wrażenie wycofanej. Znajomy lekarz sugerował nawet Albertowi, że może być chora na schizofrenię. Nie przeszkadzało mu to jednak znikać na długie tygodnie, pozostawiając Milevę z synami. „Myślę, że kobiety o wiele dłużej trzymają się wspomnień z cudownego okresu młodości…” – pisała przygnębiona do Heleny Kaufler.

Przez kolejne półtora roku Albert otrzymywał wiele kuszących propozycji zawodowych. Rodzina na chwilę przeniosła się jeszcze do Zurychu, a w 1914 r. Albert przyjął profesurę na Uniwersytecie Berlińskim.

W Berlinie mieszkała jego daleka kuzynka Elsa. Odwiedzał ją wcześniej podczas krótkich wypadów z Pragi i przesyłał listy: „Teraz mam kogoś, o kim mogę myśleć z czystą przyjemnością. Szczypiesz mnie swoim listem, ale raczysz gęsimi skwareczkami” – pisał do Elsy. Jednocześnie krytykując Milevę: „Jest nieprzyjemną, wyzutą z radości istotą… która tłamsi radość życia w innych już samą swą obecnością”.

Albert zaczął sypiać w osobnym pokoju, donosząc o tym Elsie. Wyznał swojemu koledze Fritzowi Haberowi, że w towarzystwie krewnych czuje się lepiej niż przy żonie. Uważał, że już dawno porzuciła go psychicznie, zaczął myśleć o rozwodzie. W końcu za plecami żony zaczął szukać lokatora do mieszkania. Mileva uznała, że to pierwszy krok do tego, by pozbyć się jej z domu. Po wielkiej awanturze przez kilka dni nie zamienili słowa. Mileva przeniosła się w końcu z dziećmi do przyjaciół.

Rozpad

Wkrótce Albert przedstawił spis warunków do spełnienia, jeśli dalej mają razem mieszkać.

Mileva miała zaprzestać z mężem wszelkich osobistych relacji, ale miała nadal utrzymywać jego ubrania w porządku. Musiała podawać do jego pokoju trzy posiłki dziennie, ale nie mogła dotknąć niczego na biurku.

Ponadto, odezwawszy się, miała natychmiast zamilknąć, jeśli Albert tego sobie zażyczy.

Mileva odpisała, że spełni wymagania, ale to nie wystarczyło, umowa separacyjna i tak została przygotowana. Albert zobowiązywał się wypłacać rodzinie 5600 marek rocznie, mógł widywać dzieci, ale nigdy u Elsy. Zaraz potem Mileva wyprowadziła się, zabierając dzieci do Zurychu, a Einstein napisał do Elsy: „Cała ta sprawa nieco przypomina morderstwo!”.

W Zurychu Mileva żyła na skraju biedy. Podjęła się lekcji muzyki i matematyki, bo pieniądze od Alberta przychodziły nieregularnie. Starszy syn, Hans Albert, wspominał ten czas jako najgorszy w swoim życiu. Nie odpisywał na listy ojca, przez co Einstein doszedł do wniosku, że Mileva nastawiła do niego wrogo synów. Hans Albert do końca życia pozostawał z ojcem w napiętych stosunkach. Efektem tego był chociażby zakaz wstępu do rodzinnego domu w Princeton.

W lutym 1916 r. Einstein zażądał zmiany separacji w rozwód. Po rozmowie na ten temat Mileva doznała ataku serca (miała zaledwie 41 lat) i wylądowała w szpitalu, gdzie podejrzewano, że jest też chora na gruźlicę mózgu. Młodszemu synowi, Eduardowi, groził dom dziecka, Albert zaczął więc rozważać zabranie chłopców do siebie. Ograniczyłoby to jednak jego czas poświęcany nauce. W tym czasie toczyły się też nieustanne rozmowy o alimentach – pieniądze były zbyt małe, by poważnie chora Mileva mogła utrzymać dzieci. Albert tymczasem twierdził, że daje i tak dużo.

Po raz drugi zaproponował rozwód w styczniu 1918 r., kartą przetargową były większe alimenty. W umowie obiecał też przekazać Milevie kwotę z ewentualnej Nagrody Nobla, do której był już nominowany kilkukrotnie, a otrzymał ją w 1921 r.

Między świnią a sprzątaczką

14 lutego 1919 r. państwo Einstein otrzymali oficjalny rozwód i rozstali się w pokojowych stosunkach, utrzymując do końca życia kontakt.

Albert Einstein ze swoją drugą żoną Elsą. Byli blisko spokrewnieni – ich matki były siostrami Fot. domena publiczna

Cztery miesiące później Albert wziął ślub z Elsą. „Cieszę się, że moja druga żona nie ma pojęcia o nauce” – mówił. Twierdził też, że kobiety nie są w stanie dokonać niczego wielkiego, bo ich narzędziem twórczym nie jest mózg.

W liście do przyjaciela pisał, że jego definicja dobrej żony „oscyluje pomiędzy świnią a notoryczną sprzątaczką”. Wydaje się, że druga część porównania dotyczyła Elsy, a pierwsza… Milevy.

Od 1933 r. mieszkali z Elsą w Ameryce. Einstein wielokrotnie ja zdradzał, miał opinię kobieciarza i rozpustnika. Romansował ze swoją 23-letnią sekretarką Betty Neumann, z bogatą wdową Toni Mendel, Austriaczką Margaret Lenbach, rosyjskim szpiegiem Margaritą Konenkową i wieloma innymi.

Z Milevą ostatni raz widział się w 1934 r. Zmarła w zuryskim szpitalu 4 sierpnia 1948 r. w wieku 72 lat. Jej szczątki spoczęły w nieoznakowanym grobie w Zurychu. Sześćdziesiąt lat po śmierci umieszczono tam tablicę pamiątkową.

---

---