Warszawa – Historia miejscowości

---

Wykopaliska na Starym Bródnie (na prawym brzegu Wisły) ujawniły istnienie w X i na pocz. XI w. grodu i osady rzemieślniczo-handlowej. Po jej zniszczeniu ośrodkami wymiany handlowej stały się Kamion (Kamień, wzmiankowany 1065?) na prawym brzegu Wisły oraz Solec (na lewym brzegu Wisły). W XIII w. rozwinął się gród w Jazdowie (ośrodek władzy lokalnej — zapewne jedna z rezydencji książąt mazowieckich) i przyległa do niego osada handlowo-usługowa. W 1262 r. gród w Jazdowie został zniszczony przez wojska litewskiego księcia Mendoga.

Prawdopodobnie na przełomie XIII i XIV w., 4 km na północ od Jazdowa, założono nowy gród i lokowano miasto. Ok. 1300 r. nastąpiła lokacja miasta na prawie chełmińskim (Stara Warszawa). Z 1313 r. pochodzi pierwsza wzmianka o Warszawie. W 1408 r. na północ od Starej Warszawy lokowano kolejne, drugie miasto (Nowa Warszawa). Od XV w. Warszawa była stolicą ziemi i księstwa (do 1526). W tymże stuleciu zamieniła się w znaczny ośrodek handlu, utrzymujący kontakty z Wielkim Księstwem Litewskim, Śląskiem i Gdańskiem.

Od XV w. w Warszawie osiedlali się Żydzi, wypędzeni w końcu stulecia z miasta. W 1527 r. Warszawa otrzymała przywilej De non tolerandis Judaeis, zniesiony dopiero w 1768 roku.

Dalszy rozwój związany z włączeniem w 1526 r. wraz z Mazowszem do Korony oraz unią lubelską, zawartą w 1569 r. Warszawa stała się ważnym ośrodkiem politycznym: stolicą województwa mazowieckiego, miejscem sejmów walnych (od 1569), elekcji (od 1573), siedzibą monarchy i urzędów centralnych. W 1596 r. przybył do Warszawy dwór króla, w tym samym roku Zygmunt III Waza rozpoczął przebudowę zamku na rezydencję królewską, a w 1611 r. osiadł tu na stałe wraz z dworem. Nastąpił rozwój terytorialny miasta, powstały nowe osady; wokół Warszawy budowano rezydencje magnackie, zakładano folwarki oraz prywatne miasta (zwane jurydykami), m.in.: Skaryszew (prawa miejskie 1641), Nowe Leszno (1648), Praga (1648), Grzybów (1650), Tamka (1652), Solec (1675). Ulepszano urządzenia miejskie. W drugiej połowie XVI w. uruchomiono wodociągi, w końcu XVI w. — powstały brukowane ulice, w latach 1568–1603 funkcjonował pierwszy stały most na Wiśle. Miasto pełniło rolę ważnego ośrodka lądowego handlu tranzytowego ze wschodu na zachód, utrzymującego kontakty handlowe m.in. z krajami niemieckimi, Francją, Włochami. Trwał rozwój spławu wiślanego, umożliwiającego eksport zboża i towarów leśnych przez Gdańsk oraz import wyrobów przemysłowych i konsumpcyjnych. Słabiej rozwijało się rzemiosło. W pierwszej połowie XVI w. notowano ok. 20 cechów, reprezentujących głównie rzemiosła spożywcze i usługowe. W 1620 r. Warszawa liczyła ok. 12 tys. mieszkańców, 1655 — ok. 20 tys. Byli to głównie Mazowszanie, a także przybysze z innych dzielnic Korony oraz Niemcy, Włosi, Francuzi, Holendrzy, Szkoci, Ormianie i inni.

Wojna polsko-szwedzka (1655–1657), podczas której Warszawa kilkakrotnie była zajmowana przez Szwedów i wojska Jerzego II Rakoczego, spowodowała zniszczenie miasta oraz spadek liczby ludności (1659 — ok. 6 tys. mieszkańców). Po odbudowie Warszawy w drugiej połowie XVII w., na początku XVIII w. nastąpił ponowny upadek gospodarczy po zniszczeniach wojny północnej oraz epidemii. Odbudowa i rozwój miasta rozpoczęły się po 1716 r. Nastąpił duży napływ cudzoziemców, głównie z Saksonii i innych państw niemieckich oraz: Włochów, Węgrów, Rosjan i Czechów.

Szczególnie wszechstronny rozwój zaznaczył się w drugiej połowie XVIII w. (rejon Jazdowa, Woli, Bielina). Znaczne zasługi położył marszałek wielki koronny F. Bieliński, który od 1742 r. kierował Komisją Brukową. Warszawa stała się gospodarczym, politycznym i kulturalnym ośrodkiem kraju, centrum polskiego oświecenia. Tworzyły się pierwsze kadry inteligencji, która wyróżniała Warszawę pośród współczesnych miast polskich. Od 1740 r. działała pijarska szkoła Collegium Nobilium (istniała do 1832). Od 1765 wystawiała pierwsza polska zawodowa scena publiczna – Teatr Narodowy. Rozwijało się czasopiśmiennictwo („Kurier Polski”, „Monitor”), otwarto publiczną Bibliotekę Załuskich. W 1773 r. powołano Komisję Edukacji Narodowej, a w 1775 r. jej organ – Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Wokół króla Stanisława Augusta skupiało się środowisko literackie i artystyczne (obiady czwartkowe), wokół zreformowanych kolegiów i Szkoły Rycerskiej — środowisko naukowe z Adamem Kazimierzem Czartoryskim na czele; działali również m.in. Hugo Kołłątaj i Stanisław Staszic. Intensyfikacja życia politycznego i społecznego miasta nastąpiła zwłaszcza podczas Sejmu Czteroletniego 1788–1792.

Po 1768 r. w Warszawie ponownie zaczęli osiedlać się Żydzi, m.in. założyli za rogatkami osadę zwaną Nowa Jerozolima (zburzona po 1775). Powstała duża gmina na Pradze. Mieszczaństwo warszawskie odegrało decydującą rolę w insurekcji warszawskiej w 1794 r. (w ramach powstania kościuszkowskiego 1794). 4 listopada 1794 r. wojska rosyjskie zdobyły szturmem Pragę, paląc zabudowę i dokonując rzezi ludności. W latach 90. XVIII w. liczba ludności wzrosła do ok. 115 tys. (dla porównania — ok. 30 tys. w 1764 r.). W 1791 r. zlikwidowano jurydyki i podporządkowano wszystkie osady jednolitej władzy miejskiej.

Po III rozbiorze Polski Warszawa straciła znaczenie politycznie. Pod zaborem pruskim znajdowała się w okresie 1795–1806. Nastąpił regres gospodarczy i polityczny, pomimo formalnej roli stolicy prowincji pruskiej — Prus Południowych. Wystąpił spadek liczby mieszkańców do ok. 64 tys. — 1803). Po 1795 r. władze pruskie zalegalizowały pobyt mieszkających w Warszawie Żydów i zezwoliły na założenie gminy w lewobrzeżnej części stolicy. Po kilku latach ożywiło się życie kulturalne; w okresie 1799–1814 działał teatr prowadzony przez W. Bogusławskiego, a od 1800 r. – Towarzystwo Przyjaciół Nauk. W 1798 r. powstała katolicka diecezja warszawska (od 1818 r. — archidiecezja).

W latach 1807–1815 stolica Księstwa Warszawskiego; od 1815 r. stolica Królestwa Polskiego (zależnego od Rosji). Ośrodek życia politycznego (sejm) i gospodarczego kraju. Nastąpił rozwój przemysłu włókienniczego (fabryki: Samuela Fraenkla, Jana Henryka Geysmera), spożywczego (m.in.: browary Edwarda Reycha i Kazimierusa), metalowego (m.in.: wytwórnie maszyn rolniczych Evansów, kotłów Daniel Hoecke, później Bormana i Szweda, platerów Wincentego Norblina i Józefa Frageta, naczyń Wulkan), skórzanego (zakłady M. Grosse’a, garbarnie braci Pfeiffer i J. Temlera), chemicznego, papierniczego. W 1817 r. powstało Zgromadzenie Kupców, od r. 1828 działał Bank Polski. Nastąpiła modernizacja urbanistyczna i rozwój przestrzenny miasta. Dał się odczuć znaczny wzrost liczby mieszkańców: 1816 — ok. 81 tys., 1830 — 145 tys. Towarzyszył mu szybki rozwój gminy żydowskiej, która w drugiej połowie XIX w. stała się największa na świecie.

Nastąpił rozkwit nauki i kultury. W 1816 r. powstał Uniwersytet Warszawski wraz z wydziałem sztuk pięknych. W 1818 r. przy Uniwersytecie utworzono Ogród Botaniczny, a w 1825 r. — Obserwatorium Astronomiczne. W 1820 r. otwarto Instytut Agronomiczny w Marymoncie, 1821 — konserwatorium, 1826 — Szkołę Przygotowawczą do Instytutu Politechniki, która w przededniu powstania listopadowego została przekształcona w Instytut Politechniki. Działały: Towarzystwo Przyjaciół Nauk (TPN); w okresie 1826–1861 Szkoła Rabinów, kierowana przez Antoniego Eisenbauma i Jakuba Tugendholda; teatr pod dyrekcją Ludwika Osińskiego (1814–1830). Nastąpił rozwój nowoczesnego czasopiśmiennictwa (m.in.: założone przez Brunona Kicińskiego „Gazeta Codzienna Narodowa i Obca” i „Kurier Warszawski”), w latach 1823–1824 ukazywał się żydowski dwutygodnik „Dostrzegacz Nadwiślański — Der Beobachter an der Weichsel”, powstawały drukarnie nakładowe (m.in. Natana Glücksberga). Warszawa była ośrodkiem ruchu patriotycznego, działały tu organizacje spiskowe (m.in.: Panta Koina, Związek Wolnych Polaków, Wolnomularstwo Narodowe, Towarzystwo Patriotyczne).

Po wybuchu 29 listopada 1830 r. powstania listopadowego siedziba władz powstańczych. W 1831 r. przez ponad 8 miesięcy Warszawa była celem i ośrodkiem działań wojennych (m.in. bitwy pod Grochowem i Wawrem), aż wreszcie zajęta została przez wojska rosyjskie po szturmie na Wolę 6 września1831 roku. Po upadku powstania nastąpił okres terroru i ucisku politycznego (symbolem Cytadela Warszawska) pod rządami Iwana Paskiewicza. Zamarło życie kulturalne i naukowe, zamknięto uniwersytet i Towarzystwo Przyjaciół Nauk, zakazano działalności kulturalnej. Emigracja osłabiła elitę intelektualną i artystyczną. Życie kulturalne i naukowe skupiało się głównie w redakcjach czasopism (m.in. „Biblioteka Warszawska”, „Przegląd Naukowy”), które były namiastkami towarzystw naukowych, a także w salonach, głównie inteligenckich (najgłośniejszy Jadwigi Łuszczewskiej). Ustanowienie w 1832 r. granicy celnej między Królestwem Polskim a Rosją zahamowało wzrost gospodarczy, upadło włókiennictwo, został ograniczony handel.

Ponowny rozwój nastąpił w połowie XIX wieku. Zniesienie w 1851 r. granicy celnej i protekcyjna polityka rządu ożywiły handel z Rosją. W latach 1845–1848 wybudowano Kolej Warszawsko-Wiedeńską, następnie koleje: Warszawsko-Petersburską (1862), Warszawsko-Terespolską (1867), Nadwiślańską (1877). W 1876 r. uruchomiono kolej obwodową, dzięki czemu Warszawa stała się ważnym węzłem kolejowym – główną bramą przepływu towarów pomiędzy Europą i Rosją. W latach 1858–1864 nastąpiła budowa mostu Aleksandryjskiego (Kierbedzia), w 1875 r. — pierwszego mostu kolejowego, w 1908 r. — drugiego (oba przy Cytadeli) oraz w 1914 r. — Trzeciego Mostu (późniejszego mostu Poniatowskiego). W 1855 r. wybudowano pierwsze nowożytne wodociągi (Henryk Marconi), w 1886 r. — istniejący do dzisiaj system wodociągów lindleyowskich. W okresie 1864–1872 przystąpiono do budowy ogólnomiejskiej kanalizacji, w 1856 r. uruchomiono gazownię. W 1866 r. ruszył tramwaj konny, w 1881 r. — centrala telefoniczna, w 1903 r. — elektrownia, w 1908 r. — tramwaj elektryczny. Wielkie zasługi w rozbudowie miasta położył prezydent Warszawy w latach 1875–1892 Sokrat Starynkiewicz (Rosjanin).

Krótkotrwały okres liberalizacji polityki władz rosyjskich (ok. 1860) przyniósł ożywienie czasopiśmiennictwa (m.in.: „Tygodnik Ilustrowany”, „Przegląd Tygodniowy”, „Ateneum”, „Niwa”, „Prawda”). Powstały: Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych (założone w 1860 r.), Muzeum Sztuk Pięknych (założone w 1862 r., od 1916 r. Muzeum Narodowe), Instytut Muzyczny, Akademia Medyko-Chirurgiczna (1857). Szkoła Główna Warszawska, funkcjonująca w okresie 1862–1869 wyższa szkoła o charakterze uniwersyteckim wychowała pokolenie pozytywistów (m.in.: Piotr Chmielowski, Adolf Dygasiński, Julian Ochorowicz, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Aleksander Świętochowski). Przywróciło ono Warszawie funkcję ośrodka umysłowego. Rozwinęły się nauki biologiczne (Władysław Taczanowski, Benedykt Dybowski, Henryk Hoyer), chemiczne (Jakub Natanson) i medyczne (Tytus Chałubiński). Duże znaczenie miało opublikowanie w latach 1859–1868 Encyklopedii powszechnej Samuela Orgelbranda, powstałej przy współudziale naukowego środowiska Warszawy.

Po 1860 r. Warszawa była miejscem manifestacji patriotycznych i ośrodkiem spisków poprzedzających powstanie styczniowe (1863–1864), następnie siedzibą powstańczego Rządu Narodowego. Po upadku powstania nastąpiła nowa fala rusyfikacji. Szkołę Główną Warszawską zamieniono na uniwersytet rosyjski. W skali ogólnopolskiej Warszawa utraciła prymat kulturalny i naukowy na rzecz Lwowa i Krakowa. Istotną rolę w organizowaniu życia kulturalnego i naukowego w tym okresie odegrały duże firmy wydawnicze (M. Orgelbrand, Gebethner i Wolff, Józef Unger, Franciszek Salezy Lewental), czasopisma (m.in. „Głos”), Kasa im. Józefa Mianowskiego (założona w 1881 r.), tajne nauczanie (Uniwersytet Latający). W 1875 r. utworzono Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, przy którym powstało kilka placówek badawczych, z założoną w 1885 r. stacją meteorologiczną. W 1887 r. powstało Muzeum Zoologiczne Branickich — ważna placówka badawcza. Także Towarzystwo Lekarskie (zał. 1820), Towarzystwo Ogrodnicze oraz Stowarzyszenie Techników okazywały zainteresowanie pracami badawczymi.

Po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r. nastąpił masowy napływ do Warszawy ludności wiejskiej. W 1870 r. Warszawa liczyła ok. 266 tys. mieszkańców, a w 1914 r. — aż 885 tys. Wielotysięczną grupę stanowili Żydzi; przed 1914 — ok. 42% mieszkańców Warszawy. Nastąpił dynamiczny rozwój przemysłu metalowego (m.in.: maszyny, konstrukcje metalowe, środki transportu, Akcyjne Towarzystwo Przemysłowych Zakładów Mechanicznych Lilpop, Rau i Loewenstein), spożywczego (m.in.: browary, młyny, fabryki słodyczy), ponadto rozwijał się przemysł: garbarski, chemiczny, drzewny, mineralny, konfekcyjny, włókienniczy, papierniczny, poligraficzny, hutniczy. Wzrosła liczba fabryk, z ok. 250 — 1870 do ok. 480 — 1893 i ok. 1690 — 1914, i odpowiednio robotników (z ok. 5,8 tys. do ok. 19,2 tys. i ok. 80,2 tys.). Działały instytucje gospodarcze (m.in.: Kasa Pożyczkowa Przemysłowców Warszawskich, Bank Handlowy, Towarzystwo Kredytowe miasta Warszawy, Bank Dyskontowy Warszawski, Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, Bank Hipolita Wawelberga z oddziałami m.in. w Petersburgu) oraz liczne spółki akcyjne, firmy handlowe.

W 1904 r. wybuchły demonstracje patriotyczne i antywojenne. Strajk robotników na Woli (26–31.01.1905) zapoczątkował rewolucję lat 1905–1907 na ziemiach polskich. Na przełomie 1905 i 1906 r. zalegalizowano Uniwersytet Latający jako Towarzystwo Kursów Naukowych. W 1907 r. utworzono Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Ludzi nauki skupiały również warszawskie szkoły prywatne, m.in. Szkoła Mechaniczno-Techniczna Hipolita Wawelberga i Stanisława Rotwanda; ukazywało się coraz więcej czasopism nauk. i popularnonaukowych. W związku z brakiem bazy materialnej do badań eksperymentalnych w okresie 1869–1918 najbardziej rozwijały się w Warszawie nauki społeczne (m.in. Ludwik Krzywicki, Stanisław Krusiński, Szymon Dickstein, Jan Władysław Dawid), nauki o ziemi — geografia (Wacław Nałkowski) oraz geologia (Józef Morozewicz i Jan Lewiński), a także chemia (Józef Jerzy Boguski), mikrobiologia (Odo Bujwid). Od 1901 r. działała Filharmonia. W 1913 r. powstał Teatr Polski Arnolda Szyfmana, miejsce modernistycznych „Życia” i „Chimery” zajął m.in. „Świat” Stefana Krzywoszewskiego.

Po wybuchu I wojny świat. nastąpiło ożywienie polityczne i równocześnie pogorszenie sytuacji ekonomicznej (ewakuacja do Rosji zakładów przemysłowych, zniszczenie zapasów surowców). Od 03.08.1914 r. opiekę społeczną nad ludnością sprawował Komitet Obywatelski. 05.08.1915 r. miasto zostało zajęte przez wojska niemieckie. Pod koniec 1915 r. otwarto polskie wyższe uczelnie: uniwersytet i politechnikę (Politechnika Warszawska). W latach 1915–1918 uruchomiono ponadto Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego i Wyższą Szkołę Handlową. W kwietniu 1916 r. terytorium miasta powiększyło się z ok. 3,3 tys. do 11,5 tys. ha (tzw. wielka inkorporacja).

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 r. Warszawę ogłoszono stolicą państwa, stała się ona ośrodkiem życia administracyjnego i handlowego. W dniach 13–25 sierpnia 1920 r. na przedpolach Warszawy i na rozległym terytorium wokół niej rozegrała się bitwa warszawska, rozstrzygająca w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1921. W 1926 r. w Warszawie dokonano przewrotu majowego.

W okresie 1924–1930 wzrósł dwukrotnie majątek miasta, rozbudowano urządzenia komunalne (sieć wodociągowa, gazownicza, komunikacyjna). Od 1921 r. działał prowizoryczny port lotniczy, a od 1926 r. stacja radiowa. Od 1934 r. program przebudowy miasta realizował komisaryczny (do 1938) prezydent Warszawy, Stefan Starzyński. Rozwijała się oświata, powstawały wyższe uczelnie (Wolna Wszechnica Polska, Akademia Muzyczna). Od 1926 r. funkcjonował Instytut Nauk Judaistycznych, w którym wykładali m.in. Majer Bałaban i rabin Mojżesz Schorr. W 1920 r. powstało Muzeum Wojska Polskiego, w 1928 r. — Biblioteka Narodowa. W latach 1920 i 1927 odbyły się w Warszawie kongresy nauki polskiej. W 1939 r. w stolicy Polski było 10 szkół wyższych. Powstawały nowe instytuty badawcze (działało 40 w 1939 r.). Międzynarodowe znaczenie osiągnęły: matematyczna szkoła warszawska (polska szkoła matematyczna) oraz lwowsko-warszawska szkoła w filozofii. Dużym międzynarodowym prestiżem cieszyło się środowisko naukowe: socjologii, biologii doświadczalnej, fizyki, także naukowo-techniczne. Warszawa była siedzibą większości specjalistycznych towarzystw naukowych. Wydawano wiele czasopism naukowych, wśród nich „Naukę Polską” i „Fundamenta Mathematicae”. W Warszawie wydawano 38% tytułów polskich książek naukowych i 60% nakładów. Nastąpiło też ożywienie w dziedzinie kultury. Działały sławne grupy literackie (m.in. Skamander), z dzienników, oprócz dawniejszych („Kurier Polski”, „Kurier Warszawski”, „Kurier Poranny”), ukazywała się m.in. „Rzeczpospolita”, działały uznane i nowo powstałe firmy wydawnicze (Arctowie, Jakub Przeworski, Gebethner i Wolff, Trzaska, Evert i Michalski, Rój), wśród teatrów zaznaczyły swą działalność zwłaszcza Reduta Juliusza Osterwy, Ateneum pod dyrekcją Stefana Jaracza, Teatr Kameralny Karola Adwentowicza, rozkwitły kabarety (słynne Qui pro Quo). W 1933 r. utworzono Polską Akademię Literatury (PAL).

Rozwijał się przemysł, głównie metalowy (ok. 47% całości zatrudnienia), spożywczy (rozbudowa fabryki E. Wedel), zbrojeniowy, telekomunikacyjny, samochodowy, lotniczy, chemiczny, poligraficzny. Po stagnacji w okresie kryzysu gospodarczego 1929–1933 rozwój miasta nastąpił w latach 30. XX wieku. Kilkakrotnie włączano w granice miasta nowe obszary, zwiększając terytorium z 11,5 do 13,5 tys. ha, powstały nowe dzielnice mieszkaniowe na Żoliborzu, Mokotowie, Saskiej Kępie i Ochocie. Wzrosła liczba mieszkańców z ok. 937 tys. (1921) do ok. 1,3 mln (1939), w tym ok. 394 tys. Żydów.
Do I wojny świat. i w okresie międzywojennym Warszawa była centrum kultury żydowskiej. Działały partie polityczne, organizacje społeczne, szkoły. Ukazywały się liczne dzienniki. Funkcjonowały drukarnie i wydawnictwa oraz teatr prowadzony przez Ester Rachelę Kamińską.

W dniach 08–27.09.1939 r. oblężona przez Niemców Warszawa była broniona przez Wojsko Polskie pod dowództwem gen. Juliusza Rómmla i gen. Waleriana Czumy oraz prezydenta miasta Starzyńskiego (Komisarz Cywilny przy Dowództwie Obrony Warszawy). 28.09.1939 r. miasto skapitulowało; zginęło ok. 6 tys. żołnierzy i ok. 25 tys. osób cywilnych, rannych było ponad 50 tys. osób, zniszczonych zostało ok. 12% zabudowy miasta, głównie w Śródmieściu. 01.10.1939 r. do Warszawy wkroczyły wojska niemieckie.

W czasie okupacji niemieckiej siedziba władz jednego z 5 dystryktów Generalnego Gubernatorstwa. Oprócz niemieckiego gubernatora dystryktu działał polski Zarząd Miasta, który mimo kontroli władz niemieckich stał się oparciem dla działań konspiracyjnych. Od pierwszych dni okupacji Niemcy dokonywali w Warszawie aresztowań i potajemnych egzekucji, m.in.: w ogrodzie sejmowym, w nocy z 26 na 27.12.1939 r. — w Wawrze (107 osób). W grudniu 1939–lipcu 1941 r. w pobliżu wsi Palmiry Niemcy zamordowali ok. 1,8 tys. osób, następnie masowych egzekucji dokonywali w Lesie Kabackim i w Lasach Chojnowskich. Od maja do jesieni 1940 r. przeprowadzili Akcję AB wymierzoną w inteligencję polską.

W listopadzie 1940 r. utworzyli getto (ok. 0,5 mln osób), w którym na skutek katastrofalnych warunków sanitarnych i głodu do lipca 1942 r. zmarło prawie 100 tys. osób. Od 22.07 do 21.11.1942 r. Niemcy wywieźli z getta do obozu zagłady w Treblince ok. 310 tys. osób. Po wywózce pozostało na terenie tzw. dużego getta ok. 60 tys. osób. Od 28.07.1942 r. działała Żydowska Organizacja Bojowa. W odpowiedzi na rozpoczętą 19.04.1943 r. niemiecką akcję likwidacji getta wybuchło powstanie, w którym zginęło ponad 10 tys. osób, większość z ok. 50 tys. pozostałych Niemcy wywieźli do obozu zagłady w Treblince. Po zdławieniu powstania Niemcy zlikwidowali getto i wyburzyli budynki na jego terenie.

Od jesieni 1943 r. Niemcy dokonywali w Warszawie systematycznych egzekucji ulicznych, w których zginęło co najmniej 8,4 tys. osób. Siedziba niemieckiej policji bezpieczeństwa (SD) w alei Szucha i więzienie na Pawiaku były miejscem tortur. Więźniów i ludzi zatrzymywanych w łapankach ulicznych (od wiosny 1940 r.) Niemcy wywozili na roboty przymusowe do Niemiec i do obozów koncentracyjnych (dziesiątki tys. osób).

Od początku okupacji Warszawa była siedzibą władz Polskiego Państwa Podziemnego, m.in. Służby Zwycięstwu Polski, Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej (od lutego 1942 r. – Armii Krajowej). Od jesieni 1940 r. działały tu Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj oraz Polityczny Komitet Porozumiewawczy (w okresie 1944–1945 pod nazwą Rada Jedności Narodowej), a także kierownicze ośrodki innych tajnych organizacji wojskowych i wszystkich działających w podziemiu stronnictw i grup politycznych. Nocą z 31.12.,1943 r. na 1 stycznia 1944 r. komuniści powołali Krajową Radę Narodową (KRN). W lutym 1944 r. powstała Centralizacja Stronnictw Demokratycznych, Socjalistycznych i Syndykalistycznych.

Miasto było głównym ośrodkiem wydawnictw konspiracyjnych (tajne zakłady wydawnicze Komisji Propagandy Biura Informacji i Propagandy Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej), ogólnokrajowej tajnej oświaty (m.in.: Tajna Organizacja Nauczycielska, szkoły średnie, Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Ziem Zachodnich, Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej, inne wyższe uczelnie działające oficjalnie jako szkoły zawodowe). W tajnych szkołach akademickich uczyło się ok. 8 tys. studentów, doktoryzowało się 35 osób, a habilitowało — 19. Prowadzono badania nad kilkuset problemami naukowymi i opracowywano podręczniki akademickie. Gromadzono dokumentację okupacji w Warszawie oraz współpracowano z konspiracją, m.in. przygotowując ekspertyzy naukowe i techniczne (rozpoznanie niemieckich rakiet i radaru) oraz udostępniając laboratoria do przygotowań do akcji zbrojnych. Nauka warszawska poniosła duże straty zarówno w ludziach (w niektórych dyscyplinach ok. 50%), jak i materialne (ok. 90%). Warszawa była także ośrodkiem konspiracyjnego życia kulturalnego (instytucja tajnych salonów literacko-artystycznych, m.in. teatralne spektakle czytane, wieczory poetyckie, koncerty, odczyty; Teatr Wojskowy, powołany z inicjatywy Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej), którego istotnym elementem była prasa literacka („Sztuka i Naród”, „Dźwigary”, „Kultura Jutra”, „Prawda”, „Prawda Młodych”, „Droga” i inne). Ciężkie warunki życia spowodowały powstanie tzw. czarnego rynku (drobna wytwórczość, handel, szmugiel żywności ze wsi do miasta), który stanowił swoistą formę oporu wobec okupanta.

Warszawa była ważnym ośrodkiem konspiracyjnej produkcji broni i innych środków walki, miejscem ok. 1000 akcji zbrojnych, m.in.: w nocy z 07 na 08.10.1942 r. akcja „Wieniec” (Armia Krajowa, AK), 24.12.1942 r. akcja odwetowa Gwardii Ludowej na Café Club, 30.11.1942 r. akcja ekspropriacyjna Gwardii Ludowej (GL) na Bank Krajowej Kasy Oszczędności, 26.03.1943 r. odbito pod Arsenałem Warszawskim więźniów przewożonych z siedziby gestapo na Pawiak (AK), w kwietniu–maju 1943 r. akcje zbrojne oddziałów AK, GL i innych organizacji pod murami getta, niosących pomoc powstańcom żydowskich. 12.08.1943 r. zdobyto transport pieniędzy z Banku Emisyjnego (akcja „Góral”, AK). W okresie 1943–1944 wykonano wyroki na funkcjonariuszach okupacyjnych władz niemieckich, w tym gestapo, m.in. 01.02.1944 r. na dowódcy SS i policji w dystrykcie warszawskim gen. Franzu Kutscherze (AK).

01.08.1944 r. wybuchło powstanie warszawskie, wsparte przez ludność miasta. Powstańcy opanowali zespół dzielnic mieszkalnych w Śródmieściu i mniejsze zespoły budynków w innych dzielnicach. 6 sierpnia Niemcy zdobyli Wolę, 11 sierpnia — Ochotę, 2 września — Stare Miasto, 6 września wyparli powstańców z Powiśla. 27 września Niemcy zdobyli Mokotów, 30 września — Żoliborz, 2 października poddało się Śródmieście. Po kapitulacji powstania 02.10.1944 r. Niemcy wysiedlili mieszkańców lewobrzeżnej Warszawy (ok. 500 tys. osób) do obozu przejściowego w Pruszkowie, uczestników walk osadzili w obozach jenieckich i koncentracyjnych, następnie przystąpili do systematycznego niszczenia miasta. 14.09.1944 r. Praga została zdobyta przez 1. armię Wojska Polskiego i jednostki Armii Czerwonej —16–21 września oddziały polskie utworzyły przyczółki na Żoliborzu, Powiślu, Czerniakowie (zlikwidowane przez Niemców). 17.01.1945 r. Armia Czerwona zajęła lewobrzeżną Warszawę.

Łączne straty ludności Warszawy w okresie 1939–1944 wyniosły ok. 600–800 tys. osób, w tym ok. 350 tys. Żydów i ok. 170 tys. poległych lub zamordowanych podczas powstania warszawskiego. Straty urbanistyczne — ok. 84%, w tym zabudowa przemysłowa 90%, mieszkalna 72%, zabytkowa 90%. Została zniszczona przeważająca część sieci komunikacyjnej i taboru.
Po II wojnie światowej Warszawa była siedzibą Krajowej Rady Narodowej i Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej, następnie najwyższych władz państwowych. Stała się wielkim ośrodkiem administracyjnym, naukowym, kulturalnym i przemysłowym, ważnym węzłem komunikacyjnym. W 1945 r. nastąpił żywiołowy powrót wysiedlonej ludności. 14.02.1945 r. powołano Biuro Odbudowy Stolicy, następnie społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy. Warszawa została dzięki wysiłkowi całego narodu odbudowana i rozbudowana.

Nastąpiło potrojenie terytorium miasta (głównie w 1951 i 1977). Wzrastała liczba mieszkańców: grudzień 1945 —472 tys., 1955 — ponad 1 mln, 1973 — 1,3 mln, w końcu 1992 r. — 1,65 mln. Działały tu naczelne władze partii i stronnictw politycznych (Polska Partia Robotnicza i Polska Partia Socjalistyczna – potem zjednoczone przez władze w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą, Polskie Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Pracy), organizacji społecznych, związków zawodowych. Odrodziło się życie kulturalne i naukowe, zainaugurowały działalność wyższe uczelnie, teatry, muzea, wydawnictwa (szczególną rolę odegrał Czytelnik). Zaczęła się ukazywać prasa codzienna („Życie Warszawy”) i literacka („Odrodzenie”, nieco później „Twórczość”, „Przegląd Kulturalny”). W 1951 r. powołano Polską Akademię Nauk (PAN).

W drugiej połowie lat 40. XX w. w Warszawie i okolicy działały ugrupowania i struktury opozycyjne wobec władz komunistycznych. Warszawa była miejscem licznych procesów politycznych, m.in. ugrupowania Wolność i Niezawisłość (1947), przywódców Polskiej Partii Socjalistycznej z Kazimierzem Pużakiem na czele (1948), gen. Stanisława Tatara (1951), biskupa Czesława Kaczmarka (1953). Po zajęciu Warszawy przez wojska sowieckie i Wojsko Polskie utworzono kilkanaście obozów pracy — łagrów, m.in. w latach 1945–1949 Centralny Obóz Pracy dla Odbudowy Warszawy przy ul. Gęsiej 26 (ponad 8 tys. więźniów — jeńców wojennych, volksdeutschów, reichsdeutschów) oraz w latach 1946–1949 Obóz Pracy Jeńców Niemieckich Warszawa–Pole Mokotowskie, ul. Wawelska 9 (ponad 27 tys. osób), więzienia polityczne (Urząd Bezpieczeństwa Publicznego na ul. Rakowieckiej i w Miedzeszynie oraz NKWD w Rembertowie i na Służewcu przy Kłobuckiej).

W późniejszym okresie miasto było ośrodkiem ruchu społecznego na rzecz reform demokratycznych (Klub Krzywego Koła) i wystąpień protestacyjnych w 1956 (październikowe przesilenie polityczne), 1968 (marzec 1968), 1976 (czerwcowy protest robotniczy 1976), w latach 80. XX w. także niezależnej działalności politycznej i związkowej (Solidarność), kulturalnej (nieoficjalne wystawy, imprezy, inscenizacje teatr.) oraz wydawniczej (oficyny tzw. drugiego obiegu: Nowa, Krąg, Most, CDN, Przedświt, Rytm, pisma ukazujące się poza cenzurą: „Zapis”, „Krytyka”, „Głos”, „Opinia”, „Tygodnik Mazowsze”, „Kos”, „Kultura Niezależna”, „Res Publica”).

W 1989 r. w Warszawie obradował Okrągły Stół. Po zwycięstwie obozu solidarnościowego w wyborach 4 czerwca Warszawa stała się stolicą III Rzeczypospolitej, siedzibą najwyższych władz państwowych, centrum życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego. Po 1989 r. nastąpiły zmiany ustroju miasta. Na mocy ustawy z 1990 r. podzielono Warszawę na 7 (następnie 8) dzielnic, zmniejszając kompetencje prezydenta Warszawy. Ustawa z 1994 r. określała Warszawę jako związek komunalny 11 gmin. 01.01.1999 r. Warszawa stała się stolicą województwa mazowieckiego i powiatem warszawskim. Nowa ustawa z 2002 r. zlikwidowała powiat i wprowadziła jedną gminę na prawach powiatu z 18 dzielnicami. W 2013 r. w Warszawie żyło ok. 1,7 mln mieszkańców.

---

Treść hasła została przygotowana na podstawie materiałów źródłowych PWN.

BIBLIOGRAFIA
Dzieje Warszawy, red. S. Kieniewicz, t. 2–6, Warszawa 1976–1990.
Encyklopedia Warszawy, Warszawa 1994.

---

---