Rocznica śmierci Majera Bałabana

Żydowski Instytut Historyczny

Na przełomie 1942 i 1943 roku w warszawskim getcie zmarł Majer Bałaban, badacz dziejów polskiego żydostwa i patron konkursu naukowego organizowanego przez ŻIH.

Majer Bałaban (ur. 1877 r. we Lwowie – zm. na przełomie 1942 i 1943 r. w Warszawie), historyk, pedagog. Pochodził z rodziny żydowskich drukarzy, czynnych w Żółkwi i we Lwowie. Studiował na UJK, m.in. pod kierunkiem Ludwika M.E. Finkla (1858–1930) i Sz. Askenazego (doktorat uzyskał w 1904).

Podczas I wojny światowej był rabinem wojskowym w Lublinie. Przez wiele lat pracował w szkolnictwie średnim (m.in. w Częstochowie i Warszawie). Był rektorem Seminarium Rabinicznego „Tachkemoni” w Warszawie (1920–1930); docentem na UW, w Instytucie Nauk Judaistycznych (mieszczącym się w budynku, w którym obecnie swoją siedzibę ma Żydowski Instytut Historyczny), Wolnej Wszechnicy Polskiej (od 1928), a następnie – profesorem UW (od 1935).

Wykształcił wielu uczniów i często stanowił punkt odniesienia, nawet dla młodych badaczy, buntujących się przeciw jego metodologicznej postawie. Współpracował również z prasą żydowską (m.in. w redakcji tyg. „Wschód”) oraz z polsko-żydowską, był wydawcą czasopisma „Nowe Życie” (1924).

Współzałożyciel i członek zarządu Towarzystwa Przyjaciół Uniwersytetu Hebrajskiego. W getcie warszawskim kierował Wydziałem Archiwalnym Judenratu. Wiosną 1940 roku, na polecenie władz, wraz z urzędnikiem Gminy i dwoma robotnikami, zajmował się rekwirowaniem ksiąg żydowskich. Adam Czerniaków, przewodniczący Rady Żydowskiej (Judenratu) w getcie warszawskim, chciał go też uczynić redaktorem gazety, na której wydawanie starał się uzyskać od Niemców zezwolenie. Bałaban przez cały czas wojny kontynuował pracę naukową. Zmarł w getcie (pogłoski o jego samobójstwie zostały zweryfikowane negatywnie). Dokładna data śmierci Majera Bałabana nie jest znana, jednak wiadomo, że nastąpiła ona w końcu 1942 lub na początku 1943.

W bogatym dorobku twórczym, obejmującym kilkaset prac, dzięki którym Bałaban uważany jest za budowniczego podwalin nowożytnej historiografii żydowskiej w Polsce, największą wartość mają prace poświęcone XVII–XIX stuleciu. Autor kładł w nich akcent na zagadnienia ustroju i życia wewnętrznego społeczności żydowskiej oraz sprawy szeroko rozumianej kultury. Do najważniejszych należą: Żydzi lwowscy na przełomie XVI i XVII w. (1906); Dzieje Żydów w Galicji i Rzeczypospolitej Krakowskiej 1772–1868 (1916); Die Judenstadt von Lublin (1919; Żydowskie miasto w Lublinie, 1991); Z historii Żydów w Polsce (1920); Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304–1868 (t. 1–2, 1931–1936); oraz popularna Historia i literatura żydowska ze szczególnym uwzględnieniem historii Żydów w Polsce (t. 1–3, 1920–1925). Wiele uwagi poświęcał pracom bibliograficznym, wśród których szczególne znaczenie ma nieukończona Bibliografia historii Żydów w Polsce i krajach ościennych za lata 1900–1930 (cz. 1, 1939; reprint 1978).

Od roku 2009 roku Majer Bałaban jest patronem organizowanego przez Żydowski Instytut Historyczny co dwa lata konkursu na najlepsze prace magisterskie i doktorskie poświęcone tematyce żydowskiej. Konkurs ten przyczynia się do utworzenia centralnej informacji o stanie badań nad historią oraz kulturą Żydów w Polsce, promocję wiedzy o Żydach i o Izraelu oraz ich badaczach, a także wkład w rozwój polskiej humanistyki. Jego laureatami byli dotychczas m.in. Grzegorz Berendt, Michał Galas, Wacław Wierzbiniec oraz Barbara Engelking.

Jednocześnie pragniemy przypomnieć wszystkim zainteresowanym, że termin składania zgłoszeń do najbliższej edycji konkursu mija 19 lutego 2016 roku.

Wykorzystano teskt Rafała Żebrowskiego z Polskiego Słownika Judaistycznego.