Historia społeczności

---

Pierwsze wzmianki na temat Żydów w Przemyślanach pochodzą z końca XVI w. – w 1581 i 1588 r. zostali wykazani w spisie podatków. Więcej informacji na temat tej społeczności pojawiało się jednak dopiero od drugiej połowy XIX wieku. W Przemyślanach funkcjonowały dwie kasy żydowskie: dla kupców i dla właścicieli warsztatów[1.1].

W XVIII w. w mieście została założona chasydzka dynastia, która przez wiele lat cieszyła się dużym szacunkiem i znacznymi wpływami. Przemyscy rabini stali się znani w okolicy. Rabin Menachem-Mendel z Przemyślan był uczniem Bal Szem Towa oraz autorem tekstów „Drachai Jeszarim” i „Jalkutaj Omrim”. W 1775 r. poprowadził on grupę chasydów do Jerozolimy, gdzie zmarł w 1794 roku. Z kolei rabin Meir bar Jaakow z Przemyślan (1711–1781) otrzymał tytuł „Wielkiego” lub „Pierwszego”. On także był uczniem Bal Szem Towa i założycielem dynastii Premiszlan. Pracę rabina Meira kontynuował jego syn – Aaron-Arjeh (zmarły w 1813 r.), który był jednym z uczniów Bal Szem Towa, kaznodziei Jechiela-Michaela ze Złoczowa i rabina Elimelecha z Lizneska. Jego syn, rabin Meir bar Aaron, wnuk rabina Meira Wielkiego (1781–1850) po śmierci ojca otrzymał tytuł „naszego mistrza, naszego nauczyciela, naszego rabbiego” w Przemyślanach. Uchodził on za najwybitniejszego przedstawiciela dynastii. Jego prosto formułowane doktryny zostały zebrane w książkach „Or Hameir” i „Margenita Dr. Meir”. W 1852 r. rabinem Przemyślan został Jaakow-Szlomo, a w 1860 r. zastąpił go rabin Cwi bar Meir. Z kolei w 1890 tę funkcję powierzono Szimjachowi Steinbergowi, który sprawował ją przez blisko 50 lat. W tym czasie w Przemyślanach działało więcej rabinów – Israel-Arjeh bar Cwi Frankel (1830–1891) oraz Elimelech bar Israel-Arjeh (zm. 1915). Ostatnim rabinem Przemyślan był Israel-Arjeh bar Cwi-Arjeh Margaliot (1887–1965)[1.2].

W 1900 r. w mieście mieszkało 2934 Żydów, którzy stanowili około 62 proc. wszystkich mieszkańców (4743). Kilka lat później, w 1910 r. w mieście wybuchł pożar, w wyniku którego 200 żydowskich rodzin zostało pozbawionych domów, a wiele z nich doszczętnie spłonęło. Wkrótce potem Przemyślany ponownie stanęły w ogniu, kiedy podczas pierwszej wojny światowej do miasta wkroczyły rosyjskie wojska. Te wydarzenia w połączeniu z rabunkami dokonanymi przez Kozaków oraz epidemią cholery doprowadziły do zmniejszenia się liczby mieszkańców, w tym również Żydów – ich populacja spadła wówczas do 2051 osób[1.3].

Skalę zniszczeń wojennych może ilustrować fakt, że w 1903 r. w mieście odbyła się wystawa produktów przemysłowych wytworzonych w fabrykach należących do Żydów w Przemyślanach i w całej Galicji. Spośród wielu powstałych tam artykułów na szczególną uwagę zasługiwały metalowe ekrany, produkowane w fabryce zatrudniającej głównie żydowskie kobiety. Dwie inne fabryki zajmowały się garbowaniem skór i produkcją pasty do butów[1.1.2].

Na początku XX w., w 1902 r. w Przemyślanach pojawili się syjoniści, którzy stopniowo rozszerzali swoje wpływy. Otworzyli m.in. herbaciarnie, gdzie w zimie serwowano potrzebującym jedzenie i ciepłe napoje. W 1903 r. w mieście odbyły się wybory, które wygrali syjoniści. W kolejnych wyborach również odnieśli sukces.

W 1903 r. w Przemyślanach powstała młodzieżowa organizacja HaSzachar. Wkrótce potem, w 1906 r. założono dwie organizacje kobiet, m.in. Jehudit. Jedna z nich liczyła blisko 100 członkiń. W 1912 r. w mieście powstał oddział organizacji Jogand, a w 1919 swoją działalność rozpoczęła Poalej Syjon.

W 1905 r. syjoniści zainicjowali założenie uzupełniającej szkoły języka hebrajskiego. W 1906 kierownikiem Szkoły Nadziei był Cwi Szarpsteina. Uczyło się tam 117 dziewcząt i chłopców. W 1907 r. liczba ta wzrosła do 150 uczniów. W latach 1911–1912 w mieście działał także dom kultury Tojnbee-Hala.

Ponadto w 1892 r. w mieście funkcjonowała organizacja zwana Tikwat Israel (Nadzieja Izraela), która oferowała kursy hebrajskiego[1.1.3].

Po zakończeniu pierwszej wojny światowej, populacja Żydów w Przemyślanach zmniejszyła się o jedną trzecią, a ich działalność gospodarcza podupadła. Wsparcie finansowe dla żydowskiej społeczności zorganizował wówczas Joint. Większość Żydów pracowała w gorzelniach, fabryce oleju, cegielni i tartaku. Kilka rodzin żydowskich nadal trudniło się handlem oraz sprzedażą produktów rolnych, szczególnie lnu i buraków cukrowych, które były wysoko cenione w okolicy. Sytuacja uległa pogorszeniu w 1920 roku. Żydowscy kupcy i właściciele warsztatów zorganizowali wtedy system wzajemnej pomocy. W 1925 r. powstała instytucja kredytowa, a w 1929 fundusz charytatywny, który w latach 1934–1935 udzielił 17 pożyczek o łącznej wartości 1448 zł. Z kolei Rada Gminy Wyznaniowej zbudowała nową ubojnię drobiu. Zakupiła również ziemię w celu powiększenia cmentarza. Ponadto aktywnie wspierała sieroty, firmę Safa Brura i stowarzyszenie Talmud Tora.

Również w dwudziestoleciu międzywojennym działalność syjonistów była wyjątkowo aktywna i rozległa. W 1928 r. Unia Syjonistyczna w Przemyślanach postanowiła wybudować własny budynek. Zebrano 1000 dolarów na ten cel. Część tych pieniędzy zaofiarowali amerykańscy Żydzi, wywodzący się z Przemyślan.

W 1923 r. w mieście działały filie organizacji Hitachdut (Braterstwo) i Ezra (Pomoc). W 1930 r. organizacja HaMizrachi otworzyła tam swój oddział, który liczył 30 członków. W tym samym czasie także Bejtar otworzył swoją kapitułę w mieście. W Przemyślanach aktywna była też organizacja HaNoar HaZioni (Syjonistyczna Młodzież), licząca około 100 członków, Achwa (Koleżeństwo). Organizacje Achwa i HaSzachar działały w Przemyślanach od 1934 roku. Z kolei w 1939, w przededniu drugiej wojny światowej, w Przemyślanach powstało koło Gordonii.

Ponadto w 1933 r. w Przemyślanach została założona uzupełniająca szkoła zawodowa, a w latach 1922–1924 uzupełniająca szkoła kultury. W mieście istniał również Kibbuc Hachszara (Przygotowanie). Znajdowało się w nim 15 osób.

W 1931 r. w wyborach do Kongresu Syjonistycznego syjoniści otrzymali 108 głosów, Mizrachi – 2, Hitachdut – 89, a Rewizjoniści – 42 glosy. W kolejnych wyborach, w 1935 r. głosy rozdzielono w sposób następujący: syjoniści – 418, Mizrachi – 17, Hitachdut – 223 i Rewizjoniści – 17 głosów. W tych samych wyborach radykalni syjoniści uzyskali 51 głosów.

W dwudziestoleciu międzywojennym wielu młodych Żydów wstąpiło także do partii komunistycznej. Działalność ta musiała być dość aktywna, bowiem w 1935 r. dwie żydowskie dziewczyny otrzymały karę więzienia za rozpowszechnianie komunistycznej propagandy.

W wyborach do Rady Gminy Wyznaniowej z 1924 r. miejsca zdobyło 9 syjonistów i 9 charedimów. W następnych wyborach, w 1926 r. syjoniści uzyskali 4 miejsca, chasydzi 3, a żydowski mieszkaniec wsi 1. Dwa lata później, w 1928 w Radzie Gminy znalazło się 22 Żydów, 21 Polaków i 5 Ukraińców. W kolejnych wyborach z 1933 r. głosy zdobyło 16 Żydów, z czego 4 było syjonistami, 2 charedimami, a jeden nie należał do żadnej organizacji[1.1.2].

Niemiecka okupacja Przemyślan rozpoczęła się 1.07.1941 roku. W mieście znajdowało się wówczas przynajmniej 2600 Żydów. Część tej grupy stanowili uchodźcy przybyli na te tereny z zachodniej Polski jesienią 1939 roku.

Początkowo władzę sprawowali wojskowi, ale w sierpniu 1941 r. przejęła ją niemiecka administracja cywilna. Przemyślany weszły w skład Kreis Złoczów Dystryktu Galicja. W mieście utworzono posterunek niemieckiej żandarmerii i niemieckiej policji kryminalnej oraz oddział ukraińskiej policji pomocniczej. Wszystkie te organizacje aktywnie uczestniczyły w antyżydowskich akcjach, które były organizowane przez SD ze Lwowa i policję kryminalną ze Złoczowa (na jej czele stał Otto Zikmunt)[1.4].

W dniu 4.07.1941 żołnierze niemieccy wraz z miejscowymi nacjonalistami ukraińskimi przeprowadzili pogrom, podczas którego wielu Żydów zostało pobitych i ograbionych. Niemcy zamknęli w synagodze grupę Żydów, a następnie podpalili budynek. Greckokatolicki ksiądz Omelian Kowcz wraz z kilkoma parafianami zdołał otworzyć zablokowane drzwi i wyprowadzić część Żydów. Synagoga spłonęła doszczętnie wraz z sąsiednimi drewnianymi domami. Liczba Żydów, którzy spłonęli w synagodze, jest nieznana, podobnie jak liczba napadniętych i obrabowanych[1.5].]

Latem 1941 r. niemieckie władze poleciły utworzyć w Przemyślanach Radę Żydowską (Judenrat). Wszystkich Żydów w mieście zarejestrowano i nakazano im nosić na ramionach opaski z Gwiazdą Dawida. Skonfiskowano im również wszelkie wartościowe przedmioty, a Żydzi zostali zmuszeni do robót przymusowych.

5.11.1941 r. w Przemyślanach miała miejsce pierwsza tzw. akcja likwidacyjna. Niemcy rozstrzelali wtedy około 400 Żydów uznanych za niezdolnych do pracy.

Niedługo później w mieście zostało utworzone otwarte getto. Stanowiło ono punkt zbiorczy dla Żydów z mniejszych miejscowości położonych w okolicy. Więźniowie mogli opuszczać je tylko wtedy, gdy byli kierowani do jakiejś pracy na zewnątrz getta. Samuel Golfard w prowadzonym przez siebie dzienniku pisał, że w getcie cała kontrola znajdowała się w rękach Judenratu i żydowskiej policji, ale Niemcy oraz pomocnicze oddziały Ukraińców wkraczały tam podczas tzw. akcji likwidacyjnych i deportacyjnych.

W maju 1942 r. w Przemyślanach miała miejsce kolejna tzw. akcja likwidacyjna, w wyniku której zamordowano około 100 Żydów[1.1.4].

Kilka miesięcy później, we wrześniu 1942 r. Niemcy zorganizowali akcję eksterminacyjną na olbrzymią skalę. Prawie dwie trzecie Żydów znajdujących się w mieście – czyli około 3000 osób – zostało wywiezionych do ośrodka zagłady w Bełżcu. W akcji uczestniczyła niemiecka żandarmeria i oddział ukraińskiej policji pomocniczej oraz żydowska policja. Po tym wydarzeniu do miasta przesiedlono Żydów z okolicznych miejscowości, m.in. z Glinian i Świrza[1.6].

Na początku listopada 1942 r. w Przemyślanach doszło do kolejnej, tym razem mniejszej akcji. W tym samym czasie w pobliskim Złoczowie trwała tzw. akcja deportacyjna na wielką skalę. Przemyscy Żydzi mieli dopełnić brakującą liczbę 200 osób.

Od 1.12.1942 r. getto w Przemyślanach zostało zamknięte i całkowicie odizolowane od reszty miasta. Zgromadzeni w nim Żydzi cierpieli z braku wody, gdyż działały tylko dwie studnie. Wielu z nich przygotowywało schrony lub szykowało inne kryjówki[1.7].

Następna akcja eksterminacyjna miała miejsce 5.12.1942 roku. Więźniowie opłacili wcześniej urzędników Judenratu i żydowskich policjantów, aby pozostać w getcie – bezskutecznie. Zamordowano wówczas około 2400 osób, z których około 600 zostało zabitych na miejscu[1.8].

Getto w Przemyślanach, zmniejszone, funkcjonowało jeszcze przez kilka miesięcy. Specjalni pracownicy, noszący na ramionach opaski z literami „R” i „W”, zostali przeniesieni do zamkniętych baraków znajdujących się na zewnątrz getta. Zimą 1942/1943 kilkuset Żydów zmarło z głodu i chorób.

22.05.1943 r. nastąpiła likwidacja getta. 2000 osób zostało zastrzelonych na miejscu lub w pobliskim lesie. Akcja trwała ponad tydzień, ponieważ Niemcy kilka razy przeszukiwali getto, aby znaleźć i zabić wszystkich, którzy się ukryli[1.9].

Nieco wcześniej, 21.03.1943 w Przemyślanach utworzono żydowski obóz pracy. Więźniowie pracowali tam w kamieniołomach i przy budowie dróg. Obóz zlikwidowano 28.06.1943 roku. Zastrzelono wówczas 250 kobiet, a 200 mężczyzn wysłano do obozu w Kurowicach[1.1.8].

Kilku osobom z getta udało się uciec. Ukryci w pobliskich lasach lub u miejscowych chłopów doczekali przybycia Armii Czerwonej w 1944 roku. Wielu z nich zostało jednak złapanych i zabitych przez niemiecką albo ukraińską policję kilka miesięcy po likwidacji getta.

---

Bibliografia

Przemyślany [w:] Encyclopedia of Jewish Communities in Poland, Volume II [online] http://www.jewishgen.org/yizkor/pinkas_poland/pol2_00440.html [dostęp: 29.09.2015].

The Encyclopedia of Camps and Ghettos 1933–1945, t. II A, red. Goeffrey P. Megargee, ss. 815–817.

The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, t. 2, red. S. Spector, G. Wigoder, New York 2001, ss. 1035–1036.

---

 

---