Teraz można kontynuować ten pozew, ponieważ amerykański Departament Sprawiedliwości odrzucił twierdzenie UNRWA, że przed pozwami w USA chroni ją immunitet. Immunitet przed takimi pozwami chroni ONZ i jej „organy pomocnicze”, ale według Departamentu Sprawiedliwości nie rozciąga się na UNRWA, która jest klasyfikowana jako zaledwie „podmiot stowarzyszony lub narzędzie” ONZ. Po uchyleniu twierdzenia UNRWA o immunitecie przed pozwami w sądach amerykańskich, składający pozew mogą go teraz kontynuować. Więcej na temat tego przełomowego zwycięstwa, mającego tak potencjalnie daleko idące konsekwencje dla UNRWA, można znaleźć tutaj: DOJ strips UNRWA of immunity, clears way for lawsuit over Oct. 7 attack [Departament Sprawiedliwości pozbawia UNRWA immunitetu, otwiera drogę do pozwu o atak z 7 października], Jerusalem Post, 25 kwietnia 2025 r.:

Departament Sprawiedliwości USA przesłał w czwartek [24 kwietnia] pismo, w którym twierdzi, że Agencja Narodów Zjednoczonych ds. Pomocy Uchodźcom Palestyńskim na Bliskim Wschodzie (UNRWA) nie jest uprawniona do immunitetu przed pozwami w Stanach Zjednoczonych.

Wniosek ten jest częścią trwającej sprawy, w której rodziny ponad 100 ofiar ataku przeprowadzonego przez Hamas 7 października 2023 r. domagają się odszkodowania w wysokości 1 miliarda dolarów, zarzucając UNRWA wspieranie Hamasu poprzez zezwalanie na wykorzystywanie jego obiektów do przechowywania broni, budowę tuneli i centrów dowodzenia oraz przekazywanie środków grupie za pośrednictwem wypłat dla pracowników w dolarach amerykańskich.

Pozew, złożony w czerwcu ubiegłego roku w Southern District of New York, oskarża UNRWA, która koordynuje znaczną część pomocy dla Gazy, o umożliwienie działań Hamasu. Powodowie twierdzą, że działania agencji odegrały bezpośrednią rolę w umożliwieniu ataków z 7 października.

Wcześniej, we wrześniu, Departament Sprawiedliwości pod rządami Bidena twierdził, że UNRWA posiada immunitet przed ściganiem w sądach USA, powołując się na fakt, że sama ONZ nie zrzekła się immunitetu. To stanowisko zablokowało dalszy tok postępowania sądowego….

Coś niesamowitego, prawda, że administracja Bidena stanęła po stronie lojalnej pomocnicy Hamasu w Gazie, UNRWA, argumentując, że posiada ona immunitet przed pozwem w amerykańskim sądzie. Dlaczego administracja Bidena z taką determinacją blokowała pozew krewnych ludzi zamordowanych przez Hamas? Co może wyjaśnić taką sympatię do samego diabła? Czy niechęć do Izraela ludzi nominowanych przez Bidena była aż tak głęboka?

Dziesiątki pracowników UNRWA brało udział w okrucieństwach Hamasu popełnionych w Izraelu 7 października 2023 r. Odkryto, że setki pracowników UNRWA są członkami Hamasu. UNRWA współpracowała z Hamasem, udostępniając swoje budynki, zwłaszcza szkoły, jako miejsca do ukrywania ludzi i broni oraz do wystrzeliwania rakiet w kierunku Izraela. UNRWA nie zrobiła nic, aby zapobiec budowaniu przez Hamas tuneli pod swoimi budynkami, w tym ogromnego tunelu wykopanego tuż pod siedzibą UNRWA w Gazie, za pełną wiedzą UNRWA. W żadnym momencie UNRWA nie współpracowała z IDF w celu wskazania budynków, z których korzystał Hamas; nie pomogła też IDF w zlokalizowaniu tuneli. UNRWA była w pełni zaangażowana w ochronę Hamasu przed IDF.

Teraz, gdy roszczenie UNRWA do immunitetu przed pozwami w amerykańskich sądach zostało odrzucone, sprawę można kontynuować. Oby skończyło się przegraną UNRWA i pozostawieniem jej bez grosza. Ta publiczna przegrana UNRWA powinna wywołać w umysłach wielu ludzi pytanie: dlaczego, jako jedyni spośród setek milionów uchodźców uciekających od wojen od czasu II wojny światowej, „palestyńscy uchodźcy” mają wyjątkowe prawo do przekazywania swojego statusu jako odziedziczonej cechy swoim dzieciom, wnukom, prawnukom itd. aż ad nauseam? Czy nie nadszedł czas, aby zakończyć to uprzywilejowane traktowanie „Palestyńczyków” i poddać ich tym samym zasadom, co inne grupy uchodźców? I bez względu na ostateczny werdykt, sam proces będzie koszmarem public relations dla organizacji, ponieważ obnaży i wystawi na publiczny widok jej liczne powiązania z Hamasem. UNRWA stoi w obliczu zasłużonej katastrofy.

„Broń [palestyńskiego] ruchu oporu reprezentuje życie narodu palestyńskiego i nie można jej oddać w żadnych okolicznościach” – powiedział Mardawi w oświadczeniu dla stacji telewizyjnej Al-Aqsa należącej do Hamasu. Dodał, że Hamas na żadnym etapie „nie będzie negocjował w sprawie swojej broni ani osób, które ją noszą. Samo rozpoczynanie dyskusji na ten temat jest całkowicie niedopuszczalne”.

Naim powiedział także, że Hamas nie złoży broni i że „opór będzie trwał tak długo, jak długo będzie trwała [izraelska] okupacja”.

Izrael jednak skutecznie zakończył „okupację” Strefy Gazy w 2005 r., kiedy całkowicie wycofał się z całego pasa przybrzeżnego. Ewakuacja ta jednak nie powstrzymała Hamasu przed kontynuowaniem kampanii terrorystycznej przeciwko Izraelowi, w tym wystrzeliwania rakiet i pocisków w kierunku izraelskich miast i miasteczek. Hamas kontynuował ataki na Izrael, ponieważ nie wierzy w prawo Izraela do istnienia i uważa cały obszar rozciągający się od rzeki Jordan do Morza Śródziemnego za „terytoria okupowane”. Hamas nie został utworzony, aby zakończyć izraelską „okupację” Strefy Gazy. Jedynym celem, dla którego utworzono Hamas, jest likwidacja Izraela i zastąpienie go państwem islamistycznym.

Artykuł 7 Karty Hamasu określa Żydów mieszkających w Izraelu jako „najeźdźców” i zobowiązuje do rozpoczęcia przeciwko nim dżihadu (świętej wojny):

„Islamski Ruch Oporu [Hamas] jest jednym z ogniw w łańcuchu walki z syjonistycznymi najeźdźcami. Jego początki sięgają 1939 r., pojawienia się męczennika Izz al-Din al Kassama i jego braci bojowników, członków Bractwa Muzułmańskiego. Następnie dociera do innych ogniw i staje się jednym z łańcuchem, który obejmuje walkę Palestyńczyków i Bractwa Muzułmańskiego w wojnie w 1948 r. oraz operacje dżihadu Bractwa Muzułmańskiego w 1968 r. i później…

[Ruch oporu islamskiego] dąży do realizacji obietnicy Allaha, bez względu na to, jak długo to potrwa. Prorok [Mahomet], niech Allah go błogosławi i obdarzy zbawieniem, powiedział: ‘Dzień Sądu nie nadejdzie, dopóki muzułmanie nie zaczną walczyć z Żydami (zabijając Żydów), kiedy to Żydzi będą się chować za kamieniami i drzewami. Kamienie i drzewa powiedzą: O muzułmanie, o Abdulla, za mną jest Żyd, przyjdź i zabij go’”.

Artykuł 11 karty stanowi:

„Islamski Ruch Oporu wierzy, że ziemia Palestyny jest islamskim Wakf poświęconym przyszłym pokoleniom muzułmanów aż do Dnia Sądu [Ostatecznego]. Ani jej, ani jej części, nie wolno marnować: ani jej, ani jej części, nie wolno oddawać. Ani pojedynczy kraj arabski, ani wszystkie kraje arabskie, ani żaden król ani prezydent, ani wszyscy królowie i prezydenci, ani żadna organizacja, ani wszyscy oni, czy to Palestyńczycy, czy Arabowie, nie mają prawa tego robić”.

Hamas, odłam organizacji Bractwa Muzułmańskiego, uważa, że obowiązkiem każdego muzułmanina jest angażowanie się w dżihad przeciwko Izraelowi. Jeśli chodzi o Hamas, zgodnie z jego Kartą:

„Wyzwolenie Palestyny [eufemizm oznaczający zniszczenie Izraela] jest zatem indywidualnym obowiązkiem każdego muzułmanina, gdziekolwiek by się znajdował. Na tej podstawie należy rozpatrywać problem. Każdy muzułmanin powinien to zrozumieć… Konieczne jest wpojenie w umysły pokoleń muzułmańskich, że problem palestyński jest problemem religijnym i należy się nim zająć na tej podstawie”.

W rzeczywistości nie ma żadnej różnicy między Hamasem a organizacją Bractwa Muzułmańskiego. Hamas nie tyle jest odnogą Bractwa Muzułmańskiego, co jego przedłużeniem. To powiązanie jest powodem, dla którego administracja Trumpa musi uznać Bractwo Muzułmańskie za Zagraniczną Organizację Terrorystyczną.

Widzieliśmy, jak zwolennicy Bractwa Muzułmańskiego w Egipcie, Jordanii i innych krajach arabskich okazali poparcie Hamasowi, zwłaszcza po inwazji na Izrael 7 października 2023 r., która doprowadziła do zamordowania 1200 Izraelczyków i zranienia tysięcy. Kolejnych 251 Izraelczyków porwano do Strefy Gazy, gdzie 59 – żywych i martwych – nadal jest przetrzymywanych jako zakładnicy.

Hamas nie widzi różnicy między izraelskim żołnierzem a izraelskim cywilem. Dla Hamasu każdy w Izraelu jest „syjonistycznym najeźdźcą”. Ten pogląd jest powodem, dla którego Hamas atakuje Żydów nie tylko na Zachodnim Brzegu [Judei i Samarii] i w Strefie Gazy, ale także w Tel Awiwie, Jerozolimie, Hajfie i innych izraelskich miastach.

Hamas chce zachować broń, aby móc zabijać nawet tych Żydów, którzy „chowają się za kamieniami i drzewami”. Hamas chce również zachować broń, aby móc nadal uciskać Palestyńczyków, którzy ośmielają się wypowiadać przeciwko tej grupie terrorystycznej. Ta stara, ale niezawodna metoda kontroli jest sposobem, w jaki Hamasowi udało się utrzymać władzę przez ostatnie dwie dekady.

Każda umowa, która pozwala Hamasowi zachować arsenał broni, po prostu daje islamistom zielone światło na kontynuowanie dżihadu przeciwko Izraelowi. Żądanie, by tylko odsunąć Hamas od władzy w Strefie Gazy, jest stratą czasu.

Antysemityzm to… zwierciadło niepowodzeń jednostek, struktur społecznych i systemów państwowych. Powiedz mi, o co oskarżasz Żydów – a ja powiem ci, w czym sam jesteś winny. Słowa Wasilija Grossmana, wypowiedziane w jego książce Życie i los, zgłębiającej naturę antysemityzmu, są dziś aż nazbyt aktualne. Na kartach powieści Grossman podjął się analizy moralnych i politycznych uwikłań XX wieku. Wskazywał na paralelę między totalitarnymi reżimami nazistowskim i sowieckim. Książka została wpisana na sowiecki indeks ksiąg zakazanych; opublikowana na Zachodzie dopiero po śmierci autora w 1980 roku, a w Związku Radzieckim w okresie pierestrojki i głasnosti.

Rok 1968 przyniósł światu rewolucję buntującej się lewicowej młodzieży, która pod sztandarem Jean-Paula Sartre’a — obok Marksa, Mao i Che Guevary — maszerowała ku lepszemu światu. Tymczasem Polska Rzeczpospolita Ludowa witała ten rok z jednej strony zdjęciem z afisza Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka, z drugiej — antysemickimi hasłami w rodzaju: Syjoniści do Syjonu! czy Syjoniści do Dajana! (Mosze Dajan, izraelski generał, uchodził wówczas za bohatera wojny sześciodniowej), które pojawiały się na plakatach i w partyjnych przemówieniach. Władza aktywnie legitymizowała atmosferę pogromową. Rozumiem — ironizował gorzko Antoni Słonimski — że każdy musi mieć jedną ojczyznę. Ale dlaczego moją ma być Egipt?

Partia odkurzyła antysemityzm w formie przypominającej przedwojenne, nacjonalistyczne hasła prawicy tym razem jednak opatrzyła go nową etykietą: antysyjonizm. Ówczesna retoryka niebezpiecznie przypomina dzisiejszy antysyjonizm, którym epatują młodzi postępowcy. Tak jak po wojnie sześciodniowej w czerwcu 1967 roku rozlała się fala nienawiści, a Polska Rzeczpospolita Ludowa zerwała stosunki dyplomatyczne z Izraelem, i podążając śladem radzieckich przywódców, potępiła Izrael jako agresora, deklarując wsparcie dla bratnich państw arabskich. Czytamy w Trybunie Robotniczej z 17 VI 1967, że: Naród polski i rząd PRL wyrażają najgłębsze oburzenie z powodu agresji Izraela. A według funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa, pisze w: Z historią i Moskwą w tle: Polska a Izrael 1944-1968 (2007) Bożena Szaynok, naród w pełni popierał zerwanie stosunków dyplomatycznych, wyrażając swoje oburzenie: Żydzi, którzy w czasie okupacji byli mordowani, obecnie o tym zapomnieli i sami mordują Arabów.Tak i dziś zrzuca się na Izrael odpowiedzialność za niemal wszystkie zbrodnie współczesnego świata. Słowem, antysyjonizm stał się kolejną odsłoną antysemityzmu, który ubiera się w empatyczne frazesy: sprawiedliwości i walki z kolonializmem oraz pragnieniem powszechnego pokoju na świecie.

Można zauważyć tendencję, w której pojęcie: syjonista ponownie staje się eufemizmem: dla Żyda, co ułatwia rozprzestrzenianie antysemickich stereotypów. Podobnie jak w Marcu 1968 roku, kiedy oficjalna narracja, między innymi na łamach Trybuny Ludu, wskazywała: Co to jest syjonizm, i że nie chodzi o antysemityzm, lecz o walkę komunistycznej władzy wspieranej przez lud pracujący miast i wsi z syjonistycznymi wichrzycielami i Piątą Kolumną — tak i dziś empatyczna młodzież, protestująca choćby na uniwersytetach, pod hasłami solidarności z Palestyną, zapewnia, że ich działania nie mają nic wspólnego z antysemityzmem. Aktywiści domagają się wolnej Palestyny— lecz, od kogo i czego ma być ona wolna? Każdy, kto odważy się zadać to pytanie, ryzykuje ostracyzm: zostaje okrzyknięty przedstawicielem skrajnej prawicy, człowiekiem pozbawionym empatii i zrozumienia dla cierpienia. A jeśli — nie daj Boże — ten sam sceptyczny obserwator zapyta, jaki związek z pokojem na Bliskim Wschodzie ma niszczenie mienia uczelni, zostaje posądzony o bycie bezdusznym kapitalistą, ignorantem wobec zmian klimatycznych (!). Jednakże, najbardziej niewygodnym pytaniem okazuje się to, które demaskuje asymetrię wrażliwości: Dlaczego nie protestujecie w obronie porwanych ludzi, przetrzymywanych w ciemnych tunelach, torturowanych i pozbawionych kontaktu ze światem? — odpowiedź, choć najczęściej niewypowiedziana, bywa aż nazbyt wyczuwalna: Bo to tylko Żydzi…

W eseju Zombie Anti-Zionism Izabela Tabarovsky podejmuje się analizy współczesnej retoryki antyizraelskiej obecnej na lewicy, wskazując, że mimo jej odniesień do modnych dziś koncepcji, takich jak krytyczna teoria rasy, w rzeczywistości zakorzeniona jest ona w sowieckiej propagandzie antysyjonistycznej. Autorka dowodzi, że ideologia ta była świadomie i systematycznie rozprzestrzeniona przez Związek Radziecki, który wykorzystywał finansowane przez siebie konferencje, międzynarodowe fora oraz kontrolowane kanały medialne jako instrumenty globalnej inżynierii ideologicznej. Jak wskazuje Tabarovsky, wiele współczesnych postulatów antysyjonistycznych nie tylko odtwarza, lecz wręcz reanimuje centralne motywy tej propagandy oskarżenia o rasizm, ludobójstwo czy faszyzm, które miały podważyć nie tylko legitymację państwa Izrael, lecz także fundamenty liberalnej demokracji. W retoryce antyimperialistycznej i antykolonialnej antysyjonizm staje się, według autorki, instrumentem relatywizującym podstawowe zasady prawa międzynarodowego i suwerenności państwowej.

Podczas tegorocznego Coachella Valley Music and Arts Festival (powszechnie znany jako Coachella lub Coachella Festival) irlandzki zespół hip-hopowy Kneecap (który poparł walkę Palestyńczyków dzień po masakrze z 7 października 2023 oraz opublikował wpis promujący książkę wychwalającą przywódcę Hezbollahu Hassana Nasrallaha) występował z rozbłyskającym neonem: j**ać Izrael, wolna Palestyna, dodając do tego hasła tyradę, którą wygłosił jeden z członków grupy na temat: ludobójstwa dokonywanego przez państwo żydowskie w Gazie. Festiwale muzyczne, takie jak Nova czy Coachella, od lat stanowią przestrzeń, w której różnorodność kultur, przekonań i doświadczeń spotyka się w atmosferze wspólnego świętowania życia. W przypadku festiwalu Nova, odbywającego się w pobliżu granicy Strefy Gazy, ta idea była szczególnie widoczna – miejsce, gdzie ludzie z różnych zakątków świata, niezależnie od pochodzenia czy religii, zjednoczeni w rytmach muzyki, tworzyli przestrzeń wolności. O świcie 7 października 2023 roku terroryści zaatakowali tańczących, dokonując brutalnych morderstw, gwałtów i porwań. Mimo niewyobrażalnej traumy, ocaleni powiedzieli: We will dance again – Ponownie zatańczymy.

Czy uczestnicy Coachelli potrafią sobie wyobrazić (a może przekracza to granice ich wyobraźni), że kiedy nad ranem w psychodelicznym uniesieniu kończą się bawić wpada dzika horda i ich wyrzyna? Uprzedzenia i wrogość wobec Żydów, zarówno jako grupy etnicznej, jak i religijnej, mają długą i tragiczną historię. W powieści Księgi Jakubowe (2014) Olgi Tokarczuk uprzedzenia wobec Żydów pojawiają się na tle dziejów Jakuba Franka i jego ruchu frankistów. Tokarczuk maluje złożony obraz społeczności żydowskiej w XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej, ukazując trudności, z jakimi Żydzi musieli się zmagać, zarówno ze strony innych grup religijnych, jak i samego społeczeństwa. Autorka nie tylko przedstawia historię antysemityzmu, ale także zadaje pytanie o mechanizmy społeczne i kulturowe, które leżą u podstaw tych uprzedzeń. Wskazuje, jak ideologia, religia i polityka kształtują nasze postrzeganie innych. Noblistka subtelnie bada, jak te same mechanizmy, które Hannah Arendt opisała w ujęciu rozwoju totalitaryzmu, mogą mieć swoje korzenie w historycznych uprzedzeniach i nierównościach, które dotykały Żydów w przeszłości. W Korzeniach totalitaryzmu (1951) Arendt analizowała antysemityzm jako zjawisko, które w XIX i XX wieku przekształciło się w nowoczesną ideologię polityczną. Antysemityzm przestał być formą wykluczenia, stając się narzędziem politycznym, świadomie wykorzystywanym przez ruchy nacjonalistyczne i totalitarne, takie jak nazizm. Filozofka uważała, że nowoczesny antysemityzm był związany między innymi z przemianami społecznymi. W tym kontekście Żydzi stali się tak zwanymi: kozłami ofiarnymi dla mas, które szukały winnych swoich niepowodzeń. Dla Arendt, antysemityzm był jednym z fundamentów totalitaryzmu, a jego akceptacja w społeczeństwie była forpocztą późniejszej Zagłady.

W tym miejscu ponownie należy postawić pytanie, czy antysyjonizm nie stanowi po prostu formy antysemityzmu? Kiedy ważne wydawnictwo branżowe, takie jak Shelf Awareness, pisze Frannie Block w artykule: Ad for Israel Book Canceled Because ‘Customers Might Complain’, które dociera do 600 tys. czytelników, w tym księgarzy i bibliotekarzy, postanawia anulować wcześniej zaakceptowaną reklamę książki Israel Alone, to jaki jest prawdziwy powód tej decyzji. Czy chodzi o tytuł? A może o treść książki, w której autor opisuje swoje przeżycia po masakrze dokonanej przez Hamas? Wspomina m.in. zapach kwaśnego mleka w wybitych oknach, spalone i zburzone  domy, zawartość kuchennych szafek rozsypanych po pomieszczeniach, jakby porwanych przez huragan (tłum. PW), a także magazyn na warzywa, w którym leżały części ciał, dopiero co zebrane, nie do końca rozpoznawalne, oprócz intensywnego zapachu (tłum. PW). Czy problemem jest może fakt, że autorem tej książki jest Bernard-Henri Lévy, francuski Żyd? Wydawca Shelf Awareness, Matt Baldacci, przyznał, że zarówno pracownicy, jak i klienci byliby niezadowoleni, nawet z samego widoku reklamy tej książki. Czy wreszcie chodzi o niezadowolenie z apelu o zrozumienie szkodliwości antysemityzmu? Jak zauważa Block w innym artykule Magazine That Rejected ‘Israel’ Ad Promoted ‘Antisemitic’ Book: nic nie stanęło jednak na przeszkodzie, aby promować książkę o antysemickiej treści.

Historia pokazuje, że uwspółcześniają się słowa, podczas gdy resentyment i pogarda trwają w zaskakującej ciągłości. Claudine Gay, do niedawna dziekanka Faculty of Arts and Sciences Uniwersytetu Harvarda, zapytana o związek między antysyjonizmem a antysemityzmem, odpowiedziała z godną akademickiego ducha ostrożnością: Może tak być, w zależności od kontekstu. Kontekst. Jak widać nawet stara nienawiść ewoluuje, dobierając coraz to inny, lepszy garnitur eufemizmów. Jednak pod spodem nadal pachnie tą samą starą, nieświeżą pogardą.

W The Lightness at Midnight: Stalinism Without Irony Christopher Hitchens bezlitośnie demaskuje językowe maskarady, stworzone po to, by tuszować brutalność stalinowskiego terroru. Tę samą diagnozę stawia w Why Orwell Matters, gdzie broni języka jako bastionu prawdy. Eufemizm jest dla niego świadomym kłamstwem – techniką ukrywania przemocy, zdrady i zła. Gdy psujemy słowa, psujemy rzeczywistość. Jasny, uczciwy język to moralna tarcza przeciwko kłamstwu.

Bibliografia:

1. Arendt, Hannah. Korzenie totalitaryzmu. Warszawa: Wydawnictwo “Czytelnik”, 2001.
2. Block, Frannie. “Ad for Israel Book Canceled Because ‘Customers Might Complain’.” TheFP. Accessed April 24, 2025. https://www.thefp.com/p/ad-israel-book-canceled-jewish-author-bernard-henri-levy-shelf-awareness-booksellers-mag.
3. Block, Frannie. “Magazine That Rejected ‘Israel’ Ad Promoted ‘Antisemitic’ Book.” TheFP. Accessed April 24, 2025. https://www.thefp.com/p/shelf-awareness-magazine-promotes-antisemitic-book.
4. Christopher Hitchens. “Lightness at Midnight. Stalinism without Irony.” The Atlantic. Accessed April 24, 2025. https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2002/09/lightness-at-midnight/376642/.
5. Hitchens, Christopher. Why Orwell Matters. New York: Basic Books, 2002.

1. Eisler, Jerzy. Polski rok 1968. Warszawa: Wydawnictwo “Świat Książki,” 2006.
2. Grossman, Vasily. Life and Fate. Translated by Robert Chandler. London: Collins Harvill, 1985.
3. Grossman, Wasilij. Życie i los. Translated by Jerzy Czech. Warszawa: Wydawnictwo Magnum, 2008.
4. Lévy, Bernard-Henri. Israel Alone. New York: Wicked Son, 2024.
5. 1.       Murray, Douglas. On Democracies and Death Cults: Israel and the Future of Civilization. New York: Broadside Books, 2025.
6. 2.       Nowakowski, Marek. Syjoniści do Syjamu. Zapiski z lat 1967-1968. Warszawa: Wydawnictwo “Świat Książki,” 2009.
7. 3.       Szaynok, Bożena. Z historią i Moskwą w tle: Polska a Izrael 1944-1968. Warszawa, 2007.
8. 4.       Tabarovsky, Izabella. “Zombie Anti-Zionism.” Tablet Magazine. Accessed April 24, 2025. https://www.tabletmag.com/sections/arts-letters/articles/zombie-anti-zionism.
9. 5.       Tabarovsky, Izabella. “The Cult of Anti-Zionism.” Tablet Magazine. Accessed April 24, 2025. https://www.tabletmag.com/sections/arts-letters/articles/cult-of-antizionism-icsz.
10. 6.       Tokarczuk, Olga. Księgi Jakubowe. Wrocław: Wydawnictwo “Znak”, 2014.
11. 7.       Trybuna Robotnicza, nr 134, 7 czerwca 1967.
12. 8.       Co to jest syjonizm, Trybuna Ludu, nr.74, 15. marca 1968.