Aleksander Hertz
Robert Birkholc
Aleksander Hertz, fot. domena publiczna
Reżyser i producent, założyciel wytwórni filmowej Sfinks, uznawany niekiedy za twórcę polskiej kinematografii. Urodził się w 1879 roku, zmarł 26.01.1928 w Warszawie.
Hertz, jeden z ojców założycieli przemysłu filmowego nad Wisłą, należał przed wojną do najbardziej wpływowych osobistości polskiego kina. Po 1945 roku postać pioniera polskiej kinematografii została jednak nieco zapomniana, a obecnie znana jest niemal wyłącznie historykom. Wszystko przez to, że prawie cały dorobek Hertza uległ zniszczeniu lub zaginął podczas wojny. Dość wspomnieć, że z ośmiu dzieł wyreżyserowanych przez filmowca jedynie dwa – “Bestia” (1917) i “Ludzie bez jutra” (1921) – ocalały do dzisiejszych czasów. O ile jednak trudno ocenić twórczość Hertza jako reżysera, bo trzeba opierać się wyłącznie na opisach i recenzjach z epoki, o tyle dość dużo wiadomo na temat jego działalności producenckiej. Nie ulega wątpliwości, że założyciel Sfinksa jak nikt inny przyczynił się do rozwoju kinematografii na ziemiach polskich w drugiej i trzeciej dekadzie XX wieku.
Hertz urodził się w Warszawie w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Początkowo nic nie wskazywało na to, że twórca “Bestii” będzie w przyszłości zajmował się sztuką – producent ukończył studia prawnicze, a następnie rozpoczął pracę w oddziale Banku Dyskontowego. Od młodzieńczych lat zainteresowany był także polityką, a przez związki z PPS (pomagał samemu Józefowi Piłsudskiemu) trafił w 1908 roku przed sąd carski i został zmuszony do rocznej emigracji. Ten polityczny epizod wyszedł Hertzowi na dobre, choćby dlatego, że podczas pobytu za granicą wysiedleniec mógł zapoznać się ze sposobem pracy kinematografów na Zachodzie.
Po powrocie do ojczyzny w 1909 roku producent stworzył wspólnie z Alfredem Siberlastem (Niemirskim), Markiem Zukerem i Józefem Koernerem Towarzystwo Udziałowe i otworzył przy ulicy Marszałkowskiej 116 w Warszawie kino Sfinks, w którym wyświetlane były zarówno materiały zarejestrowane przez współpracowników firmy na ulicach miasta, jak i pełnometrażowe dzieła zagraniczne.
Wytwórnia filmowa “Sfinks”, nz: Aleksander Hertz, Jan Skarbek-Malczewski, Józef Ostoja-Sulnicki, 1911, fot. Filmoteka Narodowa/fototeka.fn.org.pl
W 1911 roku Hertz uruchomił wytwórnię filmową Sfinks, która miała rozpocząć swoją działalność od adaptacji wielkich dzieł literackich. Planowana realizacja “Pana Tadeusza” nie doszła wprawdzie do skutku, ale w Sfinksie powstała ekranizacja “Meira Ezofowicza” Elizy Orzeszkowej, wyreżyserowana przez Józefa Ostoję-Sulnickiego oraz samego Hertza. Opowieść o dziewiętnastowiecznej społeczności żydowskiej została przez samych Żydów przyjęta dość chłodno, a Hertz – gorący zwolennik asymilacji – bywał nawet oskarżany o antysemityzm. Zasadność tych zarzutów, odpieranych przez współczesnych historyków, jest jednak trudna do zweryfikowania, jako że do dziś zachowało się jedynie pięć minut “Meira”.
Jeszcze mniej szczęścia miała “Obrona Częstochowy”, filmowa wersja “Potopu” Henryka Sienkiewicza , którą reżyserować miał Edward Puchalski. Hertz powołał spółkę Sokół i rozpoczął zdjęcia do adaptacji powieści, jednak realizacja została przerwana na skutek interwencji władz rosyjskich, a nakręcony materiał włączono do rosyjskiego “Potopu” (1915) Piotra Czardynina.
Ostatecznie to nie ekranizacje wielkich dzieł literackich stały się specjalnością Sfinksa, ale dramaty obyczajowe i komedie. Filmy te zawdzięczały sukces przede wszystkim aktorkom, a Hertz zasłynął jako odkrywca młodych talentów. Pierwszą gwiazdą wytwórni była Maria Dulęba, wcześniej artystka sceniczna, która wystąpiła między innymi w “Meirze Ezofowiczu” i w melodramacie “Przesądy” (1912) Ostoi-Sulnickiego. Największym odkryciem Hertza była jednak niewątpliwie Barbara Apolonia Chałupiec, znana całemu światu pod pseudonimem Pola Negri
Producent zobaczył podobno aktorkę występującą na scenie w warszawskim teatrze i od razu zaproponował jej rolę w filmie. Po sukcesie pierwszej wspólnej produkcji, jaką był melodramat “Niewolnica zmysłów” (1914) Jana Pawłowskiego, Negri podpisała kontrakt z wytwórnią i wystąpiła w takich obrazach jak “Żona” (1915) czy “Studenci” (1916) Hertza. Do dzisiejszych czasów z filmów tych zachowała się jedynie “Bestia”, melodramat wyreżyserowany przez założyciela Sfinksa, opowiadający o miłującej wolność nastolatce, która robi karierę w mieście jako tancerka i doprowadza do ruiny zakochanych w niej mężczyzn. Hertz unika moralizowania i nie tworzy czarno-białych postaci, ale pod względem realizacyjnym film nie wyróżnia się niczym szczególnym na tle ówczesnej kinematografii.
Twórca Sfinksa nie był wielkim reżyserem, ale dał się poznać jako wybitny producent. Wielkim osiągnięciem Hertza było chociażby to, że wytwórnia nie została zamknięta podczas I wojny światowej i funkcjonowała najpierw w zaborze rosyjskim, a później pod niemiecką okupacją. Zmiana sytuacji politycznej sprawiła, że polskie filmy zaczęły trafiać na niemiecki rynek, co pozwoliło zaistnieć na Zachodzie Poli Negri, która wkrótce “zdradziła” swojego mistrza i wyjechała z Polski. Podobnie potoczyły się losy Lyi Mary, która zaczęła od drugoplanowych ról w dziełach Sfinksa, a następnie zrobiła dużą karierę w Niemczech. Po odejściu wielkich aktorek producent wypromował nową gwiazdę – Jadwigę Smosarską, która zadebiutowała w “Dla szczęścia” (1919). Smosarska wystąpiła w dochodowych melodramatach z tzw. “złotej serii Sfinksa”, takich jak “Trędowata” (1926) Edwarda Puchalskiego i Józefa Węgrzyna, czy “Ziemia obiecana” (1927) Zbigniewa Gniazdowskiego i Hertza. Obrazy te w większości zaginęły, a Smosarska jest znana współczesnej publiczności głównie z późniejszych filmów z lat 30.
Jako przedsiębiorczy producent, odkrywca gwiazd filmowych i sprawny realizator, Hertz ma zapewnione miejsce w historii polskiego kina. Choć z recenzji można wnioskować, że filmy twórcy Sfinksa były w większości proste i kiczowate, to jednak filmowiec potrafił trafić w gusta szerokiej widowni i miał świetny zmysł handlowy. Śmierć producenta w 1928 roku zwieńczyła pewien etap rozwoju polskiej kinematografii – wytwórnia już nigdy nie wróciła do dawnej świetności, a w historii dziesiątej muzy rozpoczęła się wkrótce zupełnie nowa era kina dźwiękowego.
Więcej informacji zob: W. Banaszkiewicz, W. Witczak, Historia filmu polskiego, tom I, Warszawa 1989; I. Żukowska, F. Toeplitz-Cieślak, Sfinks: wizjonerzy i skandaliści kina, Warszawa 2016.
Filmografia:
Reżyseria:
- 1927 – “Ziemia obiecana”
- 1919 – “Dla szczęścia”
- 1919 – “Krysta”
- 1919 – “Ludzie bez jutra”
- 1918 – “Książę Józef Poniatowski”
- 1918 – “Mężczyzna”
- 1917 – “Bestia”
- 1915 – “Szpieg”
- 1912 – “Spodnie jaśnie pana”
Producent:
- 1919 – “Ludzie bez jutra”
- 1917 – “Bestia”
- 1911 – “Antek Klawisz, bohater Powiśla”
Scenariusz:
- 1917 – “Bestia”
- 1912 – “Przesądy