MICHAŁ KLEPFISZ
Martyna Rusiniak-Karwat
Michał Klepfisz / Wikipedia
MICHAŁ KLEPFISZ – DANE OSOBOWE
Data urodzenia: 17 kwietnia 1913
Miejsce urodzenia: Warszawa
Data śmierci: 20 kwietnia 1943
Miejsce śmierci: Warszawa
Zawód: inżynier mechanik; działacz bundowski
Powiązane miejscowości: Lwów
Klepfisz Michał (17.04.1913 Warszawa – 20.04.1943 Warszawa) – inżynier mechanik, działacz Cukunftu, Morgenszternu i Bundu.
Michał Klepfisz urodził się 17 kwietnia 1913 r. w Warszawie jako syn Jakuba i Mariem Rojzy z domu Salamon. Ojciec Jakub pochodził ze znanej warszawskiej rabinacko-chasydzkiej rodziny Klepfiszów. Zerwał jednak z tradycją i od 1905 r. był członkiem Bundu. Do partii należeli nie tylko rodzice, ale i krewni Michała. W ich mieszkaniu, przy ul. Świętojerskiej 30 m. 61 (w tej samej kamienicy mieszkała również wspominana przez nas w marcu Adina Blady-Szwajgier z matką i babcią) podczas wojny polsko-bolszewickiej znajdował się nielegalny sekretariat Bundu. W dokumentach jako język ojczysty Klepfisz podawał – żydowski (jidysz), wyznanie zaś – mojżeszowe.
Od 1921 r. uczył się w gimnazjum matematyczno-przyrodniczym Felicji Buki-Cygielsztrajch, skąd w 1927 r., po V klasie przeniósł się do II Gimnazjum Męskiego Związku Zawodowego Nauczycielstwa Polskich Szkół Średnich w Warszawie. Wiosną 1931 r. zdał rozszerzony egzamin dojrzałości typu matematyczno-przyrodniczego. Świadectwo otrzymał 5 czerwca 1931 roku.
W tym samym roku został słuchaczem Wydziału Mechanicznego Politechniki Warszawskiej. W późniejszych latach przynależał do sekcji konstrukcyjnej. Z powodu kiepskich warunków materialnych miał problem z płaceniem czesnego i ukończeniem studiów w terminie. Spowodowane to było bezrobociem ojca – byłego nauczyciela. Cała czteroosobowa rodzina (miał jeszcze siostrę Ginę [Reginę]) była utrzymywana z pensji matki – nauczycielki w publicznej szkole powszechnej nr 47 w Warszawie. W latach 30., być może właśnie z powodów finansowych, rodzina Klepfiszów często zmieniała miejsce zamieszkania. Z ul. Świętojerskiej 30 przeprowadzili się na ul. Orlą 5 m. 13, a stamtąd ok. 1936 r. na Grochowską 52d m. 12.
Po pięciu latach studiów, 25 marca 1936 r., Klepfisz zdał pierwszy egzamin dyplomowy na Wydziale Mechanicznym Politechniki Warszawskiej z ogólną oceną dostateczną. 19 stycznia 1939 r. otrzymał zezwolenie od Dziekana Wydziału Mechanicznego Politechniki Warszawskiej na wykonanie pracy dyplomowej. Wybuch wojny zniweczył jego plan ukończenia studiów.
W 1934 r. poznał swoją przyszłą żonę Rosę Perczykow (22.07.1914 Warszawa – 23.03.2016 Nowy Jork), z którą w lipcu 1937 r. wziął ślub. Para zamieszkała z rodzicami Michała.
W wielu wspomnieniach podkreślano:
Michał wyrastał w żydowsko-socjalistycznej atmosferze. Droga, która poprowadziła go do roli w powstaniu w getcie warszawskim, była naturalną i rezultatem rozwoju osobistego[1.1].
Od najmłodszych lat sam był związany z organizacjami bundowskimi. Był członkiem i czynnym działaczem Cukunftu, Morgenszternu, a podczas studiów kółka akademickiego – Ringen. W drugiej połowie lat 30. był instruktorem bojówek Morgenszternu. Uczył żydowską młodzież, w jaki sposób ma bronić się przed atakami antysemickimi. W 1934 r. wykazał się ogromną odwagą. Podczas letniego obozu Cukunftu, w okolicach Nowego Sącza, uratował dziecko w kołysce płynącej Dunajcem. Jak potem podkreślano, był to pierwszy raz, kiedy mówiono o nim w radio. Kolejny raz jego nazwisko wybrzmiało na falach radiowych już po jego śmierci, w maju 1943 roku.
Po wybuchu wojny w 1939 r., jako przeszkolony wojskowo, wziął udział w kampanii wrześniowej, walcząc w Robotniczej Brygadzie Obrony Warszawy. Następnie, tak jak wielu żydowskich socjalistów, razem z żoną uciekł do Lwowa, a stamtąd do Doniecka, gdzie pracował w sowieckiej fabryce samolotów. Po pewnym czasie przejechał do Lwowa, skąd latem 1941 r. wraz z żoną Rosą, córeczką Ireną (ur. 17.04.1941) i siostrą Giną powrócił do Warszawy. Było to już po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej i zajęciu Lwowa przez Niemców.
W Warszawie młodzi Klepfiszowie ponownie zamieszkali z rodzicami, ale tym razem – jako zamknięci w getcie warszawskim. Michał bardzo szybko zaczął działać w podziemnym Centralnym Komitecie Bundu. Wiosną 1942 r., z powodu problemów zdrowotnych, przebywał w sanatorium w Otwocku.
Latem 1942 r. stracił część rodziny. Najpierw do obozu zagłady Treblinka II wywieziono jego ojca z babcią ze strony matki (noszącą nazwisko Salamon); następnie matkę razem z jej siostrą, również bundystką – Gutą, żoną Wiktora Szulmana. Obawiając się złapania i odstawienia na Umschlagplatz, razem z żoną i córeczką Klepfisz przedostał się na tzw. aryjską stronę. Rosa z Ireną ukrywały się początkowo u byłej służącej, a później na wsi, gdzie Michał je odwiedzał. Następnie Irenka została oddana do klasztoru jako dziecko chrześcijańskie.
Jego siostra Gina również kontynuowała w getcie swoją przedwojenną aktywność w szeregach podziemnego Centralnego Komitetu Cukunftu, pracowała też jako pielęgniarka i ratowała ludzi z Umschlagplatzu. Jesienią 1942 r., ciężko chora, znalazła się po tzw. aryjskiej stronie. W grudniu 1942 r. zmarła w szpitalu. Została pochowana pod „aryjską” tożsamością jako Kazimiera Jóźwiak (w niektórych źródłach podawane jest inne błędne nazwisko: Zofia Zakrzewska), na warszawskim Cmentarzu Bródnowskim.
Michałowi co najmniej dwa razy udało się uciec z wagonu wiozącego Żydów z getta warszawskiego do Treblinki II. Był łącznikiem pomiędzy gettem a światem zewnętrznym. Do dzielnicy zamkniętej szmuglował m.in. pilniki i pistolety, a także nielegalną literaturę, otrzymaną od polskiego podziemia. Często przychodziło mu się ukrywać pomiędzy macewami na cmentarzu żydowskim przy ul. Gęsiej.
Odkąd powstała Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB), Michał również zaczął w niej działać. Prawdopodobnie w tym czasie przeszedł szkolenie w Biurze Badań Technicznych Komendy Głównej Armii Krajowej.
Poza gettem nosił nazwisko Tadeusz Metzner. Mieszkał pod wieloma adresami. Początkowo razem ze Stefanem Machajem (przed wojną pracowali razem w fabryce) przebywał w kamienicy Szczepaniaka przy ul. Górnośląskiej 3. Właściciel prawdopodobnie go zadenuncjował, gdyż został tam schwytany przez Niemców i wysłany do Treblinki II. Uciekł z transportu. Potem mieszkał m.in. przy ul. Przemysłowej 5 (razem z Władką Meed), a także u Stanisława Dubiela. To prawdopodobnie pod tym ostatnim adresem, po 18.01.1943 r., zaczął domową produkcję ładunków wybuchowych: granatów, bomb zapalających i „koktajli Mołotowa”. Tajników ich wytwarzania nauczał również innych członków ŻOB.
17 kwietnia 1943 r., w dzień swoich urodzin, a także urodzin córeczki Irenki, widział się ostatni raz z żoną. Tego dnia udało mu się zdobyć pistolet, który postanowił sam przeszmuglować do getta, gdzie zastał go wybuch powstania. Walczył w rejonie fabryki szczotek.
Drugiego (20 kwietnia) lub trzeciego (21 kwietnia) dnia powstania, kiedy razem z Markiem Edelmanem i Zalmanem Fridrichem, ps. Zygmunt, wyszli na rekonesans okolicy, dostali się w krzyżowy ogień z karabinów maszynowych. Klepfisz został dosłownie podziurawiony kulami. Prawdopodobnie już następnego dnia, pochowano go tam, gdzie zostało znaleziony, tj. na podwórku przy Świętojerskiej 32 lub na tyłach numeru 34. Była to pierwsza znana i poświadczona ofiara śmiertelna po stronie żydowskiej.
22 kwietnia informacje o jego śmierci przedostały się poza mury getta. Już 11 maja 1943 r. przedstawiciele Bundu i Żydowskiego Komitetu Narodowego w Polsce za pośrednictwem Delegata Rządu na Kraj, wysłali do członków Rady Narodowej RP w Londynie wiadomość: „Zginął bohaterską śmiercią inżynier Klepfisz, członek Bundu, jeden z filarów zbrojnego oporu”[1.2]. 18 lutego 1944 r. Wódz Naczelny gen. broni Kazimierz Sosnkowski za odwagę i udział w powstaniu nadał mu pośmiertnie srebrny Krzyż Virtuti Militari. We wspomnieniach i nekrologiach podkreślano: „Był on tym, który zorganizował, potajemną oczywiście, wytwórnię materiałów wybuchowych w dzielnicy żydowskiej”[1.3]. Obecnie, dzięki córce Irenie, medal Klepfisza – najwyższe polskie odznaczenie wojskowe, nadawane za wybitne zasługi bojowe – można obejrzeć na wystawie w Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie. Legendarny bundowiec został również upamiętniony na kamiennym bloku – symbolicznym pomniku przy ul. Zamenhofa – jednym z „ogniw” Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów w Warszawie.
Ciało Michała Klepfisza pozostało do dziś gdzieś w skrytych pod ziemią gruzach getta warszawskiego, niedaleko adresu, pod którym przeżył większość swojego krótkiego życia. Na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej, w kwaterze bundowskiej, znajduje się tylko jego symboliczny grób (kwatera 12, rząd 4) – jeden z nielicznych śladów jego istnienia.
Bibliografia:
- Akta osobowe Michala Klepfisza pochodzące z Archiwum Politechniki Warszawskiej.
- Edelman M., Getto walczy,Łódź 2015.
- Grupińska A., Ciągle po kole. Rozmowy z żołnierzami getta warszawskiego, Warszawa 2000.
- Hertz I. Sz., Michał Klepfisz zl’ fun bawofyntn widersztand in warszawer geto, „Unzer Tsait” z października 1943, nr 9, ss. 27-29.
- Kucik J., Nito mer Roze Klepfisz zl’ / Rose Klepfisz Has Died,„Forward” z 03.04.2016.
- Meed W., Po obu stronach muru, Warszawa 2003.
- Neustadt M., Hurbn un Ojfsztand fun di jidn in Warsze: Ejdes-Bleter un Azkores, Tel Awiw 1948.