Według różnych historyków walki w Koszalinie trwały nawet do 6 marca. Jednak przyjmuje się, że już 4 marca Koszalin zajęły jednostki 3. Samodzielnego Korpusu Pancernego Gwardii 70. Armii 2. Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej pod dowództwem generałów Panfiłowa i Romanowskiego. Tego samego dnia w Moskwie oddano z tej okazji salut z 224 dział.

Takie saluty oddawano podczas wojny ojczyźnianej tylko po zdobyciu ważnych miast. Koszalin za takie uznano, bo był ważnym ośrodkiem administracyjnym hitlerowskich Niemiec – siedzibą rejencji, która była pośrednią jednostką samorządu terytorialnego między powiatem a prowincją.

Zbieranina przeciw armii

W czasach PRL siły obrońców Koszalina raczej zawyżano. Chodziło o nadanie operacji wyższej rangi. Marszałek Rokossowski nie miał pod tym względem żadnych hamulców. W swoich wspomnieniach napisał, że miasta broniła dywizja SS, dwie dywizje piechoty, dywizja pancerna, dodatkowo wspierane przez dywizję policyjną.

– W 1989 r. wahadło przechyliło się w drugą stronę – mówi Krzysztof Urbanowicz, pasjonat historii Koszalina. – Siły obrońców miasta zaniżano. Pojawiły się opinie, że przed atakiem w mieście było zaledwie około stu osób z Volkssturmu. To też nieprawda.

Powołując się na źródła niemieckie, Urbanowicz przypuszcza, że obrońców Koszalina było niewiele ponad tysiąc. – Ale to wszystko opiera się na szacunkach. To był bardzo dynamiczny czas.

Kim w rzeczywistości byli obrońcy miasta?

– To była zbieranina. Trochę ochotników Francuzów z 33. Dywizji Grenadierów SS „Charlemagne”, a raczej niedobitków z tej jednostki. Później wycofali się do Kołobrzegu. Było tu też ok. tysiąca rekrutów węgierskich. I trochę policji, rezerwistów, członków Hitlerjugend oraz Volkssturmu – wylicza Urbanowicz.

Sowieci zaczęli atak na Koszalin od zajęcia Góry Chełmskiej, skąd obserwatorzy artyleryjscy mieli doskonały widok na miasto. Niemcy próbowali odbić górę, ale silny posterunek sowiecki dał im odpór.

Same walki nie były zbyt intensywne. Koszalin, choć był ważnym węzłem komunikacyjnym, nie był praktycznie przygotowany do obrony. Jej szefem był generał porucznik Aleksander von Züllow. Nakazał przygotowanie kilku barykad z powalonych drzew i niesprawnych samochodów. Obrona nie miała żadnej konkretnej linii. Były to raczej rozrzucone, pojedyncze gniazda oporu.

Armia Czerwona najpierw ostrzelała centrum Koszalina z artylerii, a później piechota za pomocą czołgów przeczesywała miasto i systematycznie likwidowała kolejne punkty oporu. Doświadczeni i dobrze wyposażeni żołnierze frontu białoruskiego nie mieli większych problemów z pokonaniem przeciwnika. Zdobywcy stracili jeden czołg i około 20 ludzi. W kolejnych dniach na drogach wylotowych z miasta, w okolicy Starych Bielic i Mścic, trwały jedynie drobne starcia z resztkami niemieckich wojsk.

Koszalin. Najbardziej oberwał dworzec

W tym opisie walk coś się jednak nie zgadza. Patrząc na współczesne centrum Koszalina, niemal całkowicie pozbawione starej zabudowy, można odnieść wrażenie, że walki były tutaj równie zażarte, jak w oddalonym o 45 km na zachód Kołobrzegu.

Z pewnością miasto ucierpiało podczas ostrzału artyleryjskiego. Dworzec kolejowy, który ze względów logistycznych był celem rosyjskich dział, stracił dwa boczne skrzydła, a dach głównej części został zniszczony (jego ruiny rozebrano w latach 50. XX w., do dziś w mieście działa dworzec „tymczasowy“). Jednak krótkotrwały ostrzał nie był w stanie wywołać takich spustoszeń w mieście, jakie widzimy na powojennych zdjęciach.

Kiedy Koszalin został więc ogołocony z historycznej zabudowy? W czasie walk część budynków niewątpliwie ucierpiała. Stało się to głównie w wyniku ostrzału artyleryjskiego. Zachowały się jednak zdjęcia i film, na podstawie których możemy wnioskować, że miasto legło w gruzach dopiero po zajęciu go przez Sowietów.

Urbanowicz: – Na zdjęciach z czasu tuż po zdobyciu widać wyraźnie, że zabudowa wokół rynku zniszczona jest tylko w połowie. Miejsce, gdzie dzisiaj stoi nowy ratusz i zabudowa zachodnia, jest niezniszczone. Nawet szyby są całe. Zabudowa przy ul. Zwycięstwa zachowała się po walkach w całości. Na zdjęciach widać, że na tym odcinku uszkodzony jest zaledwie jeden dom. Ale kiedy pojawili się pionierzy polscy, to wszystko leżało już w gruzach.

Ul. Zwycięstwa w Koszalinie współcześnie Fot. Cezary Aszkiełowicz / Agencja Gazeta

Tymczasowe wygnanie

Kiedy naprawdę koszalińskie stare miasto przestało istnieć? – Możemy to tylko wywnioskować, analizując wypowiedzi ludzi, którzy sami tego nie widzieli – mówi Urbanowicz. – A dlaczego tego nie widzieli? To jest najciekawsze.

Kilka tygodni po zajęciu Koszalina Rosjanie na kilka dni wypędzili całą niemiecką ludność – ok. 18 tys. osób, które nie uciekły z miasta.

– To pojawia się w wielu wspomnieniach. Zarządzenie władz radzieckich zmusiło wszystkich do opuszczenia domów i udania się w kierunku południowym – wyjaśnia Urbanowicz. – Np. niejaki pastor Rudnick wspomina, że to stało się pod koniec marca, a ludność cywilna powróciła dopiero w kwietniu

Co działo się w tym czasie? Miasto było ograbiane ze wszystkiego. Wywożono to, co Niemcy pozostawili w fabrykach i innych przedsiębiorstwach, żołnierze plądrowali też domy prywatne. Kiedy niemieckim cywilom pozwolono wrócić, zastali swoje mieszkania ograbione, a wiele nietkniętych wcześniej przez wojnę kamienic było już w gruzach.

Dziesięcioletni wówczas Heinrich, bohater reportażu Piotra Pytlakowskiego opublikowanego we wrześniu 2020 r. w „Dużym Formacie”, tak wspomina ten czas:

„Załadowano [Niemców] na ciężarówki i wozy konne, po czym wywieziono z miasta. Podróż trwała cały dzień. Po jej zakończeniu ludzi porozmieszczano w opuszczonych przez miejscowych domach, stodołach i pustych halach po jakiejś fabryce i radźcie sobie sami. Nie wolno było się oddalać. Po jakimś tygodniu znów załadowano ich na rozklekotane ciężarówki i przywieziono do Koszalina. Miasto wydawało się bardziej zniszczone, niż kiedy je opuszczali. Sporo domów spłonęło, ale budynek, w którym było [nasze] mieszkanie, ocalał. Po wejściu do środka mama załamała ręce. Mieszkanie zostało doszczętnie splądrowane. Ktoś zabrał meble, wyrwał zlewy, zniknęły sedes i karnisze znad okien. Został jedynie stolik z fotografią ojca. Była przewrócona i brudna, jakby ktoś oblał ją nieczystościami. A na środku pokoju leżał ludzki kał”.

Podpalona starówka Koszalina

W czasie gdy niemieckich mieszkańców nie było w mieście, propagandyści z Armii Czerwonej nakręcili film ze „zdobywania” Koszalina. Ponoć na życzenie najwyższych władz, może nawet Stalina. To właśnie przez ten film reszta koszalińskiej starówki przestała istnieć.

– To była taka symulacja walk. Rosjanie celowali w takich widowiskach od czasu rewolucji, kiedy to rzekome zdobywanie Pałacu Zimowego naprawdę zostało nakręcone dopiero rok później. W Koszalinie postąpiono podobnie.

Miasto zostało podpalone, a przy płonących kamienicach sunęły sowieckie czołgi, działa, ciężarówki. Całość miała wyglądać, jakby o Koszalin stoczono zażarte i krwawe walki. Języki ognia i tłusty czarny dym pośród gruzów wyglądają autentycznie na filmie, który można oglądać na YouTubie.