“Bądź silny i odważny” – Żydzi, sport, Warszawa

Mikołaj Gliński

Formuła “żydowski sport” może wydawać się w pierwszej chwili wyrażeniem nietrafionym – w końcu sport jest czymś uniwersalnym i nie powinien podlegać tego rodzaju podziałom. Lektura albumu “Bądź silny i odważny” skłania jednak do takiego nazwania rzeczy.

Udział mniejszości żydowskiej w sukcesach sportowych II Rzeczpospolitej był znaczący i – jak pisze autor tekstu towarzyszącego albumowi, profesor Daniel Grinberg – nieprzypadkowy. Jak to się stało, że naród, który w swojej tradycji nad ciało przekładał ducha, zaczął masowo uprawiać sport? I jak ten sport stał się elementem nowej ponadnarodowej więzi, narzędziem politycznej i społecznej walki – i wreszcie wyzwaniem rzuconym antysemitom?

W dwujęzycznym (polskim i angielskim) albumie “Bądź silny i odważny” możemy o tym przeczytać w pełnych erudycji komentarzach profesora Grinberga, a także – dzięki archiwalnym zdjęciom – zobaczyć, jak wyglądął żydowski sport w przedwojennej Warszawie.

Dlaczego sport żydowski?

Jak tłumaczy profesor Grinberg, sport żydowski wyrastał z zupełnie innej tradycji niż sport europejski, zakorzeniony w starogreckim ideale kaloskagathos, który Greków prowadził bezpośrednio do ćwiczeń fizycznych i igrzysk sportowych. “W tym samym czasie Żydzi szczycili się siłą biblijnego Samsona lub umiejętnościami Dawida w strzelaniu z procy, ale grecki kult ciała był im przez wieki zupełnie obcy, zaś męska nagość budziła zażenowanie” – tłumaczy profesor Grinberg.

“Bądź silny i odważny” [galeria]

Grinberg dokładnie pokazuje, w którym momencie rodzi się sport żydowski i te narodziny umieszcza w szerokim kontekście politycznym, społecznym i kulturowym. Zwraca uwagę na szersze zjawiska europejskie, jak przeszczepianie wzorców niemieckiego systemu Jahna, będącego silnie zmilitaryzowaną, opartą na zbiorowych ćwiczeniach gimanstycznych wersją kultury fizycznej – czy kopiowanie w całej Europie niemieckich Turnvereinów.

Jednocześnie pokazuje też specyfikę początków żydowskiego sportu, które były ściśle związane z ruchem syjonistycznym, a zwłaszcza z ideą Żyda-haluca – pioniera przygotowywanego w Europie do zadań czekających go w kolonizowanej, pustynnej Palestynie. “W odróżnieniu od cherlawego, nastawionego na jednostronny rozwój umysłowy klasycznego Żyda miejskiego utrzymującego się głównie z handlu, miał to być ktoś wszechstronny, nie stroniący od pracy fizycznej i rolnictwa” – wyjaśnia Grinberg i wprowadza pojęcie “muskularnego żydowstwa”.
Muskeljudentum

W ramach tej koncepcji zaproponowanej przez jednego z twórców syjonizmu, węgierskiego Żyda Maxa Simona Nordaua w 1898 r., to własnie muskuły miały być odpowiedzią na wyzwania epoki – to one miały zapobiec “degeneracji wielkomiejskich Żydów” i doprowadzić do ”regeneracji rasy żydowskiej”. Co ważne, dowartościowanie witalności i pracy fizycznej szło tu w parze z wyrabianiem nawyku do współdziałania i pracy zbiorowej.
Co ciekawe, dzięki przyjęciu się koncepcji Nowego Żyda i popularności syjonizmu i socjalizmu w środowiskach żydowskich we Wschodniej Europie, żydowskie kluby założone w Galicji Wschodniej na początku XX wieku wyprzedziły o dwa lata powstanie klubów polskich.
Makabi Warszawa

  Plakat 2. Makabiady w 1935 r.

Na pierwszy warszawski klub poczekać trzeba było do 1915 roku. Wtedy to w okupowanej przez Niemców stolicy powstał największy żydowski klub sportowy przyszłej II Rzeczpospolitej – symbol dumy modernizującej się żydowskiej mniejszości i ważne ogniwo w światowym ruchu Makabi (wywodzącym swą nazwę od Judy Machabeusza – przywódcy żydowskiego powstania 167-160 p.n.e.).

Grinberg opowiada, jak w czasie I wojny światowej sportowcy warszawskiego Makabi trenowani byli przez niemieckiego trenera, byłego policjanta z Bonn, Michaela Alberskircha. To on pododobno zaszczepił im iście pruski dryl. Jak głosi legenda, w 1916 r. Alberskirch w ciągu jednej doby przyswoił sobie bezbłędnie komendy w języku hebrajskim.

Siedziba Makabi mieściła się w prestiżowym Pasażu Simonsa (na rogu Długiej i Nalewek), klub dysponował też trzyhektarowym placem na Pradze z boiskiem i bieżnią (na terenach leżących dziś obok Stadionu Narodowego). Jego sportowcy zdobyli w międzywojniu wiele tytułów.

O sile polskiego Makabi może świadczyć jego sukces podczas zorganizowanej w Palestynie w 1932 r. pierwszej Makabiady (w 1924 r. reprezentacja żydowska ostatecznie nie została dopuszczona do zawodów olimpiskich). To właśnie 66-osobowa reprezentacja polskiego Makabi odniosła na niej drużynowe zwycięstwo. Tytułowe hasło “Bądź silny i odważny” to właśnie dziedzictwo światowego ruchu Makabi.

Obok Makabi w Warszawie istniały też inne kluby żydowskie, jak założony w 1923 r. klub “Gwiazda” (“Sztern”), związany z syjonistyczną lewicą. Tu najważniejszym sportem była piłka nożna.

Mecz “Gwiazdy”, fot. materiały prasowe

Więcej niż sport

Jak pokazuje Grinberg, specyfiką działalności żydowskich klubów było to, że nie ograniczały się one tylko do działalności sportowej. W Makabi tworzono kółka dramatyczne i dyskusyjne, zespoły muzyczne, orkiestry mandolinistów, sekcje malarskie i fotograficzne. Kluby były nieformalnymi ośrodkami wychowawczymi, edukacyjnymi i kulturalnymi i towarzyskimi:

– Posiadały biblioteki, orkiestry, organizaowały grupy samokształceniowe, wyjazdy krajoznawcze i życie towarzyskie. Nierzadko też dożywianie. Słowem: tworzyły mikrowspólnoty organizujące swoim członkom czały czas wolny – tłumaczy prof. Grinberg.

Dla części sportowców życie klubowe otwierało też nowe perspektywy nieobecne w szarej codzienności:

– Młodzi ludzie, których życie w całości wypełniała nauka i praca, w końcu tygodnia, po treningu, znajdowali w salkach klubowych odrobinę wytchnienia. Mogli pogrążyć się w lekturze kolorowych czasopism, porozmawiać z kolegami, flirtować z koleżankami klubowymi, posłuchać najnowszych nagrań Wiery Gran na płytach Odeonu, a nawet nauczyć się najmodniejszego aktualnie tańca. Niektórzy zaś przychodzili tylko po to by się umyć lub wykąpać. W domu brakowało często nie tylko patefonu, radia i prasy, ale nawet wanny i prysznica.

Sport i antysemityzm

Plakat klub Gwiazda, fot. materiały prasowe

Grinberg pokazuje też, w jaki sposób sport stawał się orężem w walce z uprzedzeniami i stereotypami.

“Żydowscy sportowcy przywołujący pamięć powstania Machabeuszy lub króla Dawida, usiłowali własnym przykładem podważyć uprzedzenia mocno ugruntowane przez wieki nie tylko na ziemiach polskich, ale i w całej Europie. Dlatego mężczyźni chętnie pokazywali się w sportowych kostiumach, szukali sukcesów w sportach uważanych za bastion ‘rasy aryjskiej’, takich jak boks, automobilizm, lub piłka nożna”.

Równie istotne okazują się związki łączące żydowski sport – zwłaszcza wyrabiające fizyczną krzepę zapasy, podnoszenie ciężarów, boks – z antysemityzmem i pogromami, przed którymi należało się bronić.

Sportowcy bardzo często tworzyli grupy samoobrony – prawdziwe bataliony bojowników. W 1919 r. takie ćwiczenia odbywały się na dziedzińcu synagogi Nożyków na ul. Grzybowskiej. Na pobliskiej Prostej znajdowała się szkoła handlowa, której uczniowie mieli zwyczaj napadać na Żydów, gdy wychodzili ze szkoły po lekcjach. Jak wspomina jeden z weteranów Makabi Warszawa, ataki te ustały po kilku starciach z członkami żydowskiej samoobrony.

To za sprawą tego pokolenia – pisze Grinberg – słabł stereotyp gnuśnego rachitycznego Żyda – tchórza i niezguły.

W przypadku kobiet sport mógł też odgrywać rolę emancypacyjną. Autor przypomina historię żydowskich pływaczek, które w 1925 r. – nie obawiając się skandalu wywołanego kostiumami pływackimi – skakały do Wisły z mostu Kierbedzia. Po pokazie wezwano Polaków do powtórzenia wyczynu, ale nikt nie podjął wyzwania.

Najpotęzniejsza mucha Europy

Album to jednak przede wszystkim wiele mikropowieści, opisanych świetnym piórem Grinberga i zilustrowanych archiwalnymi zdjęciami wygrzebanymi przez Macieja Sadowskiego, autora m.in. cyklu fotobiografii poświęconych Korczakowi, Kapuścińskiemu czy Janowi Karskiemu. Taką mikropowieścią jest historia pięściarza Szapsela Rotholca (1913-1996), ulubieńca warszawskiej ulicy, najpotężniejszej “muchy” Europy (u szczytu kariery ważył mniej niż 35 kilo). W 1936 pojechał na Olimpiadę do Berlina reprezentować Polskę – po powrocie za złamanie bojkotu faszystowskich igrzysk został usunięty z żydowskiego związku zecerów. Odtąd zarabiał an życie jako szofer-mechanik. Jako reprezentant Polski Szapsio w 1938 po Nocy Kryształowej pokonał zawodnika hitlerowskich Niemiec Nikolasa Obermauera.

Rotholc walczył w kampanii wrześniowej. W 1940 r. wraz z żoną i dzieckiem trafił do warszawskiego getta, gdzie znalazł pracę w żydowskiej policji wspomagającej działania Judenratu. Oskarżony o brutalność wobec ludności getta i wysługiwanie się Niemcom, przeżył zamach Żydowskiej Orgaznizacji Bojowej, a potem ukrywał się poza gettem. Przeżył, czego – jak pisze Grinberg – nie mogli mu wybaczyć niektórzy rodacy. Po wojnie został skazany na dwa lata wyłączenia ze społeczności żydowskiej i trzy lata zawieszenia praw obywatelskich. W 1949 wyemigrował do Belgii, a potem do Kanady, gdzie pracował jako kuśnierz. Zmarł w zapomnieniu.

Grinberg opisuje też losy Heleny Bersohn, pochodzącej z wielodzietnej rodziny, córki ortodoksyjnych Żydów, która w 1931 r. jako siedemnastolatka zdobyła mistrzostwo Polski w dysku. Była czołową polską lekkoatletką, zanim w 1933 wyjechała do Palestyny, gdzie wielokrotnie biła rekordy kraju.
Z albumowych fotografi i z komentarzy Grinberga wyłaniają się zapomniane postaci: mistrzyni skoków do wody Eugenia Frydman, gwiazda tenisa stołowego Sztokfisz, Ernest Wittman – tenisista Legii Warszawy i poliglota, który wielokrotnie grał w parze deblowej z królem Szwecji Gustawem V; pływak, olimpijczyk, wielokrotny mistrz i wicemistrz Polski Lejzor Ilja Szrajbman, który zginął w getcie warszawskim w 1943 (był związany z konspiracją ZWZ).

Gambit Winawera

Fascynacja historią żydowskiego sportu prowadzi Grinberga wgłąb XIX stulecia i do historii życia Szymona Winawera (1838-1920), określanego tu mianem protoplasty żydowskiego sportu. Wybitny szachista (do historii przeszedł gambit i wariant obronny nazwane jego imieniem) podczas zagranicznych startów zawsze podkreślał, że reprezentuje Polskę, a nie Cesarstwo Rosyjskie. Z tego powodu odmówił m.in. startu we wszechrosyjskim turnieju w Petersburgu w 1879 (cztery lata wcześniej w tym mieście pokonał całą rosyjską czołówkę, ze słynnym Czigorinem na czele). Dzięki erudycji Grinberga wiemy też, że w Warszawie Winawer grywał w cukierni Semadeniego, i że nierzadko dawał tam mata Bolesławowi Prusowi.

Żydowscy szachiści to zresztą osobny i szeroki temat. Oddzielny fragment Grinberg poświęca Dawidowi Przepiórce, pierwszemu oficjalnemu mistrzowi Polski w szachach (1926), a czyta się to jak porywającą sportową relację sprzed lat:

“Podczas haskiej Olimpiady szachowej z 1928 r. 48-letni Przepiórka pełnił z powodzeniem podwójną funkcję: kapitana i kierownika drużyny. Debiut w rozgrywkach tej rangi przyniósł naszym reprezentantom brązowy medal, a kapitanowi satysfakcję ze zmuszenia do kapitulacji Holendra Maksa Euwe – przyszłego mistrza świata. Jeszcze lepiej spisała się drużyna polska (złożona prawie w całości z graczy pochodzenia żydowskiego: Rubinstein, Tartakower, Przepiórka Frydman, Makarczyk) podczas III Olimpiady rozegranej w Hamburgu (1930). Akiba Rubinstein i Ksawery Tartakower zapewnili złoty medal wspaniałą grą na dwóch pierwszych szachownicach, zaś mistrz Przepiórka dostroił się do ich poziomu na trzeciej.”

Przepiórka zginął w Palmirach w 1940 r. – aresztowany wcześniej za udział w nielegalnym pod okupacją turnieju szachowym. Grinberg pisze, że gdyby był młodszy, mógłby przeżyć Zagładę jak jego koledzy, którzy latem 1939 roku popłynęli do Buenos Aires bronić polskich barw na kolejnej Olimpiadzie.

Autor: Mikołaj Gliński, 10.7.2014
“Bądź silny i odważny” – Żydzi – sport – Warszawa
teksty: Grażyna Pawlak, Maciej Sadowski, Daniel Grinberg
opracowanie graficzne: Maciej Sadowski
wydanie dwujęzyczne: angielskie i polskie
Fundacja Mojżesz Schora, Warszawa 2013

Legislators Voice Bipartisan Concern Over US Policy Toward Hamas, as Palestinian Terror Group Commits to Retaining Independent Military Capacity

Ben Cohen

An armed Hamas convoy drives through Gaza. Photo: Ma’an News Agency.

As Palestinian Hamas representatives reinforced their commitment to retaining an independent armed force ahead of new post-reconciliation talks with their rival Fatah counterparts in Cairo on Tuesday, several US legislators spoke of their unease that President Donald Trump’s administration may be softening its stance toward the Islamist terrorist organization.

A specific worry is the apparent distinction being made between the “political” and “military” wings of Hamas by some senior administration officials — including US Ambassador to the UN Nikki Haley, who described Hamas as having “political representatives” in a memo to the House Foreign Affairs Committee at the end of October.

“There is no distinction between the political and military wings of a group whose mission is terror,” Rep. Brad Schneider (D-IL) — one of a bipartisan group of eight House representatives who this week wrote to Haley outlining their concerns about US policy toward Hamas — said on Tuesday.

“Hamas is a terrorist organization, formed and wholly-dedicated to the destruction of our ally Israel, and responsible for the murders of countless people, including more than two dozen American citizens,” Schneider noted.

The letter, initiated by Schneider and Rep. Robert Pittenger (R-NC), expressed “deep concern” about American policy with regard to Hamas, and more broadly the relationship between Hamas and Qatar. In particular, Haley’s October memo raised eyebrows over its claim that “the Qatari government does not fund Hamas” — a widely-noted reversal of her June 28 remark to the foreign affairs committee that the Saudi-led embargo on Qatar was “a good chance to tell Qatar to quit funding Hamas.”

In the same memo, Haley commented that the oil and natural gas-rich emirate – which has incurred the wrath of Arab states including Saudi Arabia, Bahrain, the UAE and Egypt over its relations with Iran — “does allow Hamas political representatives to be based in Qatar, which Qatar believes limits Iran’s influence and pressure over Hamas.”

The letter to Haley asserted, “This statement implies that the US now recognizes a distinction between the Hamas military and political wings and finds Qatar’s relations with and sanctuary for Hamas officials to be legitimate, which would be a change in US policy.”

The eight signatories urged Haley to clarify the administration’s stance on Qatar’s hosting of Hamas, and asked her to establish whether any steps had been taken to terminate the official Hamas presence in the emirate.

Haley’s recent comments are being filtered in Washington, DC through the lens of a battle within the White House and the State Department between rival Saudi and Qatari-leaning factions — with Secretary of State Rex Tillerson seen as sympathetic to Qatar’s predicament. But neither that dispute, nor the bitter conflict in the Gulf region that it reflects, appears to have frayed Hamas’ commitment to pursuing terrorism against Israel, even after it signed a reconciliation agreement with the Fatah-dominated Palestinian Authority on October 12.

While the deal between Hamas and Fatah ended the eight-year division between the PA-ruled West Bank and Hamas-ruled Gaza, important outstanding issues remain — foremost the status of the armed forces controlled by the Hamas leadership.

Hamas entered Tuesday’s talks unmoved from the insistence that its Al-Qassam Brigades, which has committed dozens of suicide bombing attacks against targets in Israel, remain intact after the reconciliation process is complete. That position was already clear on October 7, five days before the reconciliation agreement was announced, when Hamas spokesman Hazem Qassem told the Palestinian Ma’an news agency that “the resistance’s weapons are legal.”

“They are here to protect Palestinians and free their lands — therefore, this should not be an issue to discuss,” Qassem said, in a statement repeated several times since then by Hamas leaders.

Meanwhile, a senior UN official warned on Tuesday that any failure in the talks between Hamas and Fatah would still be regarded as “critical.”

UN Middle East Envoy Nickolay Mladenov said that “another devastating conflict” between the two rival factions could yet be “triggered by a meltdown of law and order in Gaza, by the reckless action of extremists or by strategic choice.”

“The result will be the same — devastation and suffering for all,” Mladenov continued. “This cycle must be avoided at all costs.”

Gołda Tencer: „Historia tego teatru nie poszła na śmietnik”

Piotr Wróblewski

Gołda Tencer: „Historia tego teatru nie poszła na śmietnik” (© mat. pras. )

„Golem” to nowa premiera Teatru Żydowskiego. Spektakl zostanie po raz pierwszy wystawiony 2 grudnia. Z dyrektor Gołdą Tencer rozmawiamy o sztuce, planach teatru i kłopotach z jego siedzibą.

Gołda Tencer to ikona społeczności żydowskiej. Dyrektor Teatru Żydowskiego przewodzi najważniejszemu festiwalowi kultury jidysz w naszym kraju – Warszawie Singera oraz Fundacji Shalom. Poza tą działalnością można zobaczyć ją na deskach teatru czy usłyszeć w jej wykonaniu piosenki śpiewane w jidysz.

To Pani, jako dyrektor Teatru Żydowskiego, zaprosiła duet Kleczewska – Chotkowski. Wkrótce premiera ostatniej części ich trylogii. Po „Dybuku” i „Malowanym Ptaku” przyszła kolej na „Golema”. Jak Pani ocenia tę współpracę?

Gdyby nie była to dobra współpraca, na pewno nie spotkalibyśmy się przy trzeciej części. Gdy pierwszy raz poznałam Maję Kleczewską, podczas realizacji „Dybuka”, powiedziałam jej: „Maju, chcę troszeczkę przewietrzyć teatr, ale bez przeciągu”. Wydaje mi się, że to się udało. We wszystkich sztukach tej trylogii jest mowa o pamięci. Mówi się, że Teatr Powszechny to teatr, który się wtrąca. Ja mówię, że Teatr Żydowski jest teatrem o pamięci. Większość naszych sztuk jest z tym związana.

W „Golemie” zaburzony zostanie nie tylko podział na widownię i scenę, ale także rytm spektaklu. Każdy będzie mógł oglądać przedstawienie w inny sposób. Na czym to polega?

„Golem” będzie grany przez kilka godzin. Każdy widz może w dowolnym momencie wejść i wyjść oraz wybrać interesujące dla siebie sceny. Nie będzie tam też miejsc siedzących – poza tymi dla osób, które nie będą mogły stać. Innowacją jest to, że to widz decyduje, czy będzie oglądać spektakl tylko przez kilka minut lub też kilka godzin. Więcej nie chciałabym opowiadać, bo w tej chwili trwają próby. Na pewno jest to ciekawy zamysł wspaniałego duetu występującego zawsze razem, czyli Mai Kleczewskiej i Łukasza Chotkowskiego.

W Teatrze Żydowskim występuje Pani w podwójnej roli. Z jednej strony jest Pani aktorką, z drugiej ambasadorką i dyrektorką teatru. Reżyserzy nie boją się, że będą mieli na scenie swojego mocodawcę?

W tej chwili nie chcę dużo występować. Gram w „Golemie”, ale dlatego, że bardzo zależało na tym reżyserowi. Nie jestem typowym dyrektorem, bo wyrosłam z tego zespołu. Jestem też twórcą, reżyserem, który nie reżyseruje, bo zwyczajnie nie ma na to czasu. Ale wiem, co boli autorów. Mam fantastyczny kontakt z reżyserami, a oni wystawiają fantastyczne przedstawienia.

Jak wyglądają plany Teatru Żydowskiego? Bo jest to chyba jeden z najbardziej „zajętych” teatrów w Warszawie?

24 listopada odbyła się premiera „Wiery Gran” w Klubie Dowództwa Garnizonu Warszawa przy alei Niepodległości 141A. Poza premierą „Golema”, która odbędzie się w TR Warszawa/ATM Studio przy Wale Miedzeszyńskim 384, wystawiamy również małe formy na scenie kameralnej przy Senatorskiej 35. W sumie, razem z magazynami, jesteśmy w 17 miejscach w Warszawie. To wielka praca naszych współpracowników, administracji i zespołu. To jest nie do uwierzenia, ale w tym sezonie robimy aż 11 premier. Ciszę się, że nie mając budynku teatru – został sprzedany przez Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce i zburzony – publiczność idzie za nami. To jest nasz największy sukces. Nie mając swojej sceny, chcę, żebyśmy cały czas coś robili, pokazywali coś nowego. Poza tym rozmawiamy z kolejnymi twórcami, chociażby z Agata Dudą-Gracz, Michałem Zadarą, Olgą Lipińską czy Pawłem Passinim.

Marzeniem moim jest to, żeby mieć swoją siedzibę. Teatr Żydowski zasłużył, żeby w XXI wieku nie musiał się błąkać, jak dawniej teatry żydowskie. Tym bardziej, że jesteśmy ambasadorem swojego kraju. Jeździmy do Meksyku, Stanów Zjednoczonych, Izraela, Rumunii…

Czeka Pani na nowy budynek na placu Grzybowskim?

Teatrowi obiecano dużo, ale na razie nikt się tym nie interesuje. To, że jest napis „tu powstanie teatr”, to trochę mało. Ten budynek powstał dla Idy Kamińskiej (jedna z największych aktorek w historii żydowskiej sceny teatralnej – przyp. red.) i dla naszego teatru. Nikt nie myślał nawet, że zostaniemy z niego wyrzuceni! Chciałabym jednak podziękować zespołowi za chęć ciągnięcia dalej historii tego teatru.

Liczy Pani, że miasto czy inne podmioty przyznają teatrowi nowy lokal?

Wszystkie budynki, w których teraz jesteśmy, znaleźliśmy sami. Widzę, że miasto również włącza się w poszukiwania. Myślimy, że Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego też nam pomoże. Czekam jednak na konkretniejsze rozmowy. Sporo jest też osób dobrej woli, które nam pomagają. Chciałabym, żeby ten rok był przełomowy. Łatwiej jest pracować mając jakąś perspektywę. Gdy wyrzucono nas z siedziby Teatru Żydowskiego przy placu Grzybowskim, nie pozwolono nam niczego zabierać. O wszystko były kłótnie – drzwi, umywalkę, nawet kurtynę – nie pozwolono. I co się okazało? Pewnego „pięknego” dnia cały teatr został zburzony. Wszystko poszło na śmietnik. Ale na śmietnik nie poszła historia teatru. Na to byśmy nigdy nie pozwolili. Będę kontynuować program Idy Kamińskiej i Szymona Szurmieja – poprzednich dyrektorów teatru.