Akcja “Wisła” – nieuzasadniona represja

Bogumiła Berdychowska, Grzegorz Motyka

Opuszczona i zniszczona cerkiew greckokatolicka w nieistniejącej już wsi Królik Wołoski
Wikimedia Commons (fot. APN-PL/CC BY-SA 4.0)

To, że ucierpiały tysiące niewinnych ludzi, dla władz powszechnie stosujących terror wobec całego społeczeństwa nie miało żadnego znaczenia. Przypominamy tekst archiwalny.

Wydawałoby się, że w słowach tych nie ma nic kontrowersyjnego, ale uchwała Senatu do dziś jest przedmiotem ostrego ataku nie tylko ze strony środowisk postkomunistycznych (prym wiodą tutaj “Przegląd” i “Trybuna”), ale i ultranarodowych (na czele z “Myślą Polską”), a sama akcja “Wisła” znajduje licznych obrońców. Ich zdaniem wysiedlenie Ukraińców było nie tylko usprawiedliwione, ale wręcz konieczne. Jednym z najczęstszych argumentów na rzecz takiego stanowiska jest twierdzenie, iż operacja “Wisła” była “decyzją obronną chroniącą terytorium Polski” przed UPA, której nie można było zlikwidować inaczej niż przez przymusowe wysiedlenia ludności. Ponadto akcja “Wisła” miała zahamować rozlew krwi, a przeprowadzający ją polscy komuniści reprezentowali polską rację stanu. Niektórzy zwolennicy wysiedleń twierdzą nawet, że były one dla polskich Ukraińców błogosławieństwem, ponieważ za biedne chałupy otrzymywali dobre poniemieckie gospodarstwa (sic!).

Trudno się zgodzić z tak sformułowanymi opiniami. Jeśli bowiem komuniści uważali ukraińskie podziemie za tak niebezpieczne dla integralności terytorialnej państwa, dlaczego rozprawili się z nim na szarym końcu, dopiero po rozgromieniu polskiej partyzantki i PSL Stanisława Mikołajczyka? Odpowiedź jest oczywista: dla polskich komunistów głównym wrogiem nie była UPA, ale polskie podziemie i opozycja. W specjalnym raporcie sporządzonym wiosną 1946 r. w Naczelnym Dowództwie Wojska Polskiego oddziały UPA określono jako mające “charakter raczej przejściowy”. “Więcej stały charakter – czytamy dalej – ma działalność band reakcyjnych NSZ i AK. Tworzą one największe zagęszczenie band i stanowią główne niebezpieczeństwo”. Minister bezpieczeństwa publicznego Stanisław Radkiewicz w 1946 r. w odpowiedzi na wniosek PSL, by powołać komisję poselską dla zbadania sytuacji na terenach objętych działalnością UPA, wprost stwierdził: “Dla nas, dla obozu demokratycznego, ważne jest oczyszczenie terenu z band wszelkiego rodzaju reakcji, niezależnie czy ukraińskiej, czy polskiej”.

Akcję “Wisła” przeprowadzało łącznie 21 tysięcy żołnierzy i milicjantów. Tymczasem do fałszowania wyników referendum w 1946 r. użyto 36 tys. żołnierzy WP i prawie 8 tys. KBW, nie licząc MO, ORMO i UB. Przeciwko polskiej opozycji kierowano bardzo często także teoddziały, które miały za zadanie zwalczać UPA. Tak było np. z 9. Dywizją Piechoty, którą wykorzystano do “zabezpieczania” wyborów do Sejmu w styczniu 1947 r. W wyniku działalności tej jednostki 51 kół PSL Mikołajczyka “rozwiązało się”, a 2092 członków tej partii opuściło jej szeregi. To tragiczne, że dowództwo WP nie miało sił na stworzenie garnizonów w miejscowościach narażonych na ataki UPA, natomiast zawsze je znajdowało na prowadzenie operacji mających na celu umocnienie totalitarnej władzy.

W argumentacji obrońców akcji “Wisła” uderza utożsamianie z UPA całej ludności ukraińskiej. Według nich każda grupa Ukraińców pozostawiona w tym regionie byłaby dalej “bazą dla podziemia” i źródłem “niekończących się terrorystycznych działań”. Stąd już tylko krok do stwierdzenia, że cała ludność ukraińska współpracowała z podziemiem. Nic bardziej błędnego. Na przykład wśród Łemków zamieszkujących Beskid Niski poparcie dla UPA było minimalne. Wyraźnie silniejsze były tam sympatie lewicowe, w dodatku duża część z nich nie uważała się za Ukraińców. Bardzo często Łemkowie uważali za swój obowiązek informowanie władzy o pojawiających się u nich “ludziach z lasu”. W sprawozdaniu UPA pisano: “Ludność nie zwraca uwagi na nasz ruch. Nie wierzy w nasz sukces i […] odnosi się do nas z lekceważeniem”. Mimo takiego stosunku do UPA ludność tę wysiedlono! Dodatkowe wysiedlenia miały miejsce wśród Łemków jeszcze w 1950 r., trzy lata po likwidacji oddziałów UPA, nie miało to więc nic wspólnego ze zwalczaniem ukraińskiego podziemia.

Już na początku akcji “Wisła”, planując dalsze wysiedlenia na jesień, władze nie ukrywały, że należy nimi objąć także tych Ukraińców, którzy “wykazali swoją lojalność wobec Polski Demokratycznej”. Takie osoby zalecano wysiedlać “starannie [czytaj? uprzejmie – B.B. i G.M.]” i pozwalać im zabrać większość dobytku. A byłych żołnierzy Wojska Polskiego zalecano wywozić “osobnymi transportami na najlepsze działki na Śląsku”.

Niewątpliwie UPA dążyła do okrojenia terytorium Polski i władze musiały ją zwalczać, ale nie może to usprawiedliwiać zastosowania odpowiedzialności zbiorowej. Partyzantka ukraińska w Polsce działała w dość wąskim pasie granicznym rozciągniętym od Włodawy po Krynicę i nie miała szans w walce z silnymi jednostkami wojska. Skoncentrowanie odpowiednich sił mogło doprowadzić do likwidacji oddziałów UPA. Przymusowe wysiedlenia przeprowadzono nie dlatego, że były koniecznym sposobem zwalczenia UPA, ale najprostszym i najłatwiejszym. To, że w tej operacji ucierpiały tysiące niewinnych ludzi dla władz powszechnie stosujących terror wobec całego społeczeństwa nie miało żadnego znaczenia.

Rzeczywistym problemem utrudniającym wielu osobom uznanie akcji “Wisła” za niemoralną i niekonieczną jest kwestia zbrodni popełnionych przez UPA w latach 1943 – 1945 na Wołyniu, Podolu i w Galicji. W wyniku okrutnych akcji ukraińskiej partyzantki tylko na Wołyniu padło 40 – 60 tys. ofiar. Przez całe lata o losach polskiej ludności na wschodzie milczano (swoistym substytutem rzezi wołyńskiej w propagandzie PRL były “Łuny w Bieszczadach” Jana Gerharda, które stały się kanwą popularnego filmu Ewy i Czesława Petelskich “Ogniomistrz Kaleń”). Komunistyczne władze nie pozwalały nawet na policzenie pomordowanych ani tym bardziej ich jakiekolwiek upamiętnienie. Trudno się w tym kontekście dziwić osobom, które obawiają się, że potępienie akcji “Wisła” przysłoni cierpienia Polaków. Czy jednak rzeczywiście w imię pamięci o tragedii Polaków na Kresach należy zaprzeczać dramatowi wysiedlanych Ukraińców? W naszym przekonaniu nie. Inna rzecz, że nie może to oznaczać stawiania znaku równości między eksterminacją Polaków na Wołyniu i w Galicji a przymusowymi wysiedleniami Ukraińców z południowo-wschodniej Polski.

Za początek akcji “Wisła” należy uznać nie uchwałę Prezydium Rady Ministrów z 24 kwietnia 1947 r., ale o miesiąc wcześniejszą decyzję Biura Politycznego Polskiej Partii Robotniczej. 29 marca 1947 r. (dzień po śmierci gen. Karola Świerczewskiego) Biuro Polityczne PPR postanowiło “w ramach akcji represyjnej wobec ludności ukraińskiej […] w szybkim tempie przesiedlić Ukraińców i rodziny mieszane”. W posiedzeniu Biura Politycznego uczestniczyli m.in. Bolesław Bierut, Stanisław Radkiewicz, Jakub Berman i Władysław Gomułka. Wszyscy konsekwentnie i brutalnie działali na rzecz stalinizacji Polski. W tym kontekście widać, że uchwała Senatu i wszystkie wypowiedzi potępiające akcję “Wisła” służą zerwaniu z peerelowską przeszłością. I odwrotnie – ci, którzy dziś próbują usprawiedliwiać przymusowe wysiedlenia z 1947 r., niebezpiecznie zbliżają się do granicy relatywizacji komunistycznych zbrodni.

Nazi symbols, salutes on display at Ukrainian nationalist march

JTA

Jewish community slams ‘scandalous event’ honoring the 14th Waffen Grenadier Division of the SS

Hundreds of people in the Ukrainian city of Lviv attended a nationalist march featuring Nazi symbols that commemorated a Waffen SS unit with many local volunteers.

Eduard Dolinsky, director of the Ukrainian Jewish Committee, condemned the march Saturday honoring the 14th Waffen Grenadier Division of the SS, or the 1st Galician, as “a scandalous event that should not be allowed to happen in Ukraine in which murderers of Jews and others are glorified.”

And Andrew Srulevitch, the director of European affairs at the Anti-Defamation League, on Twitter wrote on Sunday that “Ukrainian leaders need to condemn such marches, where Ukrainian extremists celebrate Ukrainian Nazi SS divisions (1st Galician), giving Nazi salutes in uniform in the middle of a major Ukrainian city.”
The march was held on the 75th anniversary of the 1st Galician’s establishment under Nazi auspices. It was organized by an umbrella of nationalist organizations known as the National Corps of Lviv Region, the Zaxid news site reported. In addition to the Waffen SS symbols, dozens of participants at the march carried posters featuring the 1st Galician’s symbol.

The march was held on the 75th anniversary of the 1st Galician’s establishment under Nazi auspices. It was organized by an umbrella of nationalist organizations known as the National Corps of Lviv Region, the Zaxid news site reported. In addition to the Waffen SS symbols, dozens of participants at the march carried posters featuring the 1st Galician’s symbol.

The event followed a string of vandalism targeting Jewish sites.

In the city of Ternopil, situated 70 miles east of Lviv, a monument commemorating the Holocaust was set on fire Thursday. It stands where thousand Jews were brutally murdered by Nazis and local police. Footage from a security camera shows a man approaching rapidly, hurling a firebomb at the monument and running away as the object burns. The same monument had been targeted three times since 2017

Also last week, in the town of Poltava, in eastern Ukraine, a swastika and the words “heil Hitler” were spray-painted on a monument for Holocaust victims of the Holocaust. The vandals, who have not been identified, also wrote “Death to the kikes.”

Some 70 miles northeast of Ternopil, in Ostroh, Jewish pilgrims on Friday found the gravesite of Rabbi Shmuel Eliezer Eideles, a 17th century luminary, had been vandalized, according to Hamodia.

In Odessa, a large graffiti reading “Jews into the sea” was written on the beachfront wall of a hotel.

These incidents and the march coincide with reports in the Ukrainian media of a letter signed by 57 US congressmen condemning what they called Ukrainian legislation that “glorifies Nazi collaborators.” The letter, the harshest public rebuke in years of Ukraine’s anti-Semitism by US elected officials, also says that that is seeing a “rise of this hateful ideology.”

In Ukraine, a revolution in 2013 that ended the rule of a key Kremlin ally ushered in a wave of nationalism that coincided with what Israeli researchers of anti-Semitism in January called a massive increase in anti-Semitic incidents amid government inaction.

The glorification of fighters who allied with the Nazis against Russian domination increased considerably in volume after 2013. In 2015, the Ukrainian parliament passed a law that criminalizes denying the “heroism” of some of these allies of Nazi Germany, which oversaw the near annihilation of the region’s Jews.

26TH TORONTO JEWISH FILM FESTIVAL MAY 3-13, 2018

*****

Could Auschwitz lose its true meaning and risk disappearing altogether? Visited by over two million people each year, Auschwitz-Birkenau is the Nazi extermination camp most closely associated with the Shoah. This revealing documentary traces the camp’s history since its liberation, chronicling various attempts to exploit or rewrite its past. Declared a site of Polish martyrdom when the museum opened there in 1947, the film explores the efforts by the Jewish community to ensure that Auschwitz remains a Jewish memorial. As the number of living survivors decreases, new challenges emerge including desensitization through mass tourism.

Co-presented With