Ruch na rzecz sprawiedliwości społecznej zmienił to wszystko, zamieniając dążenie do równości w istotną cechę zachodniej kultury i polityki. W ubiegłym stuleciu to dążenie przesunęło się z marginesów dyskursu politycznego na środek głównego nurtu, a jego narracja wywiera obecnie głęboki wpływ na sztukę, edukację, a nawet instytucje religijne. W dużej części społeczeństwa ruch ten zaszczepił pogląd, że różnice międzyludzkie są wyłącznie wynikiem ucisku, wyzysku i dyskryminacji, w związku z czym za wszelką cenę należy dążyć do równości wyników. Jednak taką atrakcyjną wizję godziwej przyszłości można budować jedynie poprzez ignorowanie dowodów i powtarzanie litanii błędów.

Tezą nowej pracy Thomasa Sowella jest to, że błędne założenia działaczy na rzecz sprawiedliwości społecznej zagrażają społeczeństwom zachodnim. Cała narracja na temat sprawiedliwości społecznej opiera się na niezrozumieniu takich kwestii, jak różnice indywidualne i grupowe, niedostateczna reprezentacja, dyskryminacja, płeć i rasa, państwo opiekuńcze, akcja afirmatywna, podatki, płaca minimalna i dziedzictwo niewolnictwa. To nie istnienie tych błędnych przekonań niepokoi Sowella, ale niebezpieczny zakres, w jakim „panują one, bez poddawania ich testom zgodności z faktami i logiką, jak również stopień, w jakim ludzie przedstawiający dowody empiryczne sprzeczne z dominującymi przekonaniami, spotykają się z potępieniami i atakami ad hominem i staraniami zatajenia prezentowanych dowodów”.

Sprzeczne przekonania muszą zostać poddane jakiejś próbie, ostrzega Sowell, a wolne społeczeństwo „może albo zniszczyć wolność, albo zniszczyć siebie w wewnętrznym konflikcie. Jedno i drugie zdarzało się zbyt często, w zbyt wielu miejscach na przestrzeni wieków”.

Twierdzenia i mity

Przez dziesięciolecia Sowell obszernie pisał o niebezpieczeństwach związanych z tym, co nazywa poszukiwaniem kosmicznej sprawiedliwości, ale książka Social Justice Fallacies jest inna. Sowell analizuje zdumiewające osiągnięcia ruchu i argumentuje, że nie zapewnił on od dawna obiecywanej realizacji swoich celów. Wręcz przeciwnie, pokazuje, że ruch ten czasami miał katastrofalne skutki i że polityka pozornie oparta na współczuciu przyniosła niezamierzone okrutne skutki, w szczególności zniszczenie czarnej rodziny.

Sowell rozwiewa jeden po drugim mity dotyczące sprawiedliwości społecznej, przedstawiając dowody i fakty pochodzące z przeszłych doświadczeń ludzkości. „Studiowanie historii – przekonuje, cytując historyka Paula Johnsona – jest potężnym antidotum na współczesną arogancję. Pokorą jest odkrycie, jak wiele naszych prostych założeń, które wydają nam się nowe i prawdopodobne, zostało już wcześniej przetestowanych nie raz, ale wiele razy i w niezliczonych postaciach; i odkryto, wielkim kosztem ludzkim, że były całkowicie fałszywe”.

Badając ewoluujący sposób myślenia ruchu, Sowell rzuca światło na tajemnicę jego politycznego sukcesu w ostatnim stuleciu. „Idei [sprawiedliwości społecznej] nie można obalić, ponieważ nie ma ona konkretnego znaczenia – wyjaśnia Sowell, więc – walka z nią jest jak próba boksowania się z mgłą”. Niemniej termin ten „ma silne konotacje emocjonalne”, które odwołują się do wrodzonego nam poczucia współczucia — poczucia, że niesprawiedliwe jest, gdy niektórym ludziom jest lepiej niż innym.

Jasny, elokwentny i gruntowny wywód Sowella ponownie analizuje często powtarzane terminy, takie jak kwalifikacje, rasizm, akcja afirmatywna, „biedni” i „bogaci”, próbując wyjaśnić ich znaczenie i dowiedzieć się, „z czym się zgadzamy, a z czym nie.” Poprzez liczne przykłady ujawnia etos ruchu i poddaje w wątpliwość jego sposób postrzegania równości i nieosiągalny cel, jakim jest równość wyników. „W prawdziwym świecie – zauważa – rzadko zdarza się coś przypominającego taką równość wyników, jakiej można by się spodziewać, gdyby wszystkie czynniki wpływające na wyniki były takie same dla wszystkich”.

W końcu „ludzie z różnych środowisk niekoniecznie chcą robić te same rzeczy, a tym bardziej inwestować swój czas i energię w rozwijanie tych samych umiejętności i talentów”. Zaprasza nas do rozważenia przykładu sportu w USA, gdzie „czarni są nadreprezentowani w zawodowej koszykówce, biali w zawodowym tenisie, a Latynosi w Major League Baseball”.

Historia też ma znaczenie — nawet jeśli dwie grupy żyją dzisiaj w identycznych środowiskach, niekoniecznie będą podlegać tym samym wpływom środowiskowym na przestrzeni dziejów. „Na przykład Szkoci od dawna słyną z jakości produkowanej przez nich whisky, podobnie jak Francuzi ze swoich win. Ale Szkoci nie mogą dorównać Francuzom w produkcji wina, ponieważ winogrona rosnące we Francji nie rosną w chłodniejszym klimacie Szkocji”.

Mnóstwo błędów

Wiodący błąd dotyczący sprawiedliwości społecznej zakłada, że dysproporcje międzyludzkie są niezmiennie spowodowane wyzyskiem i uciskiem podporządkowanych mniejszości przez dominującą większość. Jednak, jak pokazuje Sowell, wiele mniejszości „gospodarczo przewyższyło dominujące większości w wielu krajach na całym świecie i w wielu okresach historii – jednym z przykładów jest Imperium Osmańskie, gdzie żaden z 40 prywatnych bankierów wymienionych w Stambule w 1912 r. nie był Turkiem, mimo że Turcy rządzili imperium. Żaden z 34 maklerów giełdowych w Stambule nie był Turkiem”. Inne mniejszości rasowe lub etniczne, które były właścicielami lub zarządzały ponad połową całych gałęzi przemysłu, to Chińczycy w Malezji, Niemcy w Brazylii, Ibos w Nigerii, Marwaris w Indiach i Żydzi w Polsce przed Holocaustem.

Inny znaczący błąd zakłada, że pewne grupy są niedostatecznie reprezentowane w pewnych dziedzinach z powodu celowego wykluczenia na tle rasowym. Sowell odpowiada, pytając: „Czy Azjatów ‘trzyma się z dala’ od zawodowej koszykówki, a Kalifornijczyków ‘odcina się’ od National Hockey League? Czy równa reprezentacja demograficzna jest tak powszechna lub tak automatyczna w innych przedsięwzięciach, że jej brak w konkretnym przedsięwzięciu może wynikać jedynie z tego, że ktoś nie dopuszcza określone osoby do udziału?”

Porównywanie w ten sposób różnych grup etnicznych – pisze –w sprawie specjalistycznej edukacji lub innych specjalistycznych przygotowań przypomina porównywanie jabłek i pomarańczy. „Azjatyccy Amerykanie mają więcej dyplomów inżynierskich niż czarni lub Latynosi, mimo tego, że obie populacje mają przewagę liczebną nad Amerykanami pochodzenia azjatyckiego w USA. Na poziomie doktoratów liczba stopni inżynierskich Amerykanów pochodzenia azjatyckiego przewyższa liczbę doktoratów inżynieryjnych czarnych i Latynosów razem wziętych”.

Podobnie „kiedy statystycznie kobiety są ‘niedostatecznie reprezentowane’ w Dolinie Krzemowej, niektórzy ludzie automatycznie zakładają, że jest to spowodowane dyskryminacją ze względu na płeć”. Ale „tak się składa, że praca wykonywana w Dolinie Krzemowej opiera się na zastosowaniu umiejętności inżynieryjnych, w tym inżynierii oprogramowania komputerowego, a Amerykanki otrzymują mniej niż 30 procent stopni inżynierskich, czy to na poziomie uniwersyteckim, czy też podyplomowym”. Z drugiej strony amerykańscy mężczyźni zdobywają mniej niż 20 procent stopni licencjackich w pedagogice, nic więc dziwnego, że są niedostatecznie reprezentowani wśród nauczycieli szkolnych.

Upadek czarnej rodziny

Jeden z najbardziej uporczywych błędów w zakresie sprawiedliwości społecznej dotyczy dziedzictwa niewolnictwa i odruchowej tendencji do obarczania go odpowiedzialnością za wszelkie nieszczęścia, które spotykają czarnych ludzi. Sowell sprzeciwia się temu rozumowaniu i argumentuje, że polityka socjalna wprowadzona w latach sześćdziesiątych XX wieku jest w dużej mierze winna za problemy społeczne, z jakimi borykają się czarni w Ameryce, zwłaszcza za upadek rodziny. Chociaż aktywiści rzadko to przyznają, czarni Amerykanie poczynili uderzające postępy w ciągu dziesięcioleci poprzedzających lata sześćdziesiąte XX wieku, dopóki wprowadzenie polityki sprawiedliwości społecznej nie wyrządziło im „widocznej szkody”.

Sowell twierdzi, że polityka społeczna doprowadziła do „absencji ojca”, co zdewastowało czarną rodzinę. Następnie nastąpiło gwałtowne zatrzymanie spadku liczby zabójstw i gwałtowny wzrost odsetka czarnych dzieci urodzonych przez niezamężne kobiety. „Przez ponad sto lat po zakończeniu niewolnictwa – przypomina nam – większość czarnych dzieci rodziła się w rodzinach zamężnych kobiet, a dzieci wychowywały się w domach z obojgiem rodziców”. W 1963 roku samotne matki urodziły 23,6 procent czarnych dzieci. Pod koniec XX wieku odsetek ten wynosił 68,7%.

Polityka rządu „sprawiła, że ojcowie stali się negatywnym czynnikiem dla matek ubiegających się o świadczenia socjalne” – podsumowuje Sowell, co pomogło w spłodzeniu pokoleń chłopców pozbawionych ojca. „Badania chłopców wychowywanych bez ojca wykazały, że są oni nadreprezentowani wśród osób z patologiami. Patologie te były bardziej powiązane z brakiem ojca niż z jakimkolwiek innym czynnikiem, przewyższającym nawet rasę i ubóstwo”. Najwyraźniej ci chłopcy nie mieli „równych szans”, „niezależnie od tego, czy byli traktowani sprawiedliwie czy niesprawiedliwie przez osoby, które spotykali w różnych instytucjach, od szkół po komisariaty policji”.

Czynnik Sowella

Sowell jest mistrzem w wyjaśnianiu skomplikowanych tematów w sposób jasny i precyzyjny. Książka jest pełna pouczających i dających do myślenia argumentów i informacji. Rozważmy ten przykład:

Coś jeszcze wynikało z genetycznego determinizmu głoszonego przez ludzi postępowych na początku XX wieku, mianowicie, że istnieje genetycznie zdeterminowany pułap inteligencji niektórych grup, co sprawia, że konieczne jest zapobieganie ich reprodukcji. Jeszcze w 1944 roku Gunnar Myrdal w swojej przełomowej książce An American Dilemma doniósł, że wiara w niski sufit inteligencji czarnych była wówczas powszechna wśród białych Amerykanów.

Nierówne warunki mogą mieć swój początek w łonie matki, w tym różnice w odżywianiu kobiet w ciąży, które później znajdują odzwierciedlenie w różnicach w IQ u ich dzieci. Nawet dzieci urodzone przez tych samych rodziców i wychowane w tym samym domu nie są równe. Ze zdumieniem odkryłam, że pierworodne dzieci w rodzinie mają, jako grupa, wyższy średni iloraz inteligencji, wyższy wskaźnik ukończenia studiów i są nadreprezentowane wśród osób osiągających sukcesy w różnych przedsięwzięciach. W Stanach Zjednoczonych „ponad połowa finalistów stypendium National Merit Scholarship to pierworodne dzieci, nawet w rodzinach z pięciorgiem dzieci”.

Inne iluminujące fakty obejmują to, że same możliwości różnią się nie tylko w zależności od osoby, ale także na różnych etapach jej życia – „człowiek nie jest nawet sam sobie równy ani fizycznie, ani psychicznie na różnych etapach swojego życia”, pisze Sowell. Następnie należy wziąć pod uwagę wpływ położenia geograficznego kraju na jego los, bogactwo i sukces – węzły komunikacyjne, w których występuje duży przepływ ludzi, są zwykle wyrafinowane, podczas gdy izolacja geograficzna (na przykład wieśniacy w górskich społecznościach) może zwykle powodować deprywację i jeszcze niższy IQ.

Zacięte dążenie do sprawiedliwości za wszelką cenę wcale nie jest sprawiedliwością, argumentuje Sowell, i często skutkuje niesprawiedliwością. Rezultaty, do których dążyli działacze na rzecz sprawiedliwości społecznej, Hayek zwykł nazywać „sprawiedliwością kosmiczną” i nie są one osiągalne, „istnieją różnice w losach ludzi, za które najwyraźniej żadna ludzka instytucja nie jest odpowiedzialna”. Sowell zgadza się, że „nie możemy żądać sprawiedliwości od kosmosu” i że „żadna istota ludzka, ani pojedynczo, ani zbiorowo, nie jest w stanie kontrolować kosmosu, to znaczy całego wszechświata okoliczności, które nas otaczają i wpływają na szanse życiowe każdego człowieka”.

Sowell podkreśla znaczenie łutu szczęścia w życiu: „Ani społeczeństwo, ani rząd nie mają kontroli przyczynowej ani moralnej odpowiedzialności rozciągającej się na wszystko, co poszło dobrze lub źle w życiu każdego człowieka”. Pojawienie się konkretnej osoby w naszym życiu w określonym momencie często wystarczy, aby zmienić trajektorię naszego życia. Oczekiwanie, że społeczeństwo lub rząd będzie w stanie wyjaśnić takie przypadki losowe, jest po prostu nierealistyczne.

Ignorancka arogancja

Sowell twierdzi, że powodem, dla którego działacze na rzecz sprawiedliwości społecznej tak bardzo się mylą, jest to, że nie chcą uznać kluczowego znaczenia czynników, które pomagają określić wyniki życiowe różnych grup, w tym etyki pracy, pochodzenia kulturowego, historii i geografii. Podobnie ignorują ważne różnice między płciami:

Kobiety znacznie rzadziej niż mężczyźni pracują w pełnym wymiarze godzin cały rok, schemat pracy kobiet obejmuje więcej pracy w niepełnym wymiarze, a w niektórych przypadkach przez całe lata wiele kobiet pozostaje poza rynkiem pracy, by opiekować się małymi dziećmi – gdy weźmie się pod uwagę te i inne różnice w modelach pracy, różnice w dochodach mężczyzn i kobiet drastycznie maleją, a w niektórych przypadkach odwracają się.

Kolejnym ważnym czynnikiem, który zwykle jest pomijany, jest średnia wieku. „Różne grupy, w których średnia wieku różni się o dekadę lub dwie, raczej nie będą równe w wysiłkach wymagających albo fizycznej witalności młodości, albo doświadczenia, które przychodzi z wiekiem”. Gdy tylko przeczyta się ten argument, jego znaczenie staje się oczywiste. Dowiadujemy się, że w Niemczech, Włoszech i Japonii średnia wieku wynosi ponad 40 lat, podczas gdy w Nigerii, Afganistanie i Angoli średnia wieku wynosi mniej niż 20 lat. „Błędem jest – zauważa rzeczowo Sowell – oczekiwać, że naród, w którym połowę populacji stanowią niemowlęta, małe dzieci i nastolatki, będzie miał taki sam kapitał ludzki (doświadczenie zawodowe i wykształcenie), jak naród, w którym połowa populacji ma 40 lat lub więcej”.

Sowell ostro ostrzega odnoszących sukcesy intelektualistów, którzy zakładają, że ich osiągnięcia „uprawomocniają ich poglądy na temat szerokiego spektrum zagadnień, wykraczających daleko poza zakres ich osiągnięć – ale wyjście poza zakres własnej wiedzy może być jak ześlizgnięcie się w przepaść”. Strzeż się wysoko wykształconego i zbyt pewnego siebie intelektualisty, który jest poza swoim żywiołem. „Wysoki IQ i niski poziom informacji – ostrzega Sowell – może być bardzo niebezpieczną kombinacją, głupi ludzie mogą powodować problemy, ale często potrzeba genialnych ludzi, aby spowodować prawdziwą katastrofę. Robili to już wystarczająco dużo razy.”

George Bernard Shaw uważał klasę robotniczą za należącą do „obmierzłych” ludzi, którzy „nie mają prawa żyć”; profesor Ronald Dworkin z Uniwersytetu Oksfordzkiego stwierdził, że „bardziej równe społeczeństwo jest lepszym społeczeństwem, nawet jeśli jego obywatele wolą nierówność”; francuska feministka Simone de Beauvoir również powiedziała: „Żadna kobieta nie powinna mieć prawa do pozostania w domu i wychowywania dzieci. Społeczeństwo powinno być zupełnie inne. Kobiety nie powinny mieć takiego wyboru właśnie dlatego, że jeśli taki wybór będzie, zbyt wiele kobiet dokona go”.

W obliczu takiej arogancji Sowell oferuje mądrość swojego mentora, laureata Nagrody Nobla Miltona Friedmana: „Społeczeństwo, które przedkłada równość – w sensie równość wyników – ponad wolność, nie będzie ani równe, ani wolne. Użycie siły dla osiągnięcia równości zniszczy wolność, a siła wprowadzona w dobrych celach trafi w ręce ludzi, którzy używają jej do promowania własnych interesów.”

Błędy sprawiedliwości społecznej

Social Justice Fallacies to wciągająca książka. Odważna, oryginalna i do bólu szczera, opiera się na niezrównanej wiedzy Sowella, zgromadzonej podczas całego życia badań. Teraz, mając 93 lata, nadal rozprawia się z niechlujnym myśleniem ideologicznym za pomocą cierpliwej argumentacji, dokładnie zbadanych faktów, ilustrujących przykładów i wymownych statystyk. Głęboko przemyślana, jego nowa praca wykracza poza obalanie konkretnych błędów i dostarcza przekonującego opisu błędnych założeń i sposobu myślenia ruchu na rzecz sprawiedliwości społecznej, jego patologicznego unikania rzeczywistości, hipokryzji i destrukcyjnej arogancji. Kosmiczna sprawiedliwość może zadowalać tych, którzy wyznają jej doktryny, ale nie pomaga tym, którym ma przynieść korzyści.

Co więc mają zrobić ci z nas, którzy nie są zwolennikami wizji sprawiedliwości społecznej? „Możemy odwrócić naszą uwagę – radzi Sowell – od retoryki i skupić ją na realiach życia – dziś szczególnie ważne jest poznawanie faktów, a nie haseł; nie tylko bieżących faktów, ale także szerokiego wachlarza faktów na temat tego, czego inni dokonali w przeszłości, zarówno sukcesów, jak i porażek”. Po ponad stu latach kampanii na rzecz sprawiedliwości społecznej nie jesteśmy bliżej osiągnięcia celów ruchu. Nie tylko jesteśmy dalej od ziemi obiecanej, ale także błędne mity dotyczące sprawiedliwości społecznej hamują, a czasem odwracają postęp, za którym opowiadają się jej zwolennicy.

Thomas Sowell przez sześćdziesiąt lat był ekonomistą i teoretykiem społecznym. Jego niezwykły intelekt i wiedza uczyniły go niebezpiecznym w dyskusjach. „Telewizja i media drukowane zmądrzały – powiedział nieżyjący już Walter Williams. – Nie da się wygrać sporu z Thomasem Sowellem, więc po prostu ignorują to, co napisał”. Brutalnie szczery i niesłychanie bystry Sowell to człowiek, który ma historię po swojej stronie, ponieważ zadał sobie trud jej przestudiowania i zrozumienia. Dziesiątki lat temu argumentował, że wybieranie czarnych oficjeli na urzędy publiczne nie będzie odpowiedzią na zasypanie dysproporcji, że aktywizm społeczny będzie ruiną edukacji, że państwo opiekuńcze dotując ludzi wpędza ich w uzależnienie i tworzy inne problemy. A kiedy to wszystko się wydarzyło, nadal badał konsekwencje przewidzianego przez siebie rozwoju sytuacji.

Sowellowi nigdy nie przyznano Nagrody Nobla, ale jego nauka zmieniła sposób myślenia czołowych luminarzy i intelektualistów publicznych. Nadszedł czas, aby Komitet Noblowski naprawił swój błąd i uznał ten wyjątkowy umysł. „Słowo ‘geniusz’ jest tak często powtarzane, że traci znaczenie – zauważył kiedyś laureat Nagrody Nobla Milton Friedman – ale myślę, że Tom Sowell jest bliski geniuszu”.

Hannah Gal – brytyjska niezależna publicystka. Publikowała w „Spectatorze”, „Guardianie”, „Jerusalem Post” i innych.