Michael G. Muller (Pawe Kula/PAP)

---

Prof. Michael G. Müller: Wedle większości moich rodaków najazd na Polskę był normalnym konfliktem zbrojnym

Piotr Głuchowski

---

To nie przypadek, że jednym z głównych tematów ostatniego tomu polsko-niemieckiego podręcznika jest okupacja niemiecka w Polsce.

50-lecie Wspólnej Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej

.

Rozmowa z prof. Michaelem G. Müllerem, byłym współprzewodniczącym Wspólnej Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej Historyków i Geografów.

.

Piotr Głuchowski: Jak pan ocenia świadomość historyczną Niemców i Polaków? Mam na myśli naszą trudną historię najnowszą.

Prof. Michael G. Müller: Asymetria wiedzy historycznej dotyczącej II wojny światowej, szczególnie na Wschodzie, jest między Polską a Niemcami ogromna. Przeciętny Polak wie więcej. Nie jest jednak tak, że Niemcy nie chcą pamiętać o zbrodniach popełnionych w waszym kraju. To kwestia hierarchii w kolektywnej pamięci. W szkolnictwie niemieckim II wojna to po pierwsze Holocaust. Po drugie zbrodnie niemieckie po 1941 roku na terenie ZSRR. Pamięta pan chyba skandal po wystawie o zbrodniach Wehrmachtu?

Otwarta w 1995 r. w Hamburgu ekspozycja „Vernichtungskrieg. Verbrechen der Wehrmacht 1941 bis 1944″ została obejrzana przez prawie milion Niemców. Wielu nie mogło uwierzyć, że mordów nie dopuszczali się wyłącznie „naziści” z SS, ale też zwykli Niemcy, którzy poszli na wojnę z poboru.

– Ta ekspozycja pokazała wyłącznie zbrodnie po roku 1941. Niemcy nadal pozostali w przekonaniu, że wszystko, co potworne, wiąże się z tym okresem. A wcześniejszy najazd na Polskę w 1939 r., tak zwany Polenfeldzug, był normalnym konfliktem zbrojnym, jak atak na Belgię, Francję. Zbrodnie niemieckie – wedle większości moich rodaków – zaczęły się dwa lata później i zdarzyły w Rosji. Dopiero w 2009 r. otwarto w Berlinie wystawę pt. „Größte Härte. Verbrechen der Wehrmacht in Polen September/Oktober 1939″, która pokazała okrucieństwo Wehrmachtu w Polsce. Nie odbiła się jednak w społeczeństwie niemieckim wielkim echem. Dlatego nie przez przypadek jednym z głównych tematów czwartego tomu naszego podręcznika jest okupacja niemiecka w Polsce od 1939 r. począwszy.

Czy dziś istnieją w Niemczech jacyś rewizjoniści?

– Rewizjonizm kompletnie zniknął razem z wymieraniem pokolenia tzw. wypędzonych. Samo słowo „wypędzeni” jest zresztą niedobrym terminem, bo większość Niemców uciekło z własnej woli albo zostali ewakuowani w ostatniej fazie walk przez stronę niemiecką.

Świadomość, że na wschód od Odry coś się Niemcom należy – to znikło całkowicie. Dziś nawet neonaziści z Niemiec dogadują się doskonale z czeskimi i polskimi odpowiednikami.

Poza tym problemy zjednoczenia kraju po 1990 r. nauczyły nas, że integracja takich terytoriów to żadna przyjemność i żaden interes.

Ludność niemiecka opuszcza po II wojnie światowej Śląsk, który decyzją zwycięskich mocarstw został przyznany Polsce  Fot. domena publiczna

Tym niemniej istnieje niemiecka polityka historyczna.

– Nie! Nie ma obecnie polityki historycznej Niemiec. Mieliśmy z nią do czynienia jeszcze w czasach Helmuta Kohla, potem coraz mniej. Nie utrzymujemy żadnej instytucji porównywalnej np. do Instytutu Pileckiego. Nie ma u nas podobnego ciała bezpośrednio finansowanego i kontrolowanego przez rząd niemiecki. Inne państwa prowadzą politykę historyczną, Polska – jak najbardziej. My odpuściliśmy i cieszę się z tego.

A serial „Unsere Mütter, Unsere Väter” stacji ZDF?

– Pamiętajmy, że w Niemczech nie ma cenzury. Uważam jednak, że przedstawienie w tym serialu sytuacji w okupowanej Polsce było nie fair. Istnieją na szczęście też inne produkcje – na przykład serial ARD „Der Überläufer”, w którym rzeczywistość wojny na Wschodzie jest przedstawiona w bardziej prawdziwym świetle.

A wasze centrum przeciwko wypędzeniom…

– Jego obecna nazwa brzmi: Dokumentationszentrum Flucht, Vertreibung, Versöhnung ( Centrum dokumentacji ucieczki, wypędzenia, pojednania ). Powstało dzięki umowie wewnątrz koalicji CDU/SPD z 2005 r. i miało być „widocznym znakiem” pamięci wypędzeń w europejskiej historii XX w. Były liczne spory wokół tego projektu… 

Centrum Dokumentacji Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie w Berlinie  Markus Gröteke / architectureshooting / Copyright: Markus Grteke, Berl

Erika Steinbach, która zastąpiła na scenie politycznej panów Hupkę i Czaję, zrezygnowała z funkcji przewodniczącej Fundacji Przeciwko Wypędzeniom…

– …i ostatecznie placówka od 2021 r. formalnie istnieje, ale nie ma wpływu na niemiecką pamięć.

Bitwa o tę pamięć jednak trwa. Czy Niemcy nie chcą, aby przerzucić części winy za Holocaust na Polaków, Ukraińców, Litwinów, Rumunów?

– Faktem jest, że w dyskusji historyków Holocaustu od jakichś 15 lat mówi się coraz więcej o pomocnikach Zagłady. Ale ta narracja jest inicjowana głównie poza Niemcami, pisze o tym dużo m.in. Timothy Snyder. Zresztą jest rzeczą normalną, że wraz z postępem badań pojawia się coraz więcej aspektów problemu.

Jednak niemieccy historycy zwracają uwagę na to, że wszystkie akcje kolaboranckie były efektem agresji niemieckiej. Gdyby nie Niemcy, Zagłady by nie było. Kropka.

Dopiero po tej kropce możemy mówić o kolaborantach i kolaboracji.

Wie pan, że obecny polski rząd przygotowuje spis strat, jakie poniosła Polska pod okupacją niemiecką?

– Wiem.

Jak Niemcy zareagują na ewentualne wystawienie rachunku za wojnę?

– Wiadomo, jak zareaguje niemiecki rząd, bo się już kilka razy wypowiedział. Na bazie prawa międzynarodowego i polsko-niemieckich traktatów nowy proces płacenia odszkodowań jest wykluczony. Taki pomysł nie ma również szans w kontekście europejskim.

Płonący Zamek Królewski w Warszawie po ostrzale przez artylerię niemiecką, 17 września 1939 r.   (fot. Wikimedia.org / Domena publiczna)

Ma jednak wymiar propagandowy na polskim podwórku.

– I w ogóle nie należy się tym denerwować. Wręcz przeciwnie. Cieszyłbym się, gdyby taka rzetelna dokumentacja strat i zniszczeń powstała. Niech ona będzie kolejnym sygnałem do dialogu o konsekwencjach wojny.

Byłem niedawno przez pół roku w Warszawie. Tu pamięć o wojnie jest widoczna, obecna w krajobrazie miasta. W pewnym sensie Warszawa to nadal krajobraz po bitwie.

Tymczasem w Europie Zachodniej II wojna światowa to już prehistoria. I to niedobrze. Wcale nie uważam, by Niemcy już za dużo o konsekwencjach wojny wiedzieli, za wiele przemyśleli. Przypomnieć nie zaszkodzi.

A może właśnie myślenie o konsekwencjach wojny, o zburzonym Berlinie, straconym Wrocławiu i Szczecinie sprawia, że Niemcy są dziś tak ulegli względem Rosji w kwestii Ukrainy… ciągle boicie się Moskwy?

– Nie badam naukowo nastrojów moich rodaków, ale coś powiem z własnego doświadczenia. Przez pierwsze tygodnie wojny byłem, jak wspomniałem, w Warszawie. Reakcje waszego rządu i społeczeństwa polskiego wydały mi się oczywiste i naturalne. Pełne potępienie agresji i pomoc dla napadniętych. Tak się powinni zachowywać wszyscy Europejczycy. Gdy w kwietniu wróciłem do Niemiec, byłem zaszokowany polityką władz. Uznano, że ryzyko konfrontacji z Putinem jest zbyt wielkie, by pomagać Ukrainie zbrojnie; uchodźcom – jak najbardziej, lecz dostarczanie broni – to co innego. Dla Niemiec decyzja dostarczania broni na teren toczącego się konfliktu zbrojnego była czymś jakby tabu. Właśnie ze względu na naszą rolę w II wojnie światowej. Dojrzewanie do decyzji o złamaniu aksjomatu neutralności trwało, według mnie, za długo . Ale w końcu rząd zdecydował się jednak broń wysłać. 

Podręczniki do historii ‘Europa. Nasza historia’  zdjęcie udostępnione przez Roberta Trabę

Formalnie tak, lecz w praktyce rosną opóźnienia w dostarczaniu sprzętu. Jakbyście chcieli i bali się jednocześnie.

– W wywiadzie dla „Frankfurter Allgemeine Zeitung” w zeszłym tygodniu Timothy Snyder powiedział , że Niemcy nie stracili kolonialnej perspektywy wobec krajów Europy Wschodniej. Wielu akceptuje Ukrainę jako strefę wpływów Rosji, tak jak kiedyś, w planach Hitlera, miała ona być kolonią niemiecką. Stąd też niezrozumiałe pomysły zażegnania wojny przez abstrakcyjne kompromisy. Kilka dni temu kolega z mojego uniwersytetu w Halle, politolog Johannes Varwick, sugerował w niemieckiej telewizji „zamrożenie konfliktu” przez całkowite wstrzymanie poparcia militarnego dla Ukrainy i skoncentrowanie się na rozmowach z Putinem.

Jak dla mnie: skandal.

– Mimo to jestem optymistą. Pod naciskiem społecznym Niemcy dojrzewają do polityki jednoznacznego poparcia Ukrainy. Jeśli rząd się nie zaangażuje mocniej w jej obronę – utraci zaufanie. Bo przytłaczająca większość Niemców bardzo zdecydowanie popiera Kijów.

Rozmawiał Piotr Głuchowski

---

Prof. Michael G. Müller – były współprzewodniczący Wspólnej Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej. Prof. Müller wykłada historię na Uniwersytecie Marcina Lutra w Halle i Wittenberdze. Doktoryzował i habilitował się z historii Europy Wschodniej. Napisał m.in. monografię „Rozbiory Polski”

---

50-lecie Wspólnej Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej

* Wspólna Polsko-Niemiecka Komisja Podręcznikowa Historyków i Geografów została utworzona w lutym 1972 r. pod egidą Komitetów ds. UNESCO w obu krajach. Jej pierwszymi przewodniczącymi zostali historyk i pedagog prof. Georg Eckert (1912-74) z Uniwersytetu w Brunszwiku oraz historyk prof. Władysław Markiewicz (1920-2017) z Uniwersytetu Warszawskiego.

* Po podpisaniu 17 czerwca 1991 r. polsko-niemieckiego układu o dobrym sąsiedztwie rządy obu krajów zadeklarowały, że będą nadal popierać działalność Komisji.

* Od 2005 r. co dwa lata WPNKP przyznaje nagrodę im. Marii Wawrykowej (1925-2006) za szczególne osiągnięcia w krzewieniu polsko-niemieckiego dialogu podręcznikowego. Prof. Wawrykowa była historyczką specjalizującą się w dziejach Niemiec, więźniarką Auschwitz i współzałożycielką Komisji.

* W maju 2008 r. rozpoczęły się prace nad wspólnym podręcznikiem do historii. Powstał wówczas polsko-niemiecki zespół projektowy. Po opracowaniu koncepcji w latach 2008-10 zespół podjął od 2012 r. współpracę z wydawnictwami w obu krajach – Eduversum oraz Wydawnictwami Szkolnymi i Pedagogicznymi.

* W 2017 r. za opracowanie podręcznika „Europa. Nasza historia / Europa. Unsere Geschichte” Komisja została odznaczona nagrodą Viadriny.

* W 2018 r. w ramach Wspólnej Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej powstała Grupa Robocza Nauczycielek i Nauczycieli. Jej przedstawicielami są Verena Laubinger (Getynga), Joanna Zaborowski (Berlin), Małgorzata Glinka i Jacek Konik (oboje z Warszawy). 

* W 2020 r. zakończone zostały prace nad czterotomową serią podręcznika do historii dla Polski i Niemiec.

* Członkowie Prezydium WPNK, strona polska: prof. dr hab. Robert Traba, Polska Akademia Nauk i Freie Universität w Berlinie (współprzewodniczący); prof. dr hab. Włodzimierz Borodziej (1956-2021), Uniwersytet Warszawski; prof. dr hab. Roman Czaja, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń; prof. dr hab. Marek Dutkowski, Uniwersytet Szczeciński; prof. dr hab. Violetta Julkowska, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań; prof. dr hab. Anna Ziembińska-Witek, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin; prof. dr hab. Tadeusz Stryjakiewicz, UAM; prof. dr hab. Izabela Surynt, Uniwersytet Wrocławski; prof. dr hab. Igor Kąkolewski, PAN, Berlin; dr Dominik Pick (sekretarz naukowy); prof. dr hab. Jerzy Kochanowski, UW; dr Zofia Wóycicka, Deutsches Historisches Institutu Warschau.

Strona niemiecka: prof. dr hab. Hans-Jürgen Bömelburg, Uniwersytet im. Justusa Liebiga, Gießen (współprzewodniczący); prof. dr hab. Hans Henning Hahn, Uniwersytet Oldenburski; prof. dr hab. Wolfgang Jacobmeyer, Uniwersytet Münster; prof. dr hab. Sebastian Kinder, Uniwersytet w Tybindze; prof. dr hab. Claudia Kraft, Uniwersytet w Siegen; prof. dr hab. Olaf Kühne, Uniwersytet w Saarbrücken; prof. dr hab. Eckhardt Fuchs, Instytut Międzynarodowych Badań nad Podręcznikami Szkolnymi im. Georga Eckerta, Brunszwik; prof. dr hab. Yvonne Kleinmann i prof. dr hab. Michael G. Müller, oboje Uniwersytet Marcina Lutra, Halle-Wittenberga; prof. dr hab. Holger Thünemann, Uniwersytet w Kolonii; dr Marcin Wiatr (sekretarz naukowy), Instytut Międzynarodowych Badań nad Podręcznikami Szkolnymi im. Georga Eckerta, Brunszwik.

Na Uniwersytecie Warszawskim od 30 czerwca do 2 lipca będzie trwać konferencja naukowa z okazji 50-lecia istnienia Komisji – „W dialogu. Nowe wizje nauczania historii”.

---

Piotr Głuchowski

Stop Being Surprised by Germany

JEREMY STERN

---

Blinded by their own Cold War propaganda, Americans can’t see Berlin’s Ukraine policy for what it is

.
ODD ANDERSEN/AFP VIA GETTY IMAGES

Germany tries hard to make itself dull, but it still can’t help inspiring an unusual amount of exasperation around the world, for reasons that many if not most Germans believe to be deeply unfair. World War II ended over 75 years ago, after all, before the overwhelming majority of Germans today were born. And didn’t Germany denazify itself while other Western countries continued to pillage weaker nations in the name of colonialism, postcolonialism, anti-communism, and other isms? Isn’t Germany today the very model of a decent, grown-up modern society, repealing a Nazi-era ban on the advertisement of abortion services on the same day the United States turned back the clock on reproductive rights by 50 years? Why must Germany always be held to account?

The prevalence in Germany of this type of lament tends to obscure the actual reasons so many people—Americans, Britons, Poles, Balts, and especially Ukrainians—tend to roll their eyes at German policymakers. While world war has indeed been commendably removed from the policy menu in recent decades, the crimes of national solipsism and wishful self-contradiction remain as German as ever. See, for example, the performance of Chancellor Olaf Scholz over the last two weeks, during which he helped lead a pledge for Ukraine’s candidate status as a future member of the European Union, then dispatched his foreign policy adviser to clarify that Ukraine shouldn’t expect EU membership “just because you’re attacked,” then made an obviously unrealistic demand for more German voting weight in the European Council and greater representation in the European Parliament as a condition of Ukrainian membership. In other words, Germany supports Ukrainian accession to the EU, and the reason it probably won’t happen is that Germany will block it—a by-now familiar maneuver that has left many of the states stuck between Germany and Russia rubbing their eyes in disbelief. Trying to keep track of Berlin’s decisions and their relation to any underlying policy has been for many like trying to make sense of a drunk who keeps falling asleep.

In the last month alone, while insisting that “Putin must not win this war,” Scholz has blocked a sale of infantry fighting vehicles to Ukraine, diverting them to Greece so that Athens could be responsible for sending Kyiv its older stock instead. He has promised to send Ukraine 30 decommissioned anti-aircraft tanks it never asked for—and for which Germany has insufficient ammunition anyway—which are not slated to arrive until later this summer. And he announced his intention to send Ukraine an air-defense system the German Defense Ministry reportedly hadn’t ordered yet.

There is an undeniable Sprockets-like undertone to Germany’s policy gyrations.

The chancellor also spent the month of May making a show of refusing to visit Kyiv because he believed Volodymyr Zelensky—who was then organizing the evacuation of Mariupol—violated diplomatic etiquette by declining to receive Frank-Walter Steinmeier, Germany’s figurehead president and a longtime ally of Vladimir Putin. Scholz still refuses to say whether he would like Ukraine to win the war, and frequently calls for a “cease-fire” rather than a Russian withdrawal.

There is, moreover, an undeniable Sprockets-like undertone to these policy gyrations, as difficult as they can be to follow day-to-day or month-to-month. On the same day that the strategic Lyman railway hub fell to Russian forces, Scholz tweeted airily from a convention of Catholic pacifists (who were apparently debating whether Jesus was trans), “Can violence be fought with violence? Can you only create peace without weapons?” Indeed, Herr Chancellor.

Needless to say, even well-informed German commentators have been speculating about what kind of kompromat Putin might have on Scholz and other Social Democrats, or at least what kind of threats he must be making in private. Other common accusations range from Scholz’s supposedly poor communication skills to a more general German capacity for indecision, complacency, administrative sloth, and childlike credulity—qualities not otherwise associated with a country that dominates its political and economic environment with consistent and often ruthless determination.

It’s getting harder, in fact, to square the popular impression of Scholz and his cabinet as weak and confused naïfs who see the world as if from inside a Brandenburgian dollhouse with the reality that, for all its twists and turns, Berlin’s Ukraine policy has been firmly grounded in both German history and an interpretation of strategic realities more plausible than most of what passes through Brussels and Washington.

While President Joe Biden dispatched the U.S. attorney general to Kyiv last week to advise the Ukrainians on how to prosecute Russians for war crimes, Berlin performed a simple calculation. The German energy firm Uniper, Europe’s largest buyer of Russian gas, has seen shipments from Gazprom fall by more than quarter. Gazprom has reduced shipments to Germany via the Nord Stream 1 pipeline by 60%, and is about to shut it down completely for “planned maintenance” of undetermined duration. The longer Ukraine frustrates Putin’s attempts to win a conventional war, many Germans worry, the more inclined he’ll be to opt for a total gas embargo on Europe. A gas embargo might cause a German depression. Much of its industrial sector would simply shut down. There would be a fiscal crisis across the eurozone, and the return of a balance-of-payments crisis. European unity would split. Trans-Atlantic cohesion would crater.

There is no sense in pretending that Putin could never afford a gas embargo, German officials have come to believe, given the experience of sanctions. After the imposition of Western sanctions in March, Russian exports increased by 8% in April. The explosion in the value of Russian commodity exports means Putin’s current account surplus this year may double from last year, making the loss of his foreign exchange assets irrelevant. The West’s arrogant miscalculation about the size and importance of Russia’s economy contributed directly to ruinous dynamics that routinely convulse Western democracies: spiraling inflation, cost of living crises, a looming rise in immigration and refugee flows as supplies continue to fall. The consequences of the anti-Russia sanctions have been worse, Germans argue, than if we had imposed no sanctions at all.

While Olaf Scholz may have multiple fraud scandals in his past and all the political charisma of a former mayor of Hamburg, a more credible explanation for the gap between German rhetoric and policy with regard to Ukraine is that Berlin simply believes Moscow was right—right that the sanctions regime was doomed to fail, that Western financial and military support for Ukraine is unsustainable, that trans-Atlantic unity will fray, and that Russia will eventually win, no matter what kinds of weapons Germany provides or where it buys its gas. If Germany has a “special responsibility” to “remember history,” many German officials believe, it probably shouldn’t risk an economic catastrophe for the sake of the Donbas.

Americans have been especially susceptible to the idea that the German approach to the Ukraine conflict so far—and the two-decade Merkel era of which it is only the latest expression—represents a dramatic break with the historical legacy of 1989 and the diplomatic achievements of reunification. Yet current German policy appears well-aligned not only with Germany’s economic interests, but with the traditional German preference for serving as a “bridge” between Russia and the West—rather than as a bridgehead of the West in the East.

Americans are prone to their own varieties of solipsism in foreign policy, but there is a peculiar and little-understood reason why we seem to be doing a particularly bad job when it comes to Germany today. Paradoxically, it is not Germany’s struggle to come to terms with its own history that is to blame, but American Cold War efforts to suppress and replace that history with our own self-serving, tutelary mythology—which became a kind of self-evident gospel with the fall of the Berlin Wall, but which Germans themselves never believed.

The first thing Americans tend to forget about the war and the occupation period is that Germans experienced it very differently than Americans did. When Franklin Roosevelt announced a war policy of “unconditional surrender” in Casablanca in 1943, various U.S. officials opposed it for a number of reasons—but whatever its efficacy, there’s no doubt about how the policy was implemented. Allied strategic bombing campaigns killed approximately 400,000 civilians in Germany, wounded 800,000 more, and rendered 7.5 million homeless. The bombing of Hamburg killed 37,000 people in one week; the firebombing of Dresden killed 25,000 people in three days. Civilians, of course, were not collateral damage, but often deliberate targets of the Allied air raids.

There are many good reasons that require no elaboration for why we retain a clearer memory today of the supernatural evil of Auschwitz than of the apocalyptic violence of Dresden. But there is a specific reason why Americans tend not to remember the latter much at all.