Tu jednak znamienny jest drugi tytuł, zapisany cyrylicą. To „Mazurka wolnych striełkow”. Mówiący tym językiem też ochoczo gonili Moskala, najczęściej nie dla siebie, lecz dla Rzeczpospolitej.

Generał Kołyszko walczył nawet po osiemdziesiątce

Nie rozstrzygniemy etnicznego pochodzenia gen. Benedykta Denisa Kołyszki. Skoro mieszkał we dworze, najpewniej uważał się za Polaka, cokolwiek to wówczas znaczyło. Urodził się w wołyńskich Sewrukach w 1750 r., gdzie jego rodzina mieszkała od pokoleń. Siłą rzeczy miał w żyłach litry rusińskiej krwi, co nie przeszkadzało, by służył Rzeczpospolitej, choć ta właśnie znikała z mapy Europy. Tuż przed trzydziestką wstąpił do kawalerii. Brał udział w przegranej wojnie polsko-rosyjskiej w 1792 r. w obronie Konstytucji 3 maja. Awansował wówczas na majora oraz został odznaczony krzyżem kawalerskim Virtuti Militari za bitwę pod Zieleńcami, akurat zwycięską.

Pamiętajmy, że caryca Katarzyna Wielka wśród powodów agresji na Polskę wymieniała represjonowanie Rosjan i prawosławia oraz obrazę jej majestatu.

Te argumenty objaśniające rosyjskie samodzierżawie, nacjonalizm i pychę despotycznego władcy są dziwnie znajome.

Mało było Kołyszce służby pod księciem Józefem Poniatowskim. Działał w sprzysiężeniu insurekcyjnym, a po wybuchu powstania został w 1794 r. mianowany brygadierem i dowódcą II Ukraińskiej Brygady Kawalerii Narodowej przez naczelnika Tadeusza Kościuszkę, zresztą etnicznego Białorusina.

Po insurekcji trzymał się daleko od wojny, choć blisko antymoskiewskiej konspiracji, skoro w 1831 r. – to powstanie listopadowe – został naczelnikiem zrywu zbrojnego na Podolu. Rekrutował żołnierzy spośród miejscowych, przegrał bitwę pod Daszowem opisywaną przez Juliusza Słowackiego. Choć był już po osiemdziesiątce, odznaczył się wielką odwagą. W maju 1831 r. przekroczył granicę Galicji i został internowany przez Austriaków. Zmarł trzy lata później. Leży na lwowskim Łyczakowie.

Potebnia wypiął się na cara

Andrij Potebnia urodził się w guberni połtawskiej, czyli środkowo-wschodniej Ukrainie, w 1838 r. Kształcił się w petersburskiej szkole kadetów, a w pułku szlisselburskim, zawiązanym jeszcze za Piotra Wielkiego, miał rangę porucznika. Wysłano go do Królestwa Polskiego. W Warszawie przestała mu się podobać służba carowi.

Miał poglądy zbieżne z rosyjskimi demokratami jak Aleksander Hercen. Przystąpił do antycarskiego spisku oficerów, złożonego głównie z Polaków, ale też rewolucjonistów innych narodowości zamieszkujących Imperium Romanowych. Rok przed powstaniem styczniowym zorganizował w Warszawie nieudany zamach na gen. Aleksandra Lüdersa, carskiego namiestnika Królestwa Polskiego wywodzącego się ze zruszczonej od pokoleń pruskiej rodziny. Lugersa nienawidzono na Kaukazie, gdzie okrutnie stłumił powstanie Czeczenów, ale też w Polsce, gdyż jego nazwisko przewijało się w akcjach pacyfikacyjnych podczas powstania listopadowego.

Po nieudanym zamachu Potebnia ukrywał się u Pelagii Zgliczyńskiej, przyjaciółki Heleny Modrzejewskiej i żony Jarosława Dąbrowskiego, zesłanej w 1864 r. do Ardatowa (700 km na wschód od Moskwy), skąd uciekła, przedostała się do Francji, gdzie z mężem uczestniczyła w Komunie Paryskiej.

Andrij Potebnia dołączył do powstańców styczniowych. Bił się pod rozkazami gen. Mariana Langiewicza w okolicach Pieskowej Skały w Małopolsce. Langiewicz zwyciężył, Potebnia zginął. Po bitwie została rymowanka „Popamiętają Moskale, jak dostali w skórę w Skale”.

Waleczny doktor Neczaj

Udział w powstaniu styczniowym również przypłacił głową Mikołaj Neczaj, prawosławny i Ukrainiec, jak Potebnia zaznajomiony z czynami gen. Kołyszki. Był lekarzem z Dubienki i żarliwym polskim patriotą. Już w 1861 r. brał udział w demonstracjach antycarskich w Hrubieszowie, a zanim wybuchło powstanie styczniowe, organizował pośród miejscowych oddział zbrojny dowodzony przez weterana listopada 1830 r. Oswalda Radziejowskiego.

Gdy wybuchła kolejna insurekcja, Neczaj miał pod sobą 400 ludzi. Zdobył na kilka dni Hrubieszów, lecz musiał się wycofać i przegrał potyczkę w bitwie pod Żalinem. Kolejne starcie ledwie pozbieranych oddziałów powstańczych również skończyło się klęską. Doktor Neczaj został rozstrzelany w marcu 1863 r. w Krasnymstawie, a miejsce jego kaźni kazano rozjechać kołami armat, by nie narodził się kult lokalnego bohatera. Dzisiaj stoi tam pamiątkowy obelisk.

Ja was, panowie, przepraszam…

W kwietniu 1920 r. Józef Piłsudski dogadał się z Semenem Petlurą, przewodniczącym Dyrektoriatu proklamowanej w 1917 r. Ukraińskiej Republiki Ludowej. Zrobił to za pięć dwunasta; trudno sobie wyobrazić, jak wyglądałaby wojna polsko-bolszewicka bez 30 tys. ukraińskich Strzelców Siczowych.

I tak gen. Mychajło Omelianowicz-Pawlenko, weteran wojny rosyjsko-japońskiej i I wojny światowej, osłaniał Lwów i walczył z Rosją Radziecką u boku Polaków w Galicji Wschodniej na linii Dniestru (wcześniej dowodził oblężeniem Lwowa podczas wojny polsko-ukraińskiej). Pochodził z rodziny o kozackich tradycjach, więc kariera wojskowa była dla niego oczywistością; jego młodszy brat również dosłużył się generalskich wężyków. Dowodzone przez Omelianowicza-Pawlenkę ukraińskie oddziały, które uważały generała niemal za półboga, bardzo cenili sam Piłsudski i gen. Marian Kukiel.

Gen. Marko Bezruczko chciał być nauczycielem, ale ukończył szkołę piechoty, dali mu stopień średniego oficera, a potem posłali do Imperatorskiej Mikołajewskiej Akademii Wojskowej w Petersburgu, a lepszej szkoły wojskowej w Rosji nie było. W I wojnie światowej walczył z Niemcami, a później z Rosjanami, białymi i czerwonymi oraz z Polakami o ukraińską niepodległość.

Podczas wojny z bolszewikami Bezruczko poszedł z Piłsudskim na Kijów. Później bronił Zamościa na czele polskich i ukraińskich żołnierzy. Na cztery dni związali walką Konarmię atamana Siemiona Budionnego, więc bolszewicki marszałek Michaił Tuchaczewski darmo czekał na wsparcie. Budionny musiał odpuścić Zamość, a w kawaleryjskiej bitwie pod Komarowem, w której rzecz jasna brał udział gen. Bezruczko, Konarmia został zdziesiątkowana.

Co było dalej?

W 1921 r. Rzeczpospolita podpisała w Rydze pokój z bolszewikami i wypięła się na jedynych i wiernych aliantów.

Sojusznicy w wojnie 1920 r. zostali internowani i doczekali się od Piłsudskiego raptem jednego zdania: „Ja was przepraszam, panowie, ja was bardzo przepraszam, tak nie miało być”.

W 1921 r. gen. Omelianowicz-Pawlenko na żądanie Sowietów został wyrzucony z Polski, czemu bezskutecznie sprzeciwiał się Piłsudski. Mieszkał w Pradze i Paryżu, a podczas II wojny światowej postawił na Niemców obiecujących Ukrainie niepodległość. Mimo to nie został wydany Sowietom. Został ministrem wojny w rządzie ukraińskim na uchodźstwie. Zmarł w Paryżu.

Gen. Bezruczko wyszedł z internowania dopiero w 1924 r. Zajął się pisaniem książek i wojskową kartografią. Został w Polsce, nie wspierał ukraińskiego nacjonalizmu i przestrzegał przed pokładaniem nadziei w sojuszu z Niemcami, spierał się ze Stepanem Banderą. Spoczął w 1944 r. w prawosławnej części warszawskich Powązek. Piłsudskiego chyba nie lubił, ale mu wybaczył.

Dylematy ukraińskiego patrioty

Po wojnie z bolszewikami gen. Pawło Szandruk też został internowany. Kiedy wyszedł, związał się z Prometeuszem, wielonarodową organizacją uciekinierów z Sowietów. Po przewrocie majowym uzyskał status uchodźcy i został szefem tajnego sztabu ministra spraw wojskowych emigracyjnego rządu URL. Przyjaźnił się z gen. Tadeuszem Borem-Komorowskim i Jerzym Giedroyciem.

Miał 48 lat, gdy ukończył Wyższą Szkolę Wojenną. We wrześniu 1939 r. był zastępcą dowódcy 18. Pułku Piechoty w Skierniewicach. Gen. Tadeusz Kutrzeba powierzył mu misję sformowania na Wschodzie ukraińskiej brygady. Nie zdążył. Dotarł do Mińska Mazowieckiego, został faktycznym dowódcą 29. Brygady Piechoty. 23 września pod Krasnobrodem jego żołnierze wyszli z okrążenia w dużej mierze dzięki umiejętnościom i odwadze Szandruka. 25 września, mając sześć kilometrów za plecami Armię Czerwoną, ciężko ranny w szyję złożył broń razem ze swoimi żołnierzami.

Wyszedł z oflagu jak wielu ukraińskich żołnierzy, ale gdy tylko wyzdrowiał, aresztowało go gestapo za współpracę z polskim podziemiem. Siedział na Mokotowie, a Niemcy wypuścili go dopiero tuż przed inwazją na ZSRR. Kilkakrotnie odrzucał propozycje objęcia różnych stanowisk w tworzonych u boku III Rzeszy ukraińskich formacjach, ze stanowiskiem szefa sztabu SS-Galizien włącznie. Pracował w kinie w Skierniewicach.

W grudniu 1944 r. na prośbę uchodźczych władz URL wyjechał do Niemiec. Został dowódcą Ukraińskiej Armii Narodowej. Nie widział sensu w walce u boku Niemców, ale we wspomnieniach pisał, że zgodził się, by ratować ludzi: „W różnych niemieckich formacjach wojskowych i policyjnych służyło pod koniec wojny około 200 tys. Ukraińców, drugie tyle pracowało na robotach w Rzeszy. Moje zadanie widziałem w przerzuceniu możliwie największej liczby naszych działaczy politycznych, społecznych, instytucji i duchowieństwa na zachód, ażeby jak najprędzej dostali się w ręce aliantów celem uratowania siebie oraz, by jako moi wysłannicy, poinformowali o sprawie ukraińskiej”.

Ukrainiec z Virtuti Militari

7 maja 1945 r. żołnierze Szandruka, wśród których byli weterani dywizji SS-Galizien, zostali wzięci do niewoli przez Amerykanów. Sowieci zażądali ich wydania (nie udało się na osobistą interwencję gen. Władysława Andersa), ale NKWD, które jawnie działało przy alianckich armiach w Niemczech, próbowało porwać generała. W czerwcu 1945 r. specjalna komisja II Korpusu Polskiego prowadziła wśród ukraińskich jeńców zaciąg. Prawie 200 założyło polskie mundury i dołączyło do jednostek stacjonujących we Włoszech.

W 1965 r. Szandruk odebrał w Londynie z rąk gen. Władysława Andersa Order Virtuti Militari za kampanię wrześniową. Nagłówki w PRL-owskiej prasie nie różniły się od tych w endeckim emigracyjnym „Narodowcu”: „Pochwała kolaboracji i zdrady”, „Virtuti dla SS-Gruppenführera”, „Polski krzyż na hitlerowskim mundurze”, „Szandruk: renegat i kolaborant, wcześnie zasmakował ludzkiej krwi”.

Bronił go Jerzy Giedroyc: „Szandruk jest w nędzy i bardzo stary. Myślę, że wzięcie go w obronę przez Polaków jest nie tylko obowiązkiem, ale to może mieć duży rezonans wśród Ukraińców i naprawi tę londyńską głupotę”.

Wydrukowane na łamach „Kultury” fragmenty wspomnień generała opatrzył osobistym komentarzem, co czynił rzadko: „Stosunki polsko-ukraińskie od przeszło pięćdziesięciolecia obfitują w ponure karty, często krwawe. Specjalnie, jeśli idzie o okres ostatniej wojny. Są to rzeczy mało znane, kontrowersyjne i zabarwione emocją (…). Niemniej, jeśli się naprawdę poważnie myśli o normalizacji stosunków polsko-ukraińskich, która dziś bardziej niż kiedykolwiek jest koniecznością historyczną obu narodów, jest już najwyższy czas, aby te sprawy zbadać z całą bezstronnością. Trzeba skończyć nareszcie z tą atmosferą, która zatruwa Europę Wschodnią”.

UPA z AK szturmują Hrubieszów

Kilkanaście dni od kapitulacji III Rzeszy w Rudzie Różanieckiej opodal Lubaczowa spotkali się regionalni dowódcy polskiego i ukraińskiego podziemia – m.in. Marian Gołębiowski, cichociemny i żołnierz Kedywu, komendant Obwodu Hrubieszów AK, oraz Myrosław Onyszkewycz, dowódca VI okręgu UPA „Sian”. W obecności mediatorów, księży prawosławnych i katolickich, podpisali umowę o współpracy na terenie Zamojszczyzny, rozszerzając ją później o Chełmszczyznę i Podlasie. Obie strony uznały, że reprezentują ruchy walczące o niepodległość swoich krajów, zobowiązały się do zaprzestania wzajemnych walk, ataków na cywilów oraz do wymiany informacji wywiadowczych. Nadto AK miała podzielić się z UPA swoimi zapasami żywności, udzielić wsparcia w zakwaterowaniu i opiece medycznej.

Przedstawiciel Ukraińskiej Głównej Rady Wyzwoleńczej poprosił, by polski rząd w Londynie reprezentował również ukraińskie interesy. Do pierwszej wspólnej akcji doszło w Werbkowicach w kwietniu 1946 r., gdzie zaatakowano stację kolejową.

Największą bitwę partyzanci polscy i ukraińscy stoczyli w Hrubieszowie w maju 1946 r. Zaatakowali powiatowe komendy Urzędu Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej oraz komitet Polskiej Partii Robotniczej. Odziały UPA szturmowały koszary NKWD. W mieście stacjonował również pułk Ludowego Wojska Polskiego, w którym służył gen. Wojciech Jaruzelski.

W wyniku akcji uwolniono 15 więźniów polskich i pięciu ukraińskich. Zginęło dziesięciu żołnierzy sowieckich i kilku funkcjonariuszy UB I PPR. Polacy wyszli z miasta bez strat, poległo pięciu upowców. Za Ukraińcami wysłano nieskuteczny pościg wojsk NKWD.

Porozumienie z Rudy Różanieckiej nie zostało zaakceptowane przez władze cywilne i wojskowe polskiego niepodległościowego podziemia zorganizowanego w Zrzeszenie “Wolność i Niezawisłość”. Jeszcze przed atakiem na Hrubieszów Marian Gołębiowski został aresztowany, skazany na karę śmierci, którą zamieniono na dożywocie. Wyszedł w 1956 r.

Myrosława Onyszkewycza aresztowano w 1947 r. we Wrocławiu. Wyrok śmierci wykonano trzy lata później w więzieniu mokotowskim.