Państwo polskie ratowało Żydów. Polemika z dr Agnieszką Haską

Jakub Kumoch

Hotel Polski przy ul. Długiej 29 na fotografii anonimowego autora wykonanej najprawdopodobniej w 1941 r. Podczas powstania warszawskiego wybudowany w 1808 r. budynek został niemal całkowicie zniszczony, ocalał tylko front. Odbudowano go po wojnie, dziś również jest hotelem i zachował starą nazwę

Operacja berneńska, w wyniku której dzięki paszportom państw południowoamerykańskich udało się wydostać z okupowanej Polski wielu Żydów, była akcją państwową, a nie, jak się dotąd uważało, indywidualną inicjatywą kilku dyplomatów

Z wielkim zainteresowaniem przeczytałem wywiad Pawła Smoleńskiego z dr Agnieszką Haską („Ale Historia”, nr 49 (358), 17 grudnia 2018 r.) ponieważ dotyczy on – po części – sprawy, którą moja placówka i ja badamy od ponad roku. Wywiad ciekawy i bolesny, pokazujący jedną z mało znanych akcji ratunkowych z czasów Zagłady i niewątpliwie udzielony przez badaczkę, która się na sprawie zna. Jednakże wymagający paru zastrzeżeń.

Dr Haska jest wybitną ekspertką, która poświęciła wiele czasu badaniom tzw. afery paszportowej – wyprodukowania przez Poselstwo RP w Bernie i organizacje żydowskie kilku tysięcy paszportów Ameryki Łacińskiej dla ratowania Żydów. Była też jedną z prekursorek tego tematu i jako jedna z pierwszych dokonała odkrycia, że za tą historią w dużej mierze stał mój poprzednik, polski poseł w Bernie Aleksander Ładoś.

Niekiedy jednak jej wnioski są w mojej opinii krzywdzące dla bohaterów tamtych dni.

Przede wszystkim w wywiadzie zabrakło jakiegokolwiek śladu istnienia Konstantego Rokickiego, polskiego konsula w Bernie, który odręcznie sfałszował prawie wszystkie paszporty Paragwaju, a więc najprawdopodobniej większość ratujących życie dokumentów. Po odtajnieniu szwajcarskich archiwów sprawa jest więcej niż jasna, tym bardziej że na stronach Instytutu Yad Vashem jest dostępna online korespondencja Rokickiego z organizacjami żydowskimi dotycząca tego bezprecedensowego fałszerstwa (widać m.in. okoliczności powstania paszportów dla pisarzy Georga Hermanna Borchardta oraz Stanisława Wygodzkiego, widać też „obrabianie” przez Rokickiego całych długich list nazwisk, można też rozpoznać na paszportach jego styl pisma).

Nie wspomnieć o Konstantym Rokickim, to tak jak – mówiąc o ratowaniu żydowskich dzieci – nie wspomnieć o Irenie Sendlerowej.

Jest to zupełnie niezrozumiałe, tym bardziej że raptem dwa miesiące temu sami ocaleni oddali hołd Rokickiemu na cmentarzu w Lucernie, gdzie przez 60 lat spoczywał w nieoznakowanym grobie w sekcji dla ubogich.

Dużym błędem jest również sugerowana nieskuteczność akcji paszportowej. W wywiadzie bezkrytycznie przyjęta została liczba „kilkudziesięciu” ocalonych. Problem w tym, że Agnieszka Haska, znakomita znawczyni sprawy Hotelu Polskiego, nigdy nie publikowała badań na temat innych miejsc, dokąd trafiały paszporty – przede wszystkim obozów koncentracyjnych w Westerbork (Holandia) i Bergen-Belsen (Niemcy), a także wielu innych miejsc w okupowanej Europie. Akcja Silberscheina, Ładosia, Rokickiego, Kühla, Ryniewicza, Eissa i ich wielu pomocników była akcją ogólnoeuropejską.

Od wielu miesięcy pracuję nad bazą danych, tzw. Listą Ładosia. Opublikowana ma być na wiosnę, ale już we wcześniejszych publikacjach podawałem dane i metodologię ich obliczeń. Dziś znamy z imienia i nazwiska 433 ocalonych żydowskich obywateli państw europejskich, posiadaczy paszportów. Wśród nich jest konkretnie 132 Polaków, 130 Holendrów, 126 Niemców, 23 Austriaków, a ponadto m.in. liderzy żydowskiego ruchu oporu z Francji, Słowacji i Włoch oraz wielu innych. Liczba ta wkrótce wzrośnie, bo badacze z Instytutu Pileckiego pracują nad listą posiadaczy paszportów Hondurasu i Peru. Ponadto rzeczywistej liczby nie poznamy zapewne nigdy, ponieważ brakuje nam około 50 proc. nazwisk, a los wielu spośród znanych nam osób jest nie do ustalenia. I to pomimo znakomitej współpracy ze strony Żydowskiego Instytutu Historycznego, Muzeum Auschwitz-Birkenau, IPN (który sprawdza dla nas zawartość bazy danych w Bad Arolsen), wspomnianego Instytutu Pileckiego oraz wielu indywidualnych badaczy i potomków ocalonych.

Wielokrotnie w ciągu roku pokazywałem te dane oraz towarzyszące im dokumenty – jestem otwarty na ich krytykę, ale nie na przemilczanie.

Operacja berneńska nie była też, jak się dotąd uważało, indywidualną inicjatywą kilku dyplomatów. Była to – według wszelkich dokumentów – operacja państwowa, a nie indywidualna. Tak postrzegał ją zresztą Abraham Silberschein, lider RELICO, który przesłuchiwany we wrześniu 1943 r. przez policję zeznał, że został „zadaniowany” przez dwóch polskich dyplomatów – Rokickiego oraz Stefana Ryniewicza, zastępcę posła Ładosia. Na centralną rolę Poselstwa RP wskazywali również Hügli i Eiss, a także Juliusz Kühl, wszyscy przesłuchani między styczniem i majem 1943 r. Stenogramów przesłuchań brakuje w bibliografii artykułu pani doktor z 2015 r., ale od tego czasu były one publikowane choćby przez Ambasadę RP w Bernie i cytowane przez innych autorów.

Ponadto z dokumentów z 1943 r. wynika jasno, że to polska dyplomacja interweniowała w obronie zwolnionego za podrabianie paszportów konsula Peru (późniejszego Sprawiedliwego wśród Narodów Świata), to Ładoś z Ryniewiczem (kolejny nieobecny w wywiadzie) wyciągali z aresztu Abrahama Silberscheina i wreszcie to MSZ – ustami posła Ładosia – skutecznie zaszantażowało Szwajcarię, mówiąc, że walka z paszportami oznaczać będzie skandal międzynarodowy.

To Polska w grudniu 1943 r. przekonała Stany Zjednoczone do interwencji wobec rządu Paragwaju. Również i na ten temat publikowaliśmy dokumenty.

Dlatego negatywna ocena MSZ RP pod kierownictwem Tadeusza Romera, bardzo przychylnego sprawie ratowania Żydów, jest – w mojej ocenie – niesprawiedliwa. W tysiącach dokumentów nie dostrzegam nic, co – w sprawie ratowania życia za pomocą paszportów – byłoby zrobione źle lub opieszale. Dostrzegam natomiast bezprecedensową zgodę na fałszerstwo paszportów z maja 1943 r. motywowaną – jak to ujął w depeszy wysoki urzędnik MSZ – „momentami natury ściśle humanitarnej”.

Niekiedy MSZ domagało się bezpośrednio ratowania poszczególnych rodzin. Na jednym z dokumentów widnieje podpis Romera, na innym – ambasadora w USAJana Ciechanowskiego. Znam osobiście potomków rodziny Kruskal uratowanej w ten sposób, podobnie jak znam Eve Brandel, Amerykankę, córkę pani Suchestow ze Lwowa, w sprawie której MSZ kazało Ładosiowi jechać do Zurychu i interweniować w konsulacie Kostaryki, by ratować ją z Vittel.

Traktowanie operacji berneńskiej jako indywidualnej akcji ratunkowej jest karkołomne, bo w sprawę walki o uznanie paszportów zaangażowanych było kilkanaście polskich placówek, w tym wszystkie ambasady i poselstwa w państwach Ameryki Łacińskiej.

W Instytucie Hoovera i Archiwum Akt Nowych są nawet dokumenty pokazujące polską interwencję także wobec rządu Haiti.

Niewątpliwie akcja berneńska jest akcją polsko-żydowską, a wielu jej bohaterów nigdy nie zostało upamiętnionych. Jak chociażby około setki szwajcarskich Żydów i nie-Żydów, którzy finansowali paszporty dla swoich bliskich, znajomych i nieznajomych. Wśród nich jest anonimowy darczyńca, który przekazał 1000 franków – dwie miesięczne pensje lekarza – by wyciągnąć z Westerbork rodzinę z dwuletnim dzieckiem. Dziś ten wówczas mały chłopiec jest izraelskim emerytem. Znam go i jestem z nim w kontakcie.

Co ciekawe, roli polskich dyplomatów nigdy nie bagatelizowali działacze żydowscy. Recha Sternbuch napisała po wojnie, że bez „ambasadora Ładosia nie uratowałby się prawie nikt”, i jako jedyna udzieliła mu pomocy, gdy klepał biedę we Francji, zaś Chaim Eiss nazwał go Sprawiedliwym wśród Narodów Świata na wiele lat wcześniej, zanim termin ten przyjął Instytut Yad Vashem. Wreszcie po ponad 70 latach nasi dyplomaci odnaleźli w Londynie podziękowania od Agudat Israel dla polskich dyplomatów – wymieniają one na równi Ładosia, Kühla, Rokickiego i Ryniewicza jako osoby, bez których nie uratowano by setek (tego słowa użyto) ludzkich istnień.

Niedawno prezentowałem wyniki naszych badań w Polskim Instytucie Spraw Międzynarodowych i na sali było kilkoro badaczy Zagłady, w tym dr Agnieszka Haska. Wszystko, o czym piszę, omawiałem, pokazywałem dokumenty i – przyzwyczajony do norm akademickich – byłem gotowy na krytykę, której notabene bardzo mi brakuje. Czekałem na pytania o liczby, o sposób dotarcia do danych, zaznaczałem też, że nie każdy posiadacz paszportu ocalał dzięki paszportowi. Pytany byłem o to, czy dyplomata powinien kierować się prawem czy moralnością i dlaczego badania prowadzimy tak późno. Żadne merytoryczne pytanie nie padło.

‘You Could See the Hatred’: Eyewitness Alleges Shocking Verbal Assault on Orthodox Jewish Family by Spirit Airlines Flight Attendant

Ben Cohen

The tail of a plane from the fleet of low-cost US carrier Spirit Airlines. Photo: Reuters / Regis Duvignau.

An Orthodox Jew who traveled with his wife and small children on Tuesday on board a Spirit Airlines flight from Newark to Fort Lauderdale was allegedly described as “that retarded Jew” by a member of the cabin crew, following an argument over whether a seat for his one-month-old baby was permitted on board the aircraft.

A fellow passenger on the early-morning flight told The Algemeiner on Thursday that he had overheard the flight attendant complaining about the family to a colleague, angrily referring to the father as “that retarded Jew” during the course of his rant.

The alleged antisemitic barb came at the height of a nightmare journey for the family that culminated in them being forcibly escorted off the plane by two armed police officers and two Spirit Airlines representatives upon landing in Florida.

Their experience was made public on Thursday morning by former New York State Assemblyman Dov Hikind, who represented the Brooklyn district where the family lives for 35 years before retiring last month.

In an account of their journey provided to Hikind, the couple — who were traveling with their three-year-old and two-year-old daughters, in addition to the baby — said that they had been given permission by a gate agent at Newark Airport to take the baby seat on board after demonstrating that it also functioned as a car seat.

But after buckling the baby into her car seat and taking their own seats on the plane, a female flight attendant informed the couple that the seat was not permitted on board after all. During the argument that followed, a male flight attendant, described by the eyewitness to the incident as white and in his late 20s, reportedly ordered the father to “shut up,” while insisting that the baby had to be unbuckled from her seat — an instruction with which the family complied.

“It was painful to see,” the eyewitness said in a telephone interview. “It was a young couple with three little kids. They were just out to get them. It was disgusting.”

The eyewitness said the male flight attendant had become particularly enraged, encouraging the other cabin staff to round on the family. “I saw how it became personal, how the steward was trying to make a whole fight out of it,” the eyewitness said. “He was trying to get the other staff on his side to say, ‘No, we’re not gonna give in,’ even though they’d been told the baby seat was allowed on the plane.”

During the flight, it was the same male attendant who referred to the father as “that retarded Jew” while speaking about the family with a colleague, said the eyewitness, who had been sitting at the back of the plane near the cabin galley.

“It was like they were out to get them. It was antisemitism,” the eyewitness added. “The guy was full of hatred. You could see it.”

Unfortunately for the family, that was not the last altercation of the flight. When the father attempted to take the two-year-old on his lap alongside the children’s mother, he was ordered back to his seat by the same male steward, who cited airline safety regulations that forbid five people from sitting in a three-seat row. According to the account provided to Hikind, the father “readily complied and returned to his seat.”

But when the plane landed, the other passengers were prevented from disembarking for half an hour so that the family could be forcibly escorted off the plane by the police officers and ground staff. When the couple asked what crime they had committed and whether they were under arrest, they were told that they “had not been wearing seat belts.” The staff then informed the couple that they were henceforth banned from flying on Spirit Airlines, telling the stunned pair, in a parting shot, to “find another flight home.” That same evening, the couple got in touch with Hikind and relayed what had occurred.

“What happened with this family was outrageous,” Hikind told The Algemeiner on Thursday. “When they were taken off the plane, a husband and wife and their three little kids all crying, they were not told what they did wrong. They were not arrested. And then, when they were told, it’s because of the seat belts. It’s ridiculous.”

Asked Hikind: “Was this something that warranted two police officers and two agents of the airline and keeping the other passengers back for a half-hour? It was traumatic for this family. What happened here was unconscionable.”

Hikind said the flight attendant’s bigoted comment about “that retarded Jew” was “what crossed the line for me, and that’s why we went public with the whole picture.”

In a prepared statement that was emailed to The Algemeiner on Thursday afternoon, Spirit Airlines said it would investigate the matter, while strongly defending the conduct of its staff.

“The safety of our Guests and crew is our top priority,” the statement said. “Our records indicate that this Guest ignored flight and ground crew instructions multiple times, beginning with the boarding process and continuing through landing.”

The statement continued: “While the Guests have not contacted us with any allegations of discrimination, we will now launch an investigation and take these matters very seriously. Spirit Airlines does not tolerate any form of discrimination. We are extremely proud of the diversity of our team and strive to provide exceptional service to all of our Guests.”

The eighth-largest carrier in the US, Spirit Airlines provides ultra low-cost flights in and between North America, the Caribbean and Latin America. Famed on the internet for poor reviews in which passengers frequently vow to never fly with the airline again, Spirit was America’s lowest-ranked airline in a 2018 survey of more than 50,000 economy-class passengers by Consumer Reports.