Prof. Grabowski: “Polska dyplomacja zaangażowała się w nacjonalistyczny Kulturkampf”

Katarzyna Markusz

Prof. Jan Grabowski, fot. archiwum prywatne

Partia rządząca Polską coraz śmielej daje do zrozumienia nie tylko politykom, ale i dziennikarzom, że nie powinni zajmować się tematami trudnymi i niewygodnymi, które godzą w dobre samopoczucie Polaków przekonanych o swojej wyjątkowości i bohaterskiej przeszłości. O podejmowanych w związku z tym przez polskie władze działaniach rozmawiamy z prof. Janem Grabowskim z Uniwersytetu w Ottawie.

Przedstawiciel IPN gościł we wtorek na Uniwersytecie w Ottawie, gdzie mówił o Polakach ratujących Żydów w czasie wojny. Przyjechał tam, żeby skonfrontować się z Tobą i Twoimi badaniami?

IPN został wyposażony – za pieniądze polskiego podatnika – z państwowego budżetu, w ogromne środki. Jeżeli chodzi o działania za granicą, to promowanie “łatwej” wersji historii Polski, w wersji “light”, stało się swoistym artykułem eksportowym IPN. Bez wątpienia najważniejszym produktem w serii “light” przeznaczonym na eksport jest historia Zagłady – jakkolwiek okropnie może to zabrzmieć.

Młody człowiek, którego wydelegował na mój uniwersytet IPN, po pierwsze, miał niewiele do powiedzenia, po drugie – nie umiał mówić po angielsku, wobec czego dwudziestominutowy speech był do zniesienia, lecz nie do zrozumienia. Krótko mówiąc, była to kompromitacja, jakiej od dawna u nas nie widziano, ale po tym wykładzie IPN pozostawił na terenie uniwersytetu równie kompromitującą wystawę. Na trzydziestu ogromnych (2 metry na 1 metr) planszach można przeczytać o Polakach ratujących Żydów. Samych Żydów zresztą prawie wcale tam nie widać, ale to w końcu nie Żydzi, a Polacy są tu istotni.

A co jest na tych planszach?

Na planszach widać zdjęcia sprawiedliwych Polaków, trochę dokumentów itp. Ogólny przekaz jest jasny: podczas okupacji Polacy ratowali Żydów z zapałem, z poświęceniem, ofiarnie i gromadnie. Na jednej, jedynej, planszy jest wzmianka o tym, że zdarzały się też wypadki denuncjacji, jest nawet parę donosów, ale zaraz poniżej – uspokajająco – pojawiają się zdjęcia wyroków sądów podziemnych na szmalcownikach. Tego, że szmalcowników zlikwidowanych na podstawie wyroków sądów podziemnych można zliczyć na palcach obu rąk – jakoś na wystawie nie widać. Groteskowo wygląda informacja o tym, że po wojnie ratujący i ratowani pozostawali w miłych kontaktach i że Żydzi dosyłali ratującym paczki zza granicy. Ale dlaczego ci Żydzi znaleźli się nagle za granicą – o tym już się niczego nie dowiemy. Nie dowiemy się też jak wyglądało powitanie wychodzących z ukrycia Żydów. A kulminacja tego powitania nastąpiła przecież 4 lipca 1946 roku w Kielcach. Lecz o tym, rzecz jasna, na wystawie IPN słowa nie ma.

Korzystając z tego, że mamy ostatnie dni zajęć przed przerwą świąteczną, przeniosłem wykład dla studentów trzeciego roku właśnie pod wystawę IPN-u i – w ciągu ponad godziny – wyjaśniałem im jak można zniekształcać przekaz historyczny, na czym polega szyta grubymi nićmi propaganda historyczna, jak można półprawdy podawać jako całą prawdę i jak można budować na fałszu mity narodowej niewinności. I jak wielką groźbę niosą ze sobą słowa Orwella: “Who controls the past controls the future. Who controls the present controls the past”. Co więcej, jak się dowiedziałem, w tym samym celu na wystawie pojawili się moi koledzy i koleżanki z wydziału, którzy wykładają metodologię historii. No bo trudno o bardziej jaskrawy przykład pogwałcenia podstaw metodologicznych naszej dziedziny wiedzy. A tu jeszcze dostarczono nam wystawę loco domo, że się tak wyrażę.

Czy w Polsce istnieje dziś pełna wolność badań naukowych?

Jeżeli chodzi o pracę w instytucjach typu IPN – to na pewno nie. O czym przekonali się na własnej skórze niektórzy moi koledzy i znajomi zajmujący się historią stosunków polsko-żydowskich. Bo to właśnie na tym odcinku obsesje historyczne polskich nacjonalistów wychodzą najjaskrawiej. Jeżeli chodzi o duże uniwersytety, to nie widzę na razie bezpośredniego zagrożenia dla wolności badań, jest to zwarte środowisko, które potrafi – jak na razie – opierać się naciskom i bronić wartości bliskich sercu każdego badacza. Dużo trudniejsza jest sytuacja ludzi w mniejszych ośrodkach, tam, gdzie władza znajduje się dużo bliżej obywatela niż np. w Warszawie.

Tym jednak co wzbudza moje największe obawy, jest przyszłość i kierunki rozwoju badań. Już teraz widać efekt mrożący “polskiej ustawy o Holokauście” – jak w świecie określa się nowelizację ustawy o IPN. Na spotkaniach z nauczycielami (a odbywam ich co roku wiele w Polsce) dowiaduję się o presjach wywieranych przez kuratoria i dyrekcje, których celem jest wzmocnienie “postaw patriotycznych” – postaw rozumianych w najbardziej prymitywny, tryumfalistyczny sposób – wśród młodzieży. Podczas niedawnego cyklu wykładów, który miałem w Krakowie, sporo czasu spędziłem na rozmowach z młodymi historykami, którzy – poszukując własnego pola badawczego – od razu zastrzegli się, że w te bardziej delikatne i najmniej znane tematy iść nie będą.

Politycy chcą wpływać na to co mówimy i piszemy?

Oczywiście. Dla nacjonalistów rządzących dziś Polską, historia, czy też raczej ich wizja narodowej przeszłości, to punkt centralny projektu wychowania nowego pokolenia. Tego powinniśmy się niesłychanie bać. Kiedy czytam o setkach milionów złotych, które idą dziś na budowę muzeów ”pozytywnej narracji” – na różne koszmarne projekty muzealne Rydzyka, na Muzeum Historii Polski, na muzeum Żołnierzy Wyklętych, na muzeum w Markowej, na dekonstrukcję Muzeum II Wojny Światowej, na muzeum “miłości polsko-żydowskiej“, jak ładnie określił minister Gliński planowane muzeum getta warszawskiego – to się robi bardzo nieprzyjemnie. A jak sobie zajrzymy do podręczników szkolnych to, jak już wspomniałem, grozą wieje. Także nie powinno nas dziwić, że połowa (!) polskiej młodzieży gimnazjalnej dziś twierdzi, że w Jedwabnem, w stodole, Niemcy spalili Polaków ukrywających Żydów!

Ale za tę sytuację nie odpowiada jedynie obecnie rządząca partia.

Rząd dusz, jaki zdają się w Polsce dziś sprawować nacjonaliści spod znaku dalekiej prawicy, nie wziął się znikąd. Mam tu ogromny żal do poprzednich, demokratycznych, rządów, które w części oddały historię w pacht ekstremistom, a w części – tę wizję narodowej przeszłości po prostu podzielały. W tym marszu samozadowolenia narodowego szła w końcu większa część polskiego społeczeństwa – a wyrazem tego był były prezydent Komorowski, nieudolnie i nieporadnie próbujący obchodzić nacjonalistów z prawej strony, kłaniając się Dmowskiemu oraz “żołnierzom wyklętym”. Pamiętam też moją rozmowę z byłą minister kultury, dla której Zagłada polskich Żydów wydawała się być kukułczym jajem złośliwie podrzuconym Polakom przez Niemców. Byłem tym wstrząśnięty.

To, co się dzieje dziś nie powinno nas dziwić; to efekt lat ciężkiej pracy i ciężkich zaniedbań. Polska jest dziś krajem tonącym w biało czerwonych flagach, upstrzonym pomnikami własnej wielkości, a zarazem miejscem, gdzie nie ma ani jednej instytucji zajmującej się dziejami Zagłady (proszę nie mówić, że jest nią kilkuosobowe i oparte o wolontariat Centrum Badań nad Zagładą IFiS PAN, którego jestem członkiem!), gdzie nie ma ani jednej katedry historii Zagłady i gdzie nie ma ani jednego muzeum Zagłady! W kraju, któremu wymordowano z klucza rasowego 10% ludności….w kraju, w którym wymordowano ponad 98% ludności żydowskiej….

Niedawno operatora TVN próbowano oskarżyć o propagowanie faszyzmu, bo brał udział w przygotowaniu materiału na temat polskich neo-faszystów. Dla wielu to jednoznaczna próba zastraszenia dziennikarzy, którzy podejmują trudne tematy. Politycy nie mogą powstrzymać się przed krytykowaniem mediów. Mnie samą w mediach społecznościowych krytykował ambasador Polski w Szwajcarii, doradca premiera (który pod moimi artykułami w zagranicznych mediach pisał “fake news”), a nowy ambasador Polski w Izraelu porównał mnie do “lekarza, który źle leczy”. Naciski na badaczy, naciski na media. Jak się przed tym bronić?

Zastraszanie dziennikarzy staje się jednym z coraz to częściej widzianych sposobów działania polskich władz. Widać dziś, że polskie państwo nie tylko ma kły, ale że lubi je odsłaniać. Zaangażowanie zaś polskiej dyplomacji w nacjonalistyczny Kulturkampf jest czymś czego doświadczam na własnej skórze nie od dziś. Jeżeli urzędnicy polskiego MSZ, będący dyletantami na polu historii, ważą się karcić i pouczać profesorów historii, to wyobrażam sobie jak śmiało mogą sobie poczynać wobec dziennikarzy. Jak sobie z tym radzić? Przenosząc walkę na pole przeciwnika, wyciągając ich kłamstwa i półprawdy z mroku, pisząc o tym jak najwięcej. Ostatnio czytałem w OKO press dobrze napisaną “dekonstrukcję” dyskursu polskiego ambasadora w Izraelu. Szkoda tylko, że na to człowiek marnuje czas, który można by o wiele lepiej spożytkować.

Co musiałoby się stać, żebyśmy wszyscy zaczęli o tej historii rzetelnie rozmawiać?

Od lat nawołuję – z dość mizernym skutkiem – do gruntownej rewizji naszego rozumienia przeszłości. Do tego abyśmy nie unikali konfrontacji z najtrudniejszymi fragmentami własnej historii. Żebyśmy nie szukali osłony w kojących truizmach, półprawdach czy wręcz w dobrze brzmiącym i ładnie opakowanym kłamstwie. Jeżeli wydarzyły się rzeczy straszne (a było ich wiele, tak jak wszędzie) to przecież nie możemy ich otorbić, owinąć kokonem niepamięci, udawać, że „Polacy, nic się nie stało!”. Nie jest to w żaden sposób zresztą mój oryginalny wkład w dyskusje o historii – wystarczy sobie sięgnąć po Gombrowicza, którego zawsze polecam jako odtrutkę na nacjonalistyczną histerię i bogoojczyźniane miazmaty.

Rozmawiała Katarzyna Markusz

Selma Engel, 96, Dies; Escaped Death Camp and Revealed Its Horror

Katharine Q. Seelye

Selma Engel in 1944. A Dutch Jew, she survived the Sobibor death camp and was one of the first to testify about it.
CreditCreditvia Alexander Pechersky Foundation

Selma Wynberg Engel, who escaped a Nazi extermination camp after a prisoner uprising and was among the first to tell the world about the camp’s existence, died on Tuesday in East Haven, Conn. She was 96.

Her daughter, Alida Engel, confirmed the death, at an assisted living facility.

A Dutch Jew, Mrs. Engel was among 58 prisoners who escaped from the secret Sobibor extermination camp in Eastern Poland and lived to see the end of the war. Only one other former Sobibor prisoner, Semyon Rozenfeld, of Israel, is believed to be alive today.

When the Germans invaded the Netherlands in 1940, Mrs. Engel was forced into hiding. In 1942, they seized her during a roundup of Jews and sent her to two concentration camps in succession before shipping her to Sobibor in April 1943. It was one of the Nazis’ camps used solely for the purpose of exterminating Jews.

Most prisoners sent to Sobibor were instantly gassed or shot to death, but Mrs. Engel, who was 20, was selected to sort the clothing of the dead and thus spared.

Knowing that all the prisoners would be murdered sooner or later, a group of them staged a revolt. At 4 p.m. on Oct. 14, 1943, they lured guards to remote locations and killed 11 of them with knives and axes.

About 600 prisoners broke free and fled under machine-gun fire. With the grounds dotted with land mines, only about half made it to the fences. Search squads recaptured most of the rest.

One prisoner, Chaim Engel, had also survived as a clothes sorter. He grabbed Selma’s hand and fled with her. They were among only a few to escape alive.

Selma and Chaim Engel and their daughter Alida in 1946 in Zwolle, Netherlands, Mrs. Engel’s hometown. They came to feel unwelcome there because of Mr. Engel’s roots in Poland and eventually left.CreditEngel Family Photo

The couple went on the run for at least two weeks before finding refuge with a Polish peasant family, who, for a fee, hid them in a hayloft in their barn. They remained there for nine months, until it was safe for them to set off on a long journey back to the Netherlands.

Within days of the uprising, with so many escapees on the loose and fearing that Sobibor would be discovered, the Germans liquidated the camp, plowing it under and planting crops to disguise it as a farm.

But they could not stop Mrs. Engel. Well before arriving in the Netherlands, she began telling the world what she had witnessed and, along with her husband, would continue to do so for the rest of their lives.

In July 1944, shortly after the Red Army had crossed the Polish border, she and two other Sobibor escapees told Russian reporters about the camp, according to “Sobibor Extermination Camp 1942-1943,” a 2015 book by Marek Bem.

Their account was published in Sept. 2, 1944, in the Russian newspaper Komsomolskaya Pravda under the headline “The Death Factory in Sobibor.” It was the first public description of the camp.

All told, at least 167,000 people and possibly as many as 350,000 were murdered at Sobibor from March 1942 to October 1943.

“Selma and Chaim and others told the world about what happened in Sobibor,” Ad Van Liempt, a Dutch historian and author, said in a telephone interview. “They let the secret out.”

They went on to testify at the trials of German officers, provided written and oral accounts of their ordeal and were interviewed for books and other publications over the decades.

Mrs. Engel was born Saartje Wijnberg (pronounced SAR-cha WINE-berg) on May 15, 1922, in Groningen, the Netherlands. She and her three brothers grew up in the city of Zwolle, where their parents, Samuel and Alida, ran a kosher hotel. She Anglicized her name when she moved to the United States in 1957.

She finished high school just as the Germans invaded the Netherlands in 1940. Her father died of a heart attack in 1941, unrelated to the war. She lost most of the rest of her family in the Holocaust.

After the war, the couple, who formally married in 1945, settled in Zwolle, Mrs. Engel’s hometown, where they established a textile store and had two children. Their first child, a baby boy, had died in 1944 as they were making their way back to the Netherlands.

But they encountered deep resentment toward Mr. Engel, a Polish Jew. Despite the massive losses that Poles themselves suffered in World War II, many viewed Poland as complicit in the Holocaust; more than 100,000 Dutch citizens had been deported to camps in Poland, and more than 34,000 Dutch Jews had been killed at Sobibor. Mrs. Engel was the only woman from the Netherlands to survive the camp.

The prejudice against them made the couple feel trapped. The authorities threatened them with deportation, Mr. Engel because he was from Poland and Mrs. Engel because she had married him, making her, in their eyes, a Polish citizen, too.

Poland, however, was no longer accepting the return of Polish citizens expelled from other countries, and the Engels had little interest in going there anyway.

They moved to Israel in 1951 and to the United States in 1957, yearning to live in a peaceful country after the Sinai War of 1956.

Mr. Engel eventually became a jeweler in Old Saybrook, Conn. They lived in Branford, Conn., for almost 50 years.

Ab Klink, the Dutch health minister, with Mrs. Engel in a ceremony in 2010 in which she was knighted by the queen. At right is her granddaughter Tagan Engel. Mr. Klink also issued a formal apology “for the way the Dutch government treated you and your husband almost 65 years ago.” Mrs. Engel refused to accept it.CreditMarcel Antonisse/Agence France-Presse — Getty Images

Although they had told their story many times, it was largely unknown in the postwar Netherlands until the last decade, when a team of Dutch historians, including Mr. Van Liempt, visited Mrs. Engel in Connecticut to research a book about her. It was published in 2010 as “Selma, the Woman Who Survived Sobibor” and led to a documentary film of the same name.

In addition to her daughter, Mrs. Engel is survived by a son, Ferdinand, as well as four granddaughters and eight great-grandchildren. Her husband died in 2003.

On April 12, 2010, Queen Beatrix of the Netherlands knighted Mrs. Engel in recognition of her historical witness. On the same day, the Dutch minister of health care, Ab Klink, issued a formal apology.

“I apologize for the way the Dutch government treated you and your husband almost 65 years ago,” he said. “It is almost unthinkable. I say to you: We are very, very sorry.”

recommended by: Leon Rozenbaum

Mrs. Engel said she was honored to receive the knighthood, but she rejected the apology, telling family and friends that it was too little, too late.

Asked to explain how Mrs. Engel could accept one but not the other, her granddaughter, Tagan Engel, who accompanied Mrs. Engel to the ceremonies in 2010, said in an email that her grandmother had seen them as two different things.

With the knighthood, Ms. Engel wrote, her grandmother had “accepted the acknowledgment and attention to her story after so many years, but that was not the same as accepting an apology for the killing of all but a handful of her family and hundreds of thousands of other Jews.”

A version of this article appears in print on Dec. 9, 2018, on Page A26 of the New York edition with the headline: Selma Engel, 96, Who Escaped Death Camp, Dies. Order Reprints | Today’s Paper | Subscribe