TARNÓW. „GALICJANER SZTETL”

GALERIA

TARNÓW. EDZIA, HANNA MILLER, ANNA WEKSLER (1939)

Pierwsze rodziny żydowskie osiedliły się na przedmieściu wschodnim Tarnowa w XV w. W XVI w. zezwolono im na zakup kilku domów w obrębie murów miejskich, ale przy wyraźnie wydzielonej ulicy. Tak tworzyć się poczęła dzielnica żydowska, bardzo powoli rozszerzająca swój obszar.

4 maja 1581 r. Żydzi tarnowscy otrzymali przywilej od ówczesnego właściciela Tarnowa, księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego zapewniający im wyłączenie spod jurysdykcji tarnowskiej (miejskiej), a także gwarantujący bezpieczeństwo synagogi i cmentarza. Jednakże już w 1633 r. wydany został dekret zabraniający przyjmowania Żydów do miasta oraz zakazujący im zajmowania się handlem, szynkarstwem i dzierżawami. 3 lipca 1637 r. wszystkie dawne przywileje przywrócono, aby w 1654 r. znów je odwołać.

Dopiero w drugiej połowie XVIII w. miasto, zniszczone gospodarczo i popadające w ruinę, zezwoliło na liczniejsze osiedlenie się kupcom żydowskim w obrębie murów miejskich. W 1772 r. mieszkało tu 1200 Żydów, stanowiąc 34% ludności. W 1788 r. założono szkołę żydowska, której pierwszym rektorem został Naftali Herz Homberg. W 1842 r. założono szpital żydowski. W 1890 r. fundacja barona Hirscha założyła w Tarnowie drugą szkołę żydowską.

W drugiej połowie XIX w. Żydzi przodowali w handlu i drobnym przemyśle. Zajmowali wówczas zwartym osadnictwem całą wschodnią część miasta, zwaną Grabówką, a także Rynek i kilka przyległych ulic. W 1890 r. w mieście mieszkało 11 677 Żydów, stanowiąc 42,4% ogółu mieszkańców.

W 1887 r. powstało stowarzyszenie syjonistyczne Hatchija („Odrodzenie”), które zmieniło potem nazwę na „Syjon”. W latach 1891–1893 Tarnów stał się „metropolią” ruchu syjonistycznego, do której zwracały się podobne organizacje nie tylko z miast galicyjskich, ale także z Wiednia i Berlina. W latach 1895–1896 sprowadzono z Palestyny duże ilości wina i koniaku do miejscowych sklepów (podobnie jak do Lwowa); zyski ze sprzedaży trunków przekazano na cele towarzystw kolonizacyjnych. W 1897 r. wybitny działacz syjonistyczny Abraham Salz utworzył w 1897 r. stowarzyszenie Ahawat Syjon („Miłość Syjonu”, także Galicyjskie Towarzystwo do Prac Kolonizacyjnych w Palestynie), z siedzibą w Tarnowie. Miało ono doprowadzić do „założenia nowego osiedla w Palestynie i skolonizowania go, w miarę możności Żydami pochodzącymi z Galicji”. W tym celu Salz zakupił od słynnego bankiera Edmunda Rotszylda grunty w Górnej Galilei o powierzchni 900 ha. Nadano im nazwę Machnaim. Na początku 1898 r. Ahawat Syjon mianowało Zygmunta Bromberga administratorem kolonii i wysłało go do Palestyny. Jesienią 1898 r. wyjechało do Machnaim pierwszych 11 kolonistów z Tarnowa, a w początku następnego roku –  dalszych pięciu. W 1903 r. powstało stowarzyszenie syjonistyczne żydowskich kobiet „Miriam”. W 1906 r. odrodziła się frakcja ortodoksyjnej organizacji Mizrachi, funkcjonującej już w Tarnowie przed 1884 roku.

W 1908 r. ukończono budowę Nowej Synagogi, zwanej Jubileuszową. Była to najbardziej okazała budowla gminy żydowskiej w mieście. W 1910 r. powstało stowarzyszenie Safa Berura, które założyło w Tarnowie szkołę i bibliotekę, liczącą 20 tys. książek w języku polskim, hebrajskim, jidysz i niemieckim.

W okresie międzywojennym w 1921 r. w Tarnowie żyło 15,6 tys. Żydów, stanowiąc 42% mieszkańców. W latach 1920–1939 emigrowało do Palestyny przeciętnie 70–150 osób rocznie. W 1928 r. zaczęto wydawać syjonistyczny „Tygodnik Żydowski” w języku polskim, który zdobył sobie powszechną poczytność w mieście. We wrześniu 1939 r. liczba Żydów w Tarnowie wzrosła do około 25 tys. osób (45% ogółu mieszkańców). Znaczna część z nich stanowiła elitę intelektualną i kulturalną miasta; byli to adwokaci, lekarze, muzycy, nauczyciele, przedsiębiorcy. Większość Żydów należała jednak do biedoty. Tarnów był wówczas czwartym w byłej Galicji miastem co do liczby Żydów – po Lwowie, Krakowie i Stanisławowie, a pierwszym pośród większych miast pod względem udziału w ogólnej liczbie mieszkańców.

Podczas drugiej wojny światowej, Niemcy wkroczyli do Tarnowa 7 września 1939 r. Już w listopadzie 1939 r. spalili i wysadzili wszystkie synagogi oraz domy modlitwy (było ich 40). W marcu 1941 r. z ich rozkazu powstało getto, w którym zamknięto ok. 40 tys. Żydów z Tarnowa, okolic oraz zagranicy.

Pierwszy aktem ludobójstwa w Tarnowie była tzw. pierwsza akcja. W dniach 11–19 czerwca 1942 r. Niemcy zgromadzili na rynku miejskim tysiące Żydów. Jednocześnie na ulicach miasta oraz na cmentarzu żydowskim rozstrzelano 3 tys. osób, w lesie w pobliskiej Zbylitowskiej Górze zamordowano kolejne 7 tys. osób, a następne 12 tys. wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu. We wrześniu 1942 r. wywieziono 5 tys. Żydów do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau oraz 3 tys. Żydów do obozu koncentracyjnego w Płaszowie. Podczas likwidacji getta we wrześniu 1943 r. Niemcy zamordowali na miejscu ok. 10 tys. Żydów, a pozostałych wywieźli do obozu koncentracyjnego w Płaszowie i obozu pracy przymusowej w Szebniach. Opuszczone budynki getta niszczały; rozebrano je już po wojnie. Na ich miejscu powstało nowe osiedle, które zupełnie zatarło kształt pierwotnej dzielnicy, w całości przed wojną zamieszkałej przez Żydów.

BIBLIOGRAFIA

• Bańburski K., Bogacz J., Kozioł J., Żydzi w Tarnowie: świat, którego nie ma, Tarnów 2003.
• Bartosz A., Żydowskim szlakiem po Tarnowie, Tarnów 2007.
• Hońdo L., Cmentarz żydowski w Tarnowie, Kraków 2001.
• Śliwa J., Tarnów, [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, Bloomington – Indianapolis 2012, ss. 584–587.
• Tarnow, [w:] Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, vol. III, New York 2001, ss. 1293–1296.
• Tarnow, [w:] Encyclopaedia Judaica, red. F. Skolnik, M. Berenbaum, t. 19, Detroit 2007, ss. 519–520.

How the Abduction of a Jewish Boy Led to the Founding of “Alliance”

Ushi Derman

The Alliance school network has been considered for years an educational empire. More than a million students have graduated from its hundreds of schools in dozens of countries around the world, since its founding in 1860. Much has been written about Alliance’s educational message. Its leaders’ proficiency in integrating the old and the new, tradition and progress, and excellence and humanity led to a significant cultural and social revolution among the Jewish boys and girls who lived in Islamic nations – from the North African city of Tetouan to the Land of Israel to Tehran.

That is all well and good. But do the thousands of pupils attending the first day of school this morning at Israel’s Alliance schools know that they owe their education to the germ that infected a helpless Italian-Jewish baby 167 years ago? Probably not. 

Alliance Israelite Universelle girls’ school in traditional costume, Tunis, Tunisia, 1903 ( Oster visual documentation center at Beit Hatfutsot, courtesy of Abraham Hatal, Jerusalem)

Shlomo Mortara was a successful Jewish tailor from Bologna, whose clientele included the local police. Ten policemen wearing uniforms produced by the Mortaras knocked on their door on the evening of June 23, 1858. Their stern facial expressions signaled to the tailor that this jovial group had not come to praise him for his sewing skills. One officer presented Mortara with a decree signed by Pope Pius IX, stating that he must hand over his six-year old son Edgardo to the church at once. The reason: Church records revealed that Edgardo had been baptized when he was a year old, and the law banned Catholic children from being educated in a Jewish home. Once must remember that at that time, the modern nation of Italy had yet to be established, and the city of Bologna was part of the Papal State. The failing theocracy’s primitive law enforcement answered to Pope Pius IX, the head of state who declared himself the only human on the planet who was never mistaken.

The Jewish tailor begged the Italian officers to grant him 24 hours to clarify the matter and immediately contacted the city’s governor. The governor shared with him some jaw-dropping information. When Edgardo was a year old, he had contracted tuberculosis and appeared to be dying. This much the father certainly knew. But he did not know that – fearing that the infant would pass to the afterlife and burn in eternal hell before he was absolved of his sins – the family’s Christian servant girl, Anna Morisi, took him to the church to baptize him.

The teaching staff of Alliance School, Hamadan, Iran 1947 (Oster visual documentation center at Beit Hatfutsot, courtesy of Moshe Rassek, Israel)

Anna Morisi was not just an innocent believer. She had a complex past. She had become pregnant out-of-wedlock a few years prior. Shlomo Mortara mercifully paid to board her baby in an orphanage. But when she fell pregnant again several years later, the Mortaras refused to collaborate and fired their servant. As the old saw says, you should always beware of those you help. She divulged to church authorities after she was sacked that the Mortara family was holding a baptized child.

The father’s pleas did not help. Two days later, a carriage loaded with toys and sweets provided by the Church stopped in front of the Mortara home, and they were forced, choking back their tears, to bid their little son farewell. They would only meet again when Edgardo was an altar boy named after his abductor, “Pius.”

But what’s the big deal? The Church has kidnapped hundreds of Jewish children throughout history. What made Steven Spielberg consider turning the Edgardo Mortara story into a film? The answer combines technology and politics.

Inspector Milou addresses the director Mr. Lerner and the children and teachers of Alliance School during the end of the year ceremony, Meknes, Morocco, June 1954 ( Oster visual documentation center at Beit Hatfutsot, Raphael and Georgette Cohen collection)

One must remember that this story did not take place in the dimness of the Middle Ages. It occurred during the last third of the 19^th century, when trains began to transverse Europe and the telegraph that connected the four corners of the globe expedited the development of mass communications. The Jewish world exploited the technological revolution, and key figures like Minister Moses Montefiore, shed light on the story that echoed around the world. International press dubbed it the “Mortara Affair.” It represented a significant turning point as it comprised the first public Jewish protest since the Jews’ emancipation.

The Mortara Affair also touched an acutely sensitive political nerve: the battle of secular Western nations to wrest the public arena from religious institutions led by the Papal State. Major French and English newspapers used the kidnapped Jewish boy to lock horns with the Church and the Mortara case remained in the headlines.

“This was an act of arrogance on the part of one of the most backwards nations in the West,” wrote historian Renee Remo about the Papal State. “The abduction of the Italian-Jewish boy from Bologna did much more to foment anti-religious Catholic sentiment than the awkward public blunders of dozens of bishops and priests.” In other words, the free world hated the Church more than it pitied the Mortaras.

Student of the Laurence Kadoorie School, Mosul, Iraq 1930s. In the background the two school buildings: one the Alliance school for boys named after Laurence Kadoorie, and the second, the Alliance school for girls named after Rima Kadoorie. ( Oster visual documentation center at Beit Hatfutsot , courtesy of Ezra Laniado, Israel)

How did the story end? All attempts to free Edgardo failed, because Pius IX refused and because reeducation turned the Jewish boy into a devout Catholic. When he became a teenager, Edgardo changed his name to Pius and joined the Augustine Order. He later served the Church in Germany and New York, earning the title of Papal Emissary. In 1879, 21 years after he was kidnapped from his parents’ home, he was permitted to renew his relations with his Jewish family. He died in a Belgian monastery in 1940.

The most important lesson learned from this dismal affair was that there was a need for an independent Jewish framework to fight the Church’s proselytizing. This was the background for the establishment in 1860 France of the Alliance Israélite Universelle Society, bearing the motto:  “All Jews are responsible for one another.”  Owing its establishment in large part to the “Mortara Affair,” Alliance championed the empowerment of Jewish identity alongside instilling modern values, foreign language acquisition, and science education. The first Alliance school opened in 1862 in Tetouan, Morocco. In 1870, the first agricultural school opened in the Land of Israel in Mikveh Yisrael. The Alliance school in Haifa opened in 1884, and eight years later, another Alliance school opened in Jerusalem.

They say that the fluttering of a butterfly’s wings on one side of the globe can lead to a tsunami on the other. In this story, the emergence of a miniscule germ in the Land of the Boot sparked an educational and social revolution in the Jewish world of the Islamic nations and the Middle East, changing the lives of tens of thousands of children and adults. May this school year be a success!