Józef Stalin, marzec 1935 Fot. domena publiczna

W latach 20. i 30. już jako jedynowładca Stalin raz po raz zapowiadał światową rewolucję, a nawet „nieuchronną” wojnę z kapitalistycznym światem. W rozmowie 9 września 1927 r. z delegacją amerykańskich robotników zrobił czytelną aluzję do przyszłego starcia ze Stanami Zjednoczonymi: „(…) w toku dalszego rozwoju rewolucji międzynarodowej i reakcji międzynarodowej będą się kształtować dwa ośrodki w skali światowej: ośrodek socjalistyczny skupiający kraje ciążące ku socjalizmowi i ośrodek kapitalistyczny skupiający kraje ciążące ku kapitalizmowi. Walka tych dwóch obozów rozstrzygnie o losach kapitalizmu i socjalizmu na całym świecie”.

Sowiecka sieć światowa

W połowie lat 30. uruchomiono szeroki program budowy floty oceanicznej wstrzymany na początku II wojny światowej, kiedy siły i środki przekierowano na produkcję broni i amunicji dla sił lądowych. Ale nawet w obliczu rychłego starcia z nazizmem, faszyzmem i japońską juntą horyzonty Stalina nie ograniczały się do Eurazji. W sierpniu 1940 r. wywiad marynarki wojennej ZSRR przygotował „Perspektywiczny plan budowy światowej sieci nadawczo-odbiorczej na lata 1940-1943″. Przewidywał on instalację tajnych odbiorników i nadajników m.in. w strefie Kanału Panamskiego, w Nowym Jorku, San Francisco, Argentynie, Brazylii i Afryce. Plan budowy tak wielkiej sieci musiał być uzgodniony ze Stalinem.

Wojna z Niemcami nie poszła po myśli radzieckiego kierownictwa, ale gdy tylko zamajaczył w oddali kres zmagań z III Rzeszą, na konferencji w Teheranie Stalin próbował skłonić aliantów do eksterminacji pojmanego dowództwa Wehrmachtu. Zaproponował egzekucję 50-100 tys. oficerów i sierżantów, co Roosevelt próbował obrócić w żart, a przerażony Churchill kategorycznie odrzucił. Nasuwa się jedyne możliwe wyjaśnienie tej inicjatywy wodza – chęć zapobieżenia szybkiej odbudowie armii niemieckiej przez aliantów. Stalin zdawał sobie sprawę z tego, jak trudną byłaby przeszkodą podczas marszu na Lizbonę.

Podbój Europy jest realny

Pod koniec stycznia 1945 r., kiedy Armia Czerwona kontynuowała operację wiślańsko-odrzańską, były szef Kominternu Gieorgij Dymitrow opisał w dzienniku przyjęcie na daczy Stalina. Obecnych było wielu czołowych komunistów jugosłowiańskich i bułgarskich i wielu radzieckich popleczników wodza, który w jednym z toastów zdobył się na szczerość: „Kryzys kapitalizmu przejawił się podziałem kapitalistów na dwie frakcje – faszystowską i demokratyczną. Zawarliśmy sojusz z demokratyczną frakcją kapitalistów, bo mieli interes w zapobieżeniu dominacji Hitlera, jako że to brutalne państwo doprowadziłoby klasę robotniczą do skrajności i do obalenia samego kapitalizmu. Teraz mamy sojusz z jedną frakcją przeciw drugiej, ale w przyszłości zwrócimy się też przeciw tej pierwszej frakcji kapitalistów”.

O podobnych nastrojach w armii przypomniał walczący na froncie poeta i pisarz Dawid Samojłow: „Wariant dalszego pochodu przez Europę – wojna z obecnymi sojusznikami – nie wydawała się niemożliwa ani mi, ani wielu moim braciom żołnierzom. Sukces militarny, smak zwycięstwa i niezwyciężoności, jeszcze niewygasły ofensywny zapał – wszystko to rodziło myśl, że podbój Europy jest możliwy i realny. Z takimi nastrojami w wojsku można było nie zatrzymać się w Berlinie”.

Winston Churchill, Harry Truman i Józef Stalin w Poczdamie, lipiec 1945 r. Fot. domena publiczna

Ale Stalin był wyrachowany i daleki od hurraoptymizmu. Rozumiał, że najpierw trzeba lizać rany i przygotować kraj i armię do wojny z nowym przeciwnikiem. O tej perspektywie mówił ezopowym językiem 9 lutego 1946 r. na zebraniu stołecznego okręgu wyborczego. Opublikowane nazajutrz w „Prawdzie” przemówienie obfitowało w wojowniczą retorykę, ale najszczerszy był wstęp: „Wojna była nieuchronnym skutkiem rozwoju światowych sił ekonomiczno-politycznych na bazie współczesnego monopolistycznego kapitalizmu. (…) Światowy kapitalistyczny system gospodarczy niesie w sobie elementy powszechnego kryzysu i militarnych konfliktów. (…) Wojennej katastrofy dałoby się może uniknąć, gdyby możliwa była okresowa redystrybucja surowców i rynków zbytu między krajami zgodnie z ich ekonomicznym potencjałem drogą uzgodnionych pokojowych decyzji. Uniemożliwiają to obecne kapitalistyczne warunki rozwoju światowej gospodarki”.

Odpowiedzią na mowę Stalina było przemówienie Churchilla w Fulton, 5 marca 1946 r., gdzie padły słowa opadnięciu żelaznej kurtyny.

Gdzie dwóch się bije…

W 1948 r. Stalin przedstawił jasno komunistycznym przywódcom Bułgarii i Jugosławii perspektywy rozwoju sytuacji międzynarodowej i konieczność wsparcia bojowników wojny domowej w Grecji: „Nie bójcie się jakiegoś »imperatywu kategorycznego« w kwestii obowiązku moralnego. My nie mamy takich imperatywów. Cały problem sprowadza się do równowagi sił. Jak możesz, uderzaj. A jak nie, to nie stawaj do walki. Walczymy nie wtedy, kiedy chce wróg, tylko kiedy to jest w naszym interesie”.

Stalin, kiedy uruchomił produkcję broni chemicznej i biologicznej i miał własną bombę jądrową, już w 1950 r. nie wykluczał przystąpienia do ostatniego boju. Ściślej mówiąc, zrozumiał, że wojna, którą wszczął w Korei, może przerodzić się w masakrę globalną. Pisał o tym szczerze do Mao Zedonga na początku października 1950 r.: „Ze względów prestiżowych USA mogą wdać się w wielką wojnę, (…) potem wciągnąć w nią Chiny, a wtedy do wojny przystąpi ZSRR. (…) Czy mamy się tego bać? Według mnie nie, bo razem będziemy silniejsi niż USA i Anglia. (…) Jeśli wojna jest nieunikniona, niech będzie teraz”.

Po ataku Korei Północnej na Koreę Południową dowództwo sił powietrznych USA zasugerowało kontratak nie na Phenian, tylko na zakłady zbrojeniowe na Uralu i Syberii.

Ale ostrożni politycy odrzucili ten pomysł. Przecież na początku 1950 r. ZSRR i ChRL podpisały układ o wzajemnej pomocy i z końcem 1950 r., wraz z pojawieniem się „ochotników” Mao, konflikt na Dalekim Wschodzie przerodził się w wojnę chińsko-amerykańską. Tego właśnie chciał Stalin, który zręcznie przeciwstawił najliczniejszy naród świata najbogatszemu. Podobną metodę testował już w latach 1939 i 1941, kiedy paktami o nieagresji z Niemcami i Japonią sprowokował globalną jatkę.

Stalin, Ulbricht i Mao Zedong, 1949 rok domena publiczna

W 1950 r. ponownie postawił się w roli trzeciego, który cieszy się, gdy dwóch się bije. Co więcej, według doniesień, które miał na biurku w grudniu, odrzutowce MiG-15 okazały się skuteczne przeciwko „latającym superfortecom”, a także eskortującym je myśliwcom. Amerykański odwet jądrowy stał się mniej straszny. Wkrótce kontyngent amerykański w Korei przewyższył liczebność oddziałów USA stacjonujących w Europie. ZSRR zwiększył też dostawy broni dla wietnamskich powstańców – zarówno rękami Mao, jak i bezpośrednio – żeby odciągnąć część wojsk francuskich z Europy, której pragnął.

Stalin wyznaczył termin III wojny światowej

Związek Radziecki zyskał kolejną „pięciolatkę” na prace nad bombą termojądrową i przygotowywanie uderzenia, w którym dużą rolę miały odegrać siły satelitarne. Późnym wieczorem 9 stycznia 1951 r. na Kremlu rozpoczęła się odprawa wojskowo-politycznego kierownictwa ZSRR i pięciu środkowoeuropejskich krajów „demokracji ludowej”. Jak zanotował minister obrony Rumunii Emil Bodnaras, Stalin wyznaczył termin III wojny światowej: „To, że przez najbliższe dwa-trzy lata USA będą związane w Azji, jest okolicznością bardzo sprzyjającą dla nas, światowego ruchu rewolucyjnego. Musimy te dwa-trzy lata dobrze wykorzystać”. Potem wódz wydał „młodszym braciom” wiele poleceń sprowadzających się do tego, że mają zmienić swoje kraje w koszary i zakłady zbrojeniowe. Jak wspominał w rozmowie z Teresą Torańską uczestnik spotkania Edward Ochab: „Z ciężkim sercem przyjmowaliśmy te »sugestie« i wynikające z nich perspektywy”.

Swietłana Allilujewa, córka Stalina, wspominała, że podówczas wódz „(…) zawziął się na cały świat. (…) Zimą z 1952 na 1953 r. zapadły najmroczniejsze ciemności. (…) Do całego szaleństwa doszedł szczęk oręża. Z byle powodu z Moskwy wydalony został ambasador USA George Kennan. Jeden pułkownik, artylerzysta, towarzysz moich braci [zapewne adoptowany syn Stalina Artiom Siergiejew], rzekł mi wtedy poufnie:

»Och, teraz czas zacząć, żeby się odegrać, dopóki żyje twój ojciec. Teraz jesteśmy niezwyciężeni!«.

Trudno było myśleć o tym serio, ale takie faktycznie były nastroje w kierownictwie. Ludzie bali się mówić, to było jak cisza przed burzą”.

Nagły koniec dyktatora

Józef Stalin Fot. Domena publiczna

Ale 1 marca 1953 r. piorun trafił Stalina. Atak apopleksji, wylew, wezwani przez ochronę przerażeni towarzysze zwlekali z wezwaniem lekarza. Czego bali się bardziej – tego, że generalissimus ozdrowieje i urządzi im sądny dzień, czy że odzyskawszy przytomność, uzna przywołanie medyka za próbę odsunięcia go od władzy? Z czasem wyłoniła się obawa, że wszystkim grozi śmierć – wódz mógł dojść do siebie i rozgniewać się na tych, którzy nie udzielili mu pomocy. W końcu wezwano lekarzy, ale nie umieli już uratować despoty. Blisko pięć dni cierpiał straszne męki łącznie z krwawymi wymiotami.

Niemniej według świadectwa córki nawet na łożu śmierci próbował pracować: „Oddychał coraz szybciej. Od 12 godzin było jasne, że narasta niedotlenienie organizmu. Twarz mu pociemniała i zmieniła się, rysy stawały się trudne do rozpoznania, usta poczerniały. Przez ostatnią godzinę-dwie powoli się dusił. Agonia była straszna. Udusił się na oczach wszystkich. W pewnym momencie – nie wiem, czy naprawdę tak było, ale tak się wydawało – w ostatniej chwili nagle otworzył oczy i omiótł wzrokiem stojących wokół. To było straszne spojrzenie, jakby obłąkane lub wściekłe, pełne strachu przed śmiercią i przed pochylonymi nad nim obcymi twarzami lekarzy. Patrzył na nich przez niecałą minutę. I nagle – to było niepojęte i straszne, nadal tego nie rozumiem, ale nie umiem zapomnieć – nagle podniósł lewą rękę, tę, którą mógł poruszać, i jakby wskazał coś w górze albo pogroził nam wszystkim. Gest był niezrozumiały, ale straszny”.

Psychologowie zauważyli, że w objęciach Morfeusza człowiek najczęściej widzi to, co chciałby wyprzeć z pamięci, o czym na jawie usilnie stara się zapomnieć. Pewnie z tego powodu, odpowiadając na pytanie dziennikarza Feliksa Czujewa, czy Stalin nawiedza go w nocy, Wiaczesław Mołotow opisał scenę z Armagedonu: „Czasami śnię. W jakichś całkiem dziwacznych okolicznościach. Jakieś zrujnowane miasto. Nie mogę się wydostać. A potem spotykam jego”.

Aleksander Gogun – (ur. w 1980 r.) rosyjski historyk, pracuje w Instytucie im. Friedricha Meineckego na Wolnym Uniwersytecie w Berlinie. Zajmuje się II wojną światową i historią ZSRR okresu stalinowskiego. Patrz też: www.gogun.org