Judasz, czyli o Polakach i Żydach

Michał Augustyn

---

Wodzenie Judosza w Skoczowie (TOMASZ FRITZ)

Tatuaż – napis JUDE na przedramieniu – robię jesienią 2015 roku i się boję, że tatuażysta mi coś wstrzyknie, jakąś żółtaczkę albo AIDS, kiedy mu mówię, jaki chcę mieć napis. Żałosne to, że się tego boję, bo tatuażysta mówi: “Pojechałbym do Oświęcimia, bo nie byłem, ale podobno wstęp kosztuje 100 zł”.

Nie pamiętam pierwszego razu. Niech będzie, że pierwszy raz był niewinny. Taki powinien przecież być. Spaliłem więc Judasza…

Moja babcia przygotowała dla mnie Judasza w Wielki Tydzień. Lata 80. Czermna koło Jasła. Miałem z dziesięć lat. Babcię uwielbiałem; myślę, że była najlepszym człowiekiem, jakiego spotkałem. Nigdy nikogo nie skrzywdziła. Nawet trochę.

Judasz nie był kukłą, tylko kupą chrustu. Kiedy zrobiło się ciemno, podpaliliśmy go. Z górki, gdzie stał dom dziadków, pięknie było widać, jak jeden po drugim zapalają się Judasze na innych górkach w całej wsi. Nie potrafiłem ocenić, czy mój Judasz jest największy, ale był naprawdę duży i dobrze się palił.

Nie pamiętam, czy rozmawiałem z kochanymi dziadkami o tym,
dlaczego Judasz musi spłonąć.

Żyd wiecznie winny…

Mój przyszły teść wszedł do domu i wyglądał, jakby chciał kogoś skrzywdzić. Często tak wyglądał. Kochałem jego córkę, więc widziałem wszystko niewyraźnie. Początek lat 90. Piotrków Trybunalski. Zapytałem, dlaczego jest taki wściekły.

Zwymiotował czystą nienawiścią. Był oddać książki w bibliotece, która przed wojną była synagogą, spotkał wycieczkowiczów z Izraela. A może nie z Izraela.

W każdym razie teść spotkał w bibliotece grupę Żydów z zagranicy.
Krzyczał, że mają swoje państwo i żeby wypierdalali.

Teść pracował wtedy jeszcze w fabryce produkującej ciuchy; wcale nie jakieś kiepskie, ale na globalnym rynku jednak niespecjalnie atrakcyjne. Pracował w fabryce do końca; nawet wówczas, kiedy przestali mu już płacić, bo nie mieli z czego; nawet jak się udawało coś sprzedać, to w fabryce do podziału niewielkiego zysku było zbyt wielu.

Piszę o tym, by ludzie pamiętali, dlaczego fabryki upadły; kiedy nikt nie chce pamiętać, wrzody pęcznieją, ale mają z wierzchu bardzo grubą owłosioną skórę i ropa wlewa się do środka.

Teść tęsknił za komuną. Dalej tęskni. Był aktywnym fanem Edwarda Gierka, gotowym bronić komitetu wojewódzkiego; 13 grudnia 1981 roku dali mu pistolet, żeby bronił, jak będzie potrzeba. Tyle wystarczy tej charakterystyki teścia.

Nie pamiętam, czy próbowałem z nim wtedy rozmawiać. Trudno rozmawiać z kimś, kto rzyga. Na pewno rozmawiałem kiedyś ze swoją sympatyczną teściową; ja zapytałem, jak można tak nienawidzić ludzi, którzy nie zawinili i których mordowano tutaj, a ona odpowiedziała: “A jak myślisz, że dzisiaj byłoby inaczej?”.

Możliwość mordowania tu i teraz zapiera mi dech w piersiach.
Nie brałem tego pod uwagę wtedy.
Musiało zaczekać kolejnych 20 lat – do teraz.

…za to, że Żyd

Moja wychowawczyni w szkole średniej, polonistka, zabrała nas do Częstochowy na wystawę rysunków Brunona Schulza. Jej mąż był pierwszym sekretarzem PZPR w Piotrkowie Trybunalskim i dlatego mieszkali w willi i na ścianie mieli powieszony kobiecy akt. Dzisiaj taki dom, jaki oni mieli, buduje każdy wiejski polski chłopak – na kredyt albo z dopłat do krów.

Mąż mojej wychowawczyni polonistki, w wolnej Polsce był bezrobotnym, bo wbrew kłamstwom nienawistników nie wszyscy partyjni się uwłaszczyli na tym pożal się Boże majątku narodowym, co został po komunie.

Później byli koledzy partyjni załatwią mu pracę w urzędzie skarbowym, ale to przyszłość. Kiedy wychowawczyni polonistka jedzie z nami do Częstochowy, jest początek lat 90. i ona sama utrzymuje dom.

Pamiętam kilka rysunków Brunona Schulza, a później, jak idziemy na dworzec spacerem i ja idę z wychowawczynią, nie dlatego, żeby się podlizywać, tylko chciałem z kimś porozmawiać o Schulzu, a żaden z moich kolegów nie był taką rozmową zainteresowany; wychowawczyni ani lubię, ani nie lubię, idę więc z nią i ona mówi: ale wiesz, oni to byli jednak Żydami, wiesz wiadomo, że Żydzi.

Dziwne, że w ogóle nas zabrała na tę wycieczkę…

Jeszcze w liceum tato kupi mi książeczkę Jana Józefa Lipskiego:
Dwie ojczyzny, dwa patriotyzmy i z niej się dowiem, że tak o Żydach
piszą polscy przedwojenni faszyści: forma wielka, ale treść vel duch
antypolski, obcy, popsuty. Żyd wieczny tombak.

Nitki od taty

Mój tato wchodzi do domu, jest chyba 1989 r. albo początek 1990 r., jeszcze żyje PGR, w którym on jest inżynierem i gdzie ja się wychowałem, jakoś niedawno wieszaliśmy plakaty z Tadeuszem Mazowieckim, więc musi być 1990 r., ojciec wchodzi do domu i chce opowiedzieć dowcip: czy to prawda, że w rządzie są sami Żydzi, nieprawda jest też jeden Syryjczyk.

Ileś lat później widzę raz, kiedy mój tato nienawidzi Żydów nienawiścią czystą: scena jak wcześniej, tato mówi: Hitler wiedział, co robi. Tato się zdenerwował, że izraelskie służby specjalne zabiły jednego z przywódców Hamasu, kiedy na wózku inwalidzkim wyjeżdżał z meczetu. Nie chcę sprawdzać w sieci, kiedy to było; nie ma to żadnego znaczenia. Nie jestem pewien, że chodziło o Hamas. To też bez znaczenia.

Z tatą jest naprawdę dziwnie, bo on interesuje się innymi kulturami, religiami, coś wie. Kupuje książki. Dzięki niemu Paweł Jasienica wychowuje mnie na dobrego Polaka. Tato jest antysemitą uśmiechniętym. Mówi mi, jest początek XXI wieku: ja jestem antysemitą, ale Stasiu to jest dopiero żydożerca. Stasiu jest wójtem, a mój tato jego zastępcą, później sekretarzem gminy, a Stasio później starostą; a może już wtedy Stanisław jest starostą, bez znaczenia; tato jest ludowcem i Stanisław jest ludowcem; obydwaj z dziada pradziada.

Do taty do urzędu przychodzi Burza Karliński, żołnierz Narodowych Sił Zbrojnych, który wrócił z emigracji z Kanady, i przynosi tacie broszurki, listy Żydów w polskim rządzie i wszędzie, jawnych i zakamuflowanych.

Od taty odchodzą różne nitki; jedna z nitek biegnie do czasu, kiedy przyjeżdża mój wujek, a brat taty Jan, który jest księdzem. Jest rok 2008 albo 2009. Wujek ksiądz przyjeżdża z kolegą – obydwaj są starzy i na co dzień mieszkają w domu starców dla księży. Wujek z kolegą odmawiają brewiarz, a później rozmawiamy i wujek mówi, że trzeba bronić polskiej ziemi, bo inaczej będzie jak z Żydami i Arabami; jeszcze nie ma wtedy histerii antyislamskiej, Arabowie są więc sojusznikami wszystkich polskich antysemitów; wujek mówi o Żydach, a jego kolega mu przytakuje.

Próbuję kontratakować, wujek jest zaskoczony, że ktoś myśli inaczej, obraża się, mówi, że jest zmęczony i idzie spać. Kolega wujka też idzie spać. Rano przy śniadaniu ze sobą nie rozmawiamy.

Kolejna nitka od taty biegnie do Grenoble, gdzie moja siostra wychodzi za mąż za Francuza. Tato już nie żyje, siostra nie chce ślubu kościelnego, bo nie wierzy w Boga w Trójcy Jedynego, jej przesympatyczny narzeczony nawet nie wie, co to za Trójca, i ma to gdzieś, moja matka strzela w urzędzie focha, wszystko jest więc w normie.

Weselnicy bawią się w pięknym domku, w górach. Są Francuzi, Rumuni, Bułgarka, no i my, Polacy, rodzina i bliscy panny młodej. Nazajutrz mam kaca, piję kawę z chrzestnym mojej siostry, ma na imię Mieczysław, bardzo go lubię. Mieczysław był dyrektorem w PGR i przełożonym mojego taty; mieszkał biednie z rodziną w prawdziwym pałacu, który historia odebrała właścicielom, zresztą Żydom; super było ich odwiedzać, bo pałacowe pokoje były wielkie, ganiało się po nich i naparzało poduszkami z dziećmi Mieczysława w wersji ekstra, a nie jak w ciasnym mieszkaniu w pgrowskim bloku, w którym dorastałem.

Mam kaca, a Mieczysław, na którego moja matka mówi Miecio, bo ona wszystkich zdrabnia, się pilnował albo zdrowie mu już nie pozwoliło, więc nie ma kaca i zagaduje mnie o historię, bo ja jestem historykiem, więc to nie dziwi. Mieczysław mówi, że dużo czyta i dopiero teraz się doczytał, kto to naprawdę w Polsce wprowadzał komunizm, któremu Mieczysław, syn polskiej wsi, był do końca wierny i już wie Mieczysław, że na pewno nie my, Polacy. Ja piję kawę, jest pięknie w tych górach okalających Grenoble, wesele było super, siostra jest zadowolona, mój nowy szwagier też, nie pamiętam już, co odpowiadam Mieczysławowi; na pewno coś odpowiadam, ale co z tego.

Są inne nitki prowadzące od taty i żadna nie prowadzi mnie do
wyjścia z labiryntu, tylko do ludzi, którzy czasami permanentnie
nienawidzą; trudno wszystkich wymienić. Moje własne nitki też
są takie. Identyczne. Po którejkolwiek bym szedł i tak dojdę do tej zarazy.

Debilny pomysł, mój

Moi uczniowie mają się przygotować do spotkania z Żydem. Uczę od kilku miesięcy i na pewno nie umiem tego robić; jest rok 2001. Nie mam pojęcia, jak rozpisać z sensem dydaktyczny cel takiego spotkania; inna sprawa, że nikt ode mnie tego nie wymaga; gimnazja dopiero ruszyły i pani dyrektor jest zadowolona, że w ogóle wszystko się jakoś toczy.

Zrobiłem z dziećmi baner: Jedna Polska, kultur wiele. Wpadam na debilny pomysł, żeby spotkanie zacząć od „świadectwa”; każdy opowie, jak i co w domu mówi się o Żydach; taki punkt wyjścia do rozmowy o stereotypach. Wystawiam dzieciaki mimowolnie na pokuszenie: one chcą być lojalne wobec rodziców, a ja wpycham je w rolę Saszki Morozowa; szóstka z WOS-u jak judaszowe srebrniki.

Mądry uczeń o imieniu Łukasz, który zawsze przeszkadza mi na lekcji, mówi: nie opowiem, co u mnie w domu myśli się o Żydach. Ma łzy w oczach. Łukasz mnie lubi i ja lubię Łukasza. Jego ojciec jest przewodniczącym Rady Gminy i ma dobrą pracę na kopalni. Naprawdę debilnie było prosić dzieci, żeby opowiadały o swoich domach.

Spotkanie z Żydem wychodzi nieźle. Nikt nie donosi na rodziców; dzieciaki zadają pytania, Żyd odpowiada. Wszyscy są zadowoleni. Po spotkaniu jemy rosół stołówkowy w gabinecie pani dyrektor: Żyd je rosół, ja jem rosół, pani dyrektor, nauczycielka WOS-u, przychodzi mój tato, urzędnik gminy odpowiedzialny za edukację, i też je rosół. Rozmowa się nie klei.

Nie wiadomo, czy rozmawiać o gminie żydowskiej, o dopiero co zakończonym spotkaniu, o wojnie, o antysemityzmie, czy jeszcze o czymś; nikt nie wpada na to, że z Żydem można rozmawiać o czymś, co nie dotyczy Żydów.

W każdym razie wtedy, w wieku lat 26, pierwszy raz widzę żywego Żyda,
choć tylko w połowie, bo mama Huberta była Żydówką polską, a tato
był Polakiem polskim nieżydowskim.

Cztery lata później pracuję w innym gimnazjum, rzecz dzieje się w Łodzi, do której wracam po roku nieobecności i belfrowania na wsi; rozmawiam o Żydach z nauczycielką Dorotą, która jest moją dobrą koleżanką i często od niej sępię fajki; zarabiam grosze i czasami nie stać mnie nawet na jedzenie, więc się nie wstydzę sępić.

Nie muszę pamiętać, od czego zaczyna się ta rozmowa. Dwóch albo dwoje Polaków, kiedy rozmawia, to zawsze w końcu dochodzi do Żydów. Może zaczęło się od Balcerowicza, bo Dorota nie lubi profesora, obwinia go za bankructwo firmy rodzinnej, którą prowadził jej ojciec w latach 80., wystarczyło wtedy produkować cokolwiek, żeby zarabiać górę inflacyjnych złotówek.

Dorota wtedy była w “Solidarności”, angażuje się przy kościele w pomoc dla rodzin internowanych. Ryzyko bankructwa w latach 80. nie istniało; prawdopodobieństwo śmierci z rąk SB też było niewielkie, patrząc na wagę opozycyjnych przedsięwzięć Doroty; jest więc Dorota w tamtym czasie, w latach 80., bezpieczna i bardzo szczęśliwa.

Kiedy z nią rozmawiam w roku 2005, Dorota już nie jest szczęśliwa, mówi: pieniądze to jest nic, widziałam całe walizki pieniędzy i co z tego; mówi: przyszedł Balcerowicz i zabrał, a ojca z bratem wpędził w alkoholizm.

Ludzie budują bardzo dziwne opowieści ze strzępków wiedzy i niewiedzy oraz dziedzicznej choroby, o której tu mowa.

Dorota mówi: ciotka ich znała przed wojną i nie miała dla nich szacunku, wie ciotka, co mówi, skoro ich znała. Reaguję niesympatycznie i zaraz jest mi wstyd, bo przecież sępię te fajki od Doroty. Pracujemy ze sobą jeszcze dwa lata i staramy się nie rozmawiać o Żydach.

Łatwo nie jest, bo dyrektor o imieniu Jerzy wpada czasem do naszej kanciapy i przynosi do poczytania chyba wszystkie prawicowe gazety jakie wychodzą; sporo w nich piszą o Żydach i to tak, jakby nic się nie zmieniło od przedwojnia. Dyrektor o imieniu Jerzy ciągle chce ze mną rozmawiać o Żydach; szkoła nosi imię Ofiar Katynia i dyrektor boi się, że jestem forpocztą, a może złogiem żydokomuny, bo mówię, co mówię, i jak zaoszczędzę na jedzeniu, to przychodzę do roboty z “Wyborczą” pod pachą; dyrektor Jerzy ciągle wypytuje dzieci, co robię na lekcjach; w końcu załatwia mi pracę w liceum i ma święty spokój.

Kraj islamofilów (już byłych)

We wszystkich szkołach, w których pracuję, rozmawiam z kolegami i koleżankami o Żydach. Na przykład z kolegą Adamem, nauczycielem muzyki, który ma żydowskie nazwisko albo niemieckie, trochę tych nazwisk w Łodzi zostało, ale oderwały się od swoich korzeni, kontekstów czy jak to zwał; homogeniczność jest przecież również kwestią wiary.

Jest rok 2002 albo 2003; Adam nie lubi Żydów; nie pamiętam już, co Adam mówi od siebie, ale to bez znaczenia. Teściowa Adama pracuje u prezydenta Kropiwnickiego, którego uważa za geniusza, i mówi Adamowi, a Adam mi powtarza słowa teściowej: Kropiwnicki to jest geniusz, że do tych Żydów lata, bo on ich przechytrzył, wykorzysta ich i to jest dowód geniuszu Kropiwnickiego.

Jest rok 2004. Żeby mieć na jedzenie, dorabiam w szkole prywatnej; są obchody likwidacji łódzkiego getta i maluję z uczniami prywatnej szkoły granice getta na chodnikach i asfalcie na Bałutach. Nie pamiętam już imion uczniów, z którymi nanoszę graffiti na chodniki i asfalt. Malujemy biały napis: “getto” albo “Litzmannstadt getto” już nie pamiętam; te napisy się wytarły; nie ich ma dzisiaj. Wtedy jest rok 2004 i się zastanawiamy, jak długo napisy przetrwają.

Na ulicy Lutomierskiej krzyczy na nas pani, która przechodzi: “Jewreje wypierdalać stąd, co wy z tymi Arabami robicie?”. Tego dnia już nikt więcej na nas nie krzyczy, nikt się też nie przyłącza do malowania. Mógłby ktoś pomyśleć, że Polska jest krajem islamofilów.

W tamtym czasie niestety angażuję się społecznie i politycznie. W liberalnej partii, do której należę, jest rok chyba 2003, kolega partyjny Jarek mówi: nie mam szacunku dla Żydów, co oni z tymi Arabami robią? Jarek jest mądry, ma doktorat, antysemityzm kolegów z partii liberalnej jest nielegalny i rzadko ktoś mówi; tym bardziej że szefową partii jest posłanka o imieniu Iwona, która w 1968 roku była pierwszym sekretarzem podstawowej organizacji partyjnej i pomagała towarzyszowi Gomułce wyrzucać z Polski resztkę Żydów; antysemityzm w łódzkim oddziale liberalnej partii był więc nielegalny.

To nie przeszkadza aż tak bardzo, więc kiedy na jajeczku wielkanocnym dzielimy się jajkiem i pijemy czystą wódkę, jeden z członków koła, do którego akurat nie należę, ale to nieważne, okazuje się ojcem mojego kolegi ze studiów, który dostał robotę w IPN, i ten ojciec kolegi mówi: ja nie mam wobec nich kompleksów. Dziwaczne mieć do powiedzenia o Żydach tyle, że się nie ma kompleksów; nie bardzo rozumiem, o co mu chodzi, być może dlatego, że jestem lekko nawalony. Ktoś obok zaczyna rzygać, bo wódka i jajka to nie jest dobre małżeństwo, i już nie rozmawiam z ojcem kolegi ze studiów, który to ojciec jest członkiem tej samej co ja partii liberalnej i nie ma kompleksu wobec Żydów.

W siedzibie chadecko-narodowo-nijakiego stowarzyszenia, do którego należę, wisi Matka Boska, krzyże i chyba portret Dmowskiego, a na pewno szabla, co jest kompletnie bez sensu, bo Dmowski był przecież za nowoczesnością, ale nie szkodzi.

Siedziba jest w kamienicy, która została po Żydach; jeżeli to ma jakieś znaczenie. Andrzej, kolega ze stowarzyszenia, mówi: mój ojciec był prokuratorem za komuny i w partii był, ale to nie takie proste. Andrzej mówi: “Za co Ty Żydów, Michał, tak lubisz, nie rozumiem, wiadomo przecież, że Żydzi są odpowiedzialni za komunizm”. Jedno mówi Andrzej i drugie mówi Andrzej.

Rozmawiam z Andrzejem, który jest mądry, pisze wiersze i nawet jeden opublikował mu Robert Tekieli. Jest rok 2005. Z rozmowy jak zawsze nic nie wynika; m.in. z powodu nienawiści do Dmowskiego wypisuję się szybko ze stowarzyszenia; nie wiem, po cholerę w ogóle się zapisałem; widocznie miałem taki czas, że chciałem gdzieś bardzo przynależeć.

Jedna nitka mniej. Zawsze coś.

Zmieniam fach i jest rok 2013. Zabezpieczam wycieczkę żydowską, której nikt nie atakuje; nie było w Łodzi nawet jednego przypadku, żeby ktoś fizycznie zaatakował prawdziwego Żyda, ale wszyscy się boją, że kiedyś zaatakuje; wiadomo, dlaczego się boją, chociaż nikt głośno tego nie powie, i dlatego zabezpieczam wycieczkę.

Żydzi są zmęczeni i znudzeni; to nastolatki, którym zafundowano maraton od miejsca zagłady do miejsca zagłady, wszędzie wypada się wzruszyć, może nawet zemdleć; to musi męczyć i nudzić. Cieszy mnie widok tylu żywych Żydów, a mój kolega Marek, który też zabezpiecza, mówi: byłem wczoraj pod pomnikiem pękniętego serca, tam ich nie było, ale to pomnik naszych dzieci polskich, a nie ich żydowskich. Kiedy Żydzi odjeżdżają, gruby mundurowy w radiowozie mówi: “Wreszcie skurwysyny odjeżdżają; ciekawe, czy nasze wycieczki ktoś u nich pilnuje, ciekawe kurwa bardzo”.

Od czasu, kiedy wytatuowałem sobie na przedramieniu napis JUDE, taki sam jak nazwa łódzkiej kapeli uprawiającej industrialny łomot, muszę słuchać częściej, że ktoś coś mówi; należało to przewidzieć. Większość znajomych jest ciekawa dlaczego i żartuje, że trochę strach teraz ze mną iść na wódkę; inni całkiem serio tatuaż uznają za objaw choroby psychicznej albo mówią: obnosisz się (Żydzie); generalnie można się przyzwyczaić.

Trafiają się antysemici bezwstydni: napis ich prowokuje i wyrzygują litanię: Talmud, banki, reprywatyzacja, lasy państwowe, kryzys, lobby… każdy Polak ją zna. Wierzy albo przynajmniej słyszał u kogoś bliskiego.

Tatuaż robię jesienią 2015 roku i się boję, że tatuażysta mi coś wstrzyknie, jakąś żółtaczkę albo AIDS, kiedy mu mówię, jaki chcę mieć napis. Żałosne to, że się boję, bo tatuażysta mówi: “Pojechałbym do Oświęcimia, bo nie byłem ale podobno wstęp kosztuje 100 zł”. Jedna nitka mniej. Zawsze coś.

Martwimy się, co będzie dalej

Gdzieś po drodze moja żona mówi, że jej kolega z pracy o imieniu Miłosz mówi: jaki to antypolski film to “Pokłosie”. Nie wiem, co jest w “Pokłosiu” antypolskiego; moja żona też nie wie. Albo w “Sąsiadach” Grossa. Rozmawiam o tym z przyjacielem Krzysztofem. Krzysztof jest mądry, słucha Trójki i ma kolekcję winylowych płyt; nie wierzy też, że Jezus był Bogiem, czyli mógłby być muzułmaninem albo Żydem, gdyby nie to, że Krzysztof chyba w ogóle nie wierzy w Boga.

Krzysztof mówi: mój dziadek opowiadał, że kiedy był w wojsku przed wojną, to można było Żyda bezkarnie kopnąć w dupę. Krzysztof mówi dalej: jeżeli można było Żyda bezkarnie kopnąć w dupę, plus propaganda tak zwanego świętego ojca Maksymiliana zrobiła swoje, to chyba oczywiste, że płonęła stodoła i nie tylko.

Rozmawiamy z Krzysztofem jeszcze przez chwilę o Żydach, ale coraz ciężej nam się oddycha, więc kończymy i Krzysztof opowiada mi o swojej fascynacji Japonią. W Japonii prawdopodobnie nie ma Żydów i jest mało Polaków.

Rozmawiamy wiosną 2016 roku; nasi synowie mają bal gimnazjalny
i jesteśmy z nich dumni, to mądrzy chłopcy; przypilnowaliśmy, żeby
żaden z nich nie był zarażony i żeby nie prowadziły do nich nitki,
które nie pozwalają wyjść z labiryntu.

Teraz pilnujemy balu, żeby dzieciaki nie piły, nie daj Boże ćpały i nie paliły papierosów. Niepotrzebnie rozmawialiśmy o Żydach, bo zamiast się tylko cieszyć z tych naszych fajnych synów, martwimy się, co będzie dalej i jak się to wszystko potoczy.

W 2014 roku przychodzi proboszcz po kolędzie, mieszkam w bloku niedaleko największego w Europie żydowskiego cmentarza, niedawno się przeprowadziliśmy i proboszcz jest ciekawy nowych parafian. Parafia jest pod wezwaniem Bożej Opatrzności; nad drzwiami kościoła mamy masoński symbol: oko w piramidzie. Mnie to śmieszy.

Proboszcz jest po kolędzie i kiedy kończymy modlitwę, proboszcz mówi: a nie, ja nie byłem na cmentarzu, może się kiedyś wybiorę do nich. Proboszcz tak mówi, bo ja mówię najpierw: dobrze mieć taki cmentarz pod nosem. W tym samym 2014 roku rozmawiam z tym samym proboszczem na plebani o Polsce i proboszcz mówi: Adam Michnik nigdy nie działał dla dobra Polski. Więcej nie rozmawiamy.

Zaczyna się z muzułmanami. Jest rok 2016, jesień i na mszy ksiądz mówi: Jan III Sobieski; ale zapomina wspomnieć o polskich Tatarach, którzy mu pomogli pogonić Turków. Zapomina albo nie wie, albo nie chce wiedzieć, że pomogli.

Judasz płonie oczywiście tak samo jak zawsze, tylko już nie sam; jeżeli towarzystwo ma jakieś znaczenie, kiedy się płonie.

PS Nie jestem dziennikarzem ani pisarzem. Pisanie tego tekstu mnie bardzo zmęczyło. Mam nadzieję, że ktoś to kiedyś zrobi lepiej. Ja napisałem, jak umiałem. Wszystkie postaci występujące w tekście są autentyczne.

****

Czekamy na Wasze listy@wyborcza.pl

---

 

---

Liberal New York Jews Must Engage With Orthodox — History Proves It

Shulem Deen

---

JEWISH NEW YORK: THE REMARKABLE HISTORY OF A CITY AND A PEOPLE
By Deborah Dash Moore
NYU Press, 512 Pages, $30

You see it everywhere now: anxiety about America’s Jewish future. Panel discussions and synagogue sermons and angsty op-eds, alarmed missives with a touch of bewilderment, all wondering about the right way forward. We’re intermarrying, assimilating, disappearing, and what should be done about it? The focus is on young people, of course. Do we send more of them to summer camp and on Birthright trips? Do we create a new and improved Judaism for them, packaged with a handy app, maybe? And what about the intermarried? Shun them, keep them or get more of them? Because there’s no way to stop intermarriage. Or is there? Maybe there’s an app for that.

The truth, as the totality of the evidence shows, is that American Jews aren’t going anywhere. What they are going to be is very, very different. Nowhere will this difference be more evident or sooner seen than in New York, capital of American Jewry. And this difference is nowhere more startling than when observed within the longer trajectory of New York’s Jewish history.

Allowing us to look back at that history is “Jewish New York,” a new volume by Deborah Dash Moore and a group of collaborators, where the chronicle of one particular night stands out.

It was Election Day 1914, and Jews on New York’s Lower East Side were hoping to elect one of the few avowed Socialists ever to run for Congress. As night fell, tens of thousands streamed toward Seward Park, opposite the 10-story Forward building, home of the leading Jewish newspaper in New York City, the Yiddish-language Forverts. As the election results came in for each district, a stereopticon projected the information onto the building, and the crowd cheered raucously for their favored candidate: Meyer London, a beloved labor lawyer who lived among the Lower East Side masses and was running for Congress on the Socialist Party ticket.

It was 2 a.m. when the results were confirmed, and Meyer London became the first Yiddish-speaking Russian Jewish immigrant elected to Congress. Strangers hugged and kissed one another, they sang the Marseillaise. Then, London himself appeared, standing on top of a car, and gave a rousing speech. A few days later, London held a victory rally at Madison Square Garden with more than 10,000 people, then went on to serve three terms in Congress, where he proposed legislation concerning unemployment, child labor, health insurance and the aging, among other issues.

These largely forgotten events in New York Jewish history marked a high point of what would be a long history of Jewish progressivism. The New York Times referred to London as the “prophet” of the Lower East Side, and socialism had purchase on many New York Jews, with institutions such as the Forward, the Workmen’s Circle and various labor unions tirelessly advocating social reforms and endorsing the Socialist Party. For decades, Jews in New York embraced a liberal Democratic platform, with echoes of early socialist fervor still calling, even as the Socialist Party’s political base largely disintegrated as anti-Communist sentiment surged following the Russian Revolution in 1917.

At the time of London’s first election bid, the Jewish population of the Greater New York area was nearly 1.7 million. Already a decade earlier, according to “Jewish New York,” New York City “constituted the largest Jewish urban community in world history.” It held that distinction through the century that followed, even as demographics shifted, and the Jews of New York took on a different character.

Meyer London

Today, a century after London’s tenure in Congress, Jewish New York is a very different place, but what has not changed is New York’s status as America’s Jewish capital. This past summer, at a Jewish Heritage Reception event at Gracie Mansion, the home of New York City’s mayor, Bill de Blasio, the mayor mentioned a recent visit by Jerusalem’s mayor, Nir Barkat. “I reminded him,” de Blasio said, “that my Jewish community is larger than his Jewish community.” Dani Dayan, Israel’s Consul General in New York, replied good-naturedly about New York being “the city that fantasizes it is the capital of the Jewish people.”

At the same time, it was that very Gracie Mansion event that made it starkly evident what a future Jewish New York will look like. A good portion of those in attendance were dressed in ultra-Orthodox or Hasidic garb. The mayor’s liaison to the Jewish community is a Hasidic Jew from Borough Park named Pinny Ringel. One could be forgiven for thinking that his liaising is primarily to the Orthodox, and not, say, to liberal Jews on the Upper West Side.

While de Blasio is a progressive, his famously cozy ties with the ultra-Orthodox are a function of pragmatism. As far as actual political sentiment, the Orthodox community leans strongly conservative. In the 2016 presidential election, Donald Trump was heavily favored among the Orthodox, the only Jewish group to give him a majority of its votes. As the Orthodox community has grown, the general political leaning of New York Jews has tilted toward the right, far afield from its old reputation as a bastion of progressivism.

The explosive growth of the Orthodox population, which is only expected to continue, will further increase this political shift to degrees we have yet to appreciate. Survey results show that 61% of Jewish children in the greater New York City area are Orthodox, and for the first time in half a century, the Jewish population of the five boroughs has increased, due entirely to the birth rate among the ultra-Orthodox.

“Jewish New York” allows us to see what is most startling in recent developments. Panning backward to the earliest Jewish settlers in New York, these recent shifts indicate not only a religious and political realignment, but also something far newer and unsettling: a politically ascendant Jewish segment that the rest of the Jewish world barely acknowledges or engages. In the past, Jews professed that we are all one people, a single family, a unit that held despite all our divisions. Now that unity is eroding. The religious, political and socioeconomic ramifications will be substantial in the years ahead.

New York Jewish history begins in September 1654, just days before Rosh Hashanah, when 23 Jewish refugees arrived in New Amsterdam from the former Dutch colony of Recife, which had just been captured by the Portuguese, who immediately expelled all Jews and Protestants. An outpost of the Dutch West India Company, New Amsterdam was governed by the anti-Semitic Peter Stuyvesant, a strict Calvinist autocrat, who wanted these Jewish refugees gone. “A deceitful race,” he called them in a letter to his superiors. The West India Company, whose board of directors included a number of Jews, instructed Stuyvesant to allow the Jewish refugees to stay, and the first community of North American Jews was established.

Or so the common narrative goes.

The truth is, these were not the first Jews in the city — there were at least four others at the time — and most of the 23 arrivals left within the year. However, more Jews arrived soon after, and when the British took the colony in 1664, Jews petitioned for the right to public worship and construct a synagogue. They first gathered in a nondescript house, establishing Congregation Shearith Jacob; in 1730, they constructed North America’s first synagogue building, renaming the community Shearith Israel, also known as the Spanish and Portuguese synagogue, which still exists, in a different location, and is active today.

Getty Images

Jewish New York has been constantly changing, which is perhaps one of its very few constants. Another more salient constant was its divisions. From the very beginning, there were tensions. Poorer Jews protested the preferred treatment given to the wealthy at Shearith Israel, where congregants of lesser means were often denied seats and forced to stand through hours of services. Ashkenazi Jews huffed about the use of Sephardic customs when Ashkenazi Jews formed a majority. During one tempestuous period, one congregant summoned another to court over a physical brawl that began with a quarrel over an open window in the women’s section, and the community issued its first and only excommunication, which was followed by a counterthreat to publish a book exposing the synagogue’s sins. As “Jewish New York” notes, at Shearith Israel, “the elders’ most difficult and time-consuming task was maintaining the peace.”

During the Revolutionary War era, Jews were both patriots and loyalists. Although much of Shearith Israel’s community joined the patriot cause and fled to Philadelphia, a couple dozen Jews remained loyal to King George III. The latter group ended up preserving Shearith Israel, holding off the British, who wanted to turn the synagogue into a hospital.

Before the Civil War, Jews of New York were either silent about or opposed to abolition, but when the war came, Jews fought on both sides. A stir took place one day in Natchez, Mississippi, when a group of Union soldiers stepped inside the synagogue; they were Jews, it turned out, and they just wanted to attend services. In 1862, Jewish soldiers of the Confederacy bought matzo in Charleston, while northern Jewish soldiers stationed in West Virginia had Seder supplies sent from Cincinnati.

After the Civil War, Jews in New York split more fiercely along religious lines, with an ascendant Reform movement challenging tradition more openly and boldly. Temple Emanu-El, the city’s first Reform congregation, introduced mixed seating for men and women, and even insisted that male congregants attend services bareheaded. In the 1880s, a series of debates between rabbis Alexander Kohut and Kaufmann Kohler around the relevance of Jewish law provoked two important events in American Judaism. The first was the Pittsburgh Conference, which produced the famous Pittsburgh Platform articulating the principles of Reform Judaism. The second was the establishment of the Jewish Theological Seminary, which was to affirm a more traditional Judaism synthesized with American culture. These events asserted New York’s centrality in American Judaism, but they also asserted Jewish cross-denominational engagement. Even in debate, there was no doubt that each side was deeply invested in where Jews went as a whole.

The turn of the 20th century brought an unprecedented wave of immigration. Some 2.5 million Jews arrived in the U.S. from Central and Eastern Europe, and a good bulk of them settled in New York. As the 20th century crept onward, New York’s Jewish demographics changed dramatically, first in the interwar period, and even more so in the post-WWII era. With the siren call of middle-class living, the suburbs beckoned, and Jewish neighborhoods all over New York were completely transformed. Heavily Jewish Brownsville, so memorably rhapsodized by Alfred Kazin in “A Walker in the City,” was largely emptied of its Jews between the late 1960s and early 1970s. Through the 1970s, the South Bronx lost more than 300,000 residents as Jews took flight from drugs, crime and abandoned buildings. Finally, the influx of Orthodox Jewish Holocaust survivors and the growth of ultra-Orthodox communities in Brooklyn transformed a population known for its political progressivism to one that is increasingly parochial and socially conservative.

Through all of this, up until several decades ago, Jews in New York remained a remarkably distinct group. The Orthodox, even at their strongest, were still a minority, and the divisions between them and the rest of the Jewish world were not so clearly stratified. A sense of Jewishness was still strong even among the assimilated. Jews also still came together during important historical events, such as the movement for Soviet Jewry. Even during periods of disharmony and acrimony, there was a recognition that these were interfamilial struggles. Despite fierce disagreements, bonds of kinship between Jews of different stripes were seldom in doubt.

The present anxieties about the American Jewish future are rooted at least partly in the results of the 2013 Pew Research Center study of American Jews, which stunned many. The nationwide survey revealed that 71% of non-Orthodox Jews in America are intermarrying and two-thirds of them aren’t raising their children as Jews. Even without intermarriage, the non-Orthodox birth rate, at 1.7, isn’t enough to maintain current numbers. Only the Orthodox are thriving, with their 4.1 children (and many more, within Haredi households), and with negligible attrition and inter- marriage rates.

Ideas are desperately being sought, and strategies for reinvigorating young Jews with an appreciation for Jewish continuity are being strenuously debated. One striking aspect of the current discourse, however, is what we’re not doing. We’re not looking at those who almost certainly will be contributing to America’s Jewish future: the Orthodox.

In a 2016 conversation on the “Judaism Unbound” podcast, Yehuda Kurtzer, president of the Shalom Hartman Institute of North America, spoke of today’s challenges to the idea of Jews as one people. One of these challenges is what Kurtzer calls the “B’nei Brak Test.” To illustrate, Kurtzer noted that he once asked a group of Jews in Palo Alto, California, how they’d feel if they encountered a group of Haredi Jews from B’nei Brak who shared neither their values not their political or religious beliefs. “Would you treat them with greater concern or empathy than your neighbors in Palo Alto who happen not to be Jewish?” Kurtzer doesn’t tell us what his Palo Alto friends said, but he himself suspects the answer is no. We might like the idea of Jewish peoplehood in theory, but in practice, the liberal progressive non-Orthodox Jew’s kinship with the Haredi Jew in B’nei Brak or Monsey or Kiryas Joel is felt tenuously at best.

I saw this tenuousness at a conference devoted to the topic “Jewish in America” last summer in Maryland. During two separate sessions, I heard several people state, in almost the exact same words, the following: American Judaism is basically an embrace of liberal progressive values. This assumption went largely unchallenged. The idea that a sizable, fast-growing group of Jews does not define its Jewishness in such terms seemed at best a matter of trivia.

There’s the old story of a man crawling on his hands and knees on a sidewalk, feeling the pavement with his hands, looking, searching. Another man passes and asks, “Sir, have you lost something?” Yes, the man on the ground says. He has lost a few valuable coins and is desperate to find them. The other man drops to his knees to assist, but after finding nothing, asks, “Are you sure this is where you lost them?”

“No,” the first man says, “I lost them a couple blocks over.” The other man looks befuddled. “Why, then, are you looking for them here?” The man on the ground looks up, irritated. “Fool,” he says, and points to the streetlamp. “This is where the light is. There’s no streetlamp on that other block.”

In some sense, it seems, we, too, are looking for what we’ve lost in the wrong place. We say we’re looking for an American Jewish future, but what we’re really looking for is an American Jewish future that is liberal and pluralistic and that embraces modernity and all the values liberal Judaism has claimed for itself. It isn’t a Jewish future we want, but a Jewish future of a certain kind. It strikes me as obvious, but it seems it needs to be said: The place to seek a Jewish future is not among people who don’t want to be Jewish. It’s among those who will be.

The common rejoinder is that Orthodoxy isn’t the Jewish future in crisis. It’s liberal Judaism we’re losing. To me, though, that’s exactly the point. We’ve given up on engaging the Orthodox on the essential values important to us as liberal Jews. We assume the Orthodox, because of their religious orientation, cannot also embrace liberal values, and so there’s no use bothering with them.

The Orthodox are often accused of delegitimizing the non-Orthodox, but the non-Orthodox world can be accused of just as great an offense: complete indifference to the Orthodox. Many of us fail Kurtzer’s “B’nai Brak Test” and don’t seem troubled by it.

Of course, the Orthodox are not a monolith, and it’s important to distinguish between Modern, Centrist and ultra-Orthodox, or Haredim. This last group has seen the most explosive growth of all, and with ongoing demographic shifts, it is distinctly possible that within an Orthodox majority, an ultra-Orthodox majority will dominate.

Ultra-Orthodoxy is a fundamentalist strain within the most conservative strains of Judaism, and, as such, it is rigid, dogmatic and, in many instances, oppressive. Ultra-Orthodoxy takes the Torah as the immutable, literal word of God, and its narrative as factual and historic. The Haredi worldview is deeply suspicious not only of the hedonistic excesses of modern life — which reasonable people can argue about — but also of the very worthiness of secular wisdom. The Gentiles have no Torah, the Talmud says, but they do have wisdom. As the Haredi community sees it, though, whatever wisdom exists among the Gentiles, let the Gentiles keep it. The irony, of course, is that ultra-Orthodoxy is as strong, as vibrant and as resilient as it is precisely because it avails itself of that secular wisdom when it needs it, and is then able to retreat to insularity when it doesn’t; it has easy access to the most advanced scientific, technological and economic infrastructure, even as it does not partake in the enterprise of furthering it.

The ultra-Orthodox would love nothing more than to be ignored by the rest of the Jewish world. Those who were raised within it but have chosen to leave it (which includes yours truly) are frequently told: Move on and good riddance, and stop pestering with your criticisms. The rest of the Jewish world can be enamored by a Chabad rabbi and his lovely wife who set up shop in Topeka, Kansas, or Calcutta, India; all one sees is the polished veneer of the warm family embrace. The unseemly undersides remain hidden in Brooklyn and Rockland County. But those of us who know the Haredi world intimately know those undersides, know how crucial it is to address them and speak up about them. What is stunning is the lack of voices joining in.

Naftuli Moster, a former Belz Hasid and executive director of Yaffed, an organization working to improve the general studies curricula in New York’s Hasidic schools, where the legal requirements for educational curricula have for decades gone ignored, has told me that his organization receives little to no support from the broader Jewish world. The vast majority of Jewish foundations have declined to support his organization for fear of antagonizing the Haredim.

A small number of other organizations exist that engage with the problems in the Haredi world, but their issues are far from the broader Jewish agenda. Footsteps, an organization that helps those who wish to explore the world outside their Haredi enclaves, with which I’ve worked closely, is a small organization that operates largely outside the mainstream Jewish organizational network. Unchained At Last, founded by a former Haredi woman who, as a teenager, was pressured into an arranged marriage that turned violently abusive, seeks to help women get out of similar situations, but it also operates largely unknown to the broader Jewish world. These — and others — are small organizations with big missions, missions that should be the purview of all Jews, but aren’t.

It’s a long way from a time when such matters would have been intra-communal concerns, and that’s worth remembering. Meyer London, the Yiddish-speaking congressman from New York, was not popular with all Jews, but all paid attention to him. In 1917, he balked at endorsing the Balfour Declaration and earned the ire of the more moneyed and powerful Jews of New York whose interests differed markedly from those of the teeming downtown tenements. Jacob Schiff, Louis Marshall, Louis Brandeis and Rabbi Stephen Wise, the leading lights of uptown Jewry and enthusiastic Zionists, spoke out fiercely against London, and he paid with a loss in the 1918 election. But London would go on to win another term in the next election. Jews in New York knew a sincere politician when they saw one, rare as it was, and even those who disagreed with him respected him.

London didn’t live to see his proposals enacted into law, although they would inspire and inform much of President Franklin Delano Roosevelt’s New Deal. London died in 1926, after he was hit by a car while crossing the street reading an Anton Chekhov short story collection. In the ambulance, he entreated his wife to make sure the car driver wasn’t charged. His body lay in state in the Forward building over the next few days, and tens of thousands filed past. A half million people attended his funeral, and he was buried in Poet’s Corner at Brooklyn’s Mount Carmel Cemetery, alongside Sholem Aleichem and Abe Cahan, the Forward’s legendary founder and editor.

Courtesy of Deborah Dash Moore / Deborah Dash Moore

“Jewish New York” is a thorough and readable work, complementing other histories of American Jewry, such as Jonathan Sarna’s sweeping “American Judaism,” or more recent works like Shari Rabin’s slim but fascinating “Jews on the Frontier.” The book also presents a world in which Jews saw its dividing lines as mutable, subject to scrutiny and debate. Today, it appears we’ve retreated into our corners with those of like mind and have little interest in engaging those with vastly different positions, let alone fight them.

However, not engaging with the Orthodox is to forfeit the ideological battle. In battles of ideas, agreeing to disagree can work as a tactic, but if it is the end goal, then it is to concede the argument. What we are facing is not only the diminishment of a vibrant liberal progressive Jewish world, but also the fortification of a politically conservative and religiously fundamentalist one. To separate the two issues is to choose the wrong block to look for the lost coins. Instead of looking for the coins elsewhere, perhaps it’s time to install new streetlamps, to engage the Orthodox and ultra-Orthodox worlds on our core values. Their ascendancy shouldn’t be frightening; it should be a reminder that we are all invested in all of us — if we indeed believe we are truly one people.

Shulem Deen is the author of ‘All Who Go Do Not Return.’

---

 

---